Hilabetea: martxoa 2014

Posted on

Azentu grafikorik? Bai, eskerrik asko

Alfontso Mujika Etxeberria

Lagun —eta lankide— batek eragin dit gaurko idazpidea, eta badu zerikusia otsailaren 26an blog honetan bertan Santi Leonék idatzitakoarekin (Heinrich Böll eta Uwe Boll ez dira familia berekoak):

Zer egin behar dugu, euskaraz idaztean, leku-izenetako azentu grafikoekin eta, oro har, zeinu diakritikoekin?

Eta —laguna arretatsua baita, oso, baita hizkuntzaren alderdi formal txikietan ere— galdera ez da hutsala. Uste baino nahasiagoa da gaia, arauak eta desarauak barne. Etxekoekin hasiko gara, etxean baitugu lehen auzia.

Euskaltzaindiak, 155. arauan (Nafarroako udal-izendegia), tiletarekin arautu zuen Nafarroako erdal eremuko 10 udalerriren grafia: Cárcar, Castejón, Cintruénigo, Lapoblación, Marañón, Mélida, San Adrián, Torralba del Río, Torres del Río eta Villamayor de Monjardín.

Kontua da haietako bakoitzean ohar bat erantsi zuela, honela:

Deklinatzean, azentu grafikorik gabeko forma erabiliko da: Carcarko udaletxea berritu dute.

Hor hasten dira komeriak. Ohar horri men egitera —esanekoak baikara—, honela idatziko dugu:

Tutera eta Mélida oso herri politak dira.

Baina:

Tuterako eta Melidako alkateek bilera egin dute.

Zein dira ondorioak ahoskeran? Euskaltzaindiak ez digu esan, baina, oharra ikusita, pentsa liteke Mélida hitz proparoxitono gisa (azentua azken aurreko silabaren aurrekoan duena; alegia, gaztelaniazko “palabra esdrújula”) ahoskatu behar genukeela lehen esaldian, eta bigarren esaldian, berriz, euskal intonazioaren arabera dagokion/legokiokeen moduan.

Orain, egin dezagun proba bat: zuk nola intonatuko zenuke leku-izena esaldi honetan?:

Tuteraraino iritsi dira korrikalariak.

Nik, gutxi gorabehera, honela: [tutérarainó].

Eta beste hau, nola?

Melidaraino iritsi dira korrikalariak.

Nik, badakidanez Mélida proparoxitonoa dela, honela: [mélidarainó].

Baina, Euskaltzaindiak esan digunez deklinatzean azentu grafikoaz ahazteko, badirudi iradoki duela Tutera bezala intonatu beharko nukeela, ezta?: [melídarainó]. Ba, ez zait ateratzen.

Eta oraindik zalantzan bazaude, egin proba hauekin: Longida (euskaraz paroxitonoa da) eta Mélida (proparoxitonoa da):

Longidaraino iritsi dira korrikalariak eta Melidaraino iritsi dira korrikalariak.

Bi leku-izenak berdin intonatuko zenituzke? Ziur?

Edo ergatiboan, kasurako, biak berdin intonatuko zenituzke?:

[tutérak] 35.000 biztanle inguru ditu eta [melídak] 723.

Ez, niri ez zait ateratzen.

Korolarioa: arazo bat gutxiago izango genuke ohar hori jarri ez balute. Benetan bitxia iruditzen zait hitz batek azentu grafikoa izatea absolutiboan eta gainerako kasuetan ez izatea.

Goazen Euskal Herritik kanpora. Gertuenekoak Espainia eta Frantzia ditugu. 32. arauan (Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak), grafia-aldaketarik ez duten leku-izenetan, sistematikoki jarri dira azentu grafikoak: Almería, Ávila, Cáceres, Cádiz, Jaén, León, Málaga (adibidez, Andaluzia leku-izenean ez, jakina, grafia egokitu delako).

Eta ohar hau agertzen da:

Gaztelaniaz azentu grafikoa duten hitzak azentuarekin nahiz azenturik gabe idatz daitezke: León / Leon.

Hala arautu zen 1995ean; 2006an, araua osatu eta eguneratu zenean, ohar hori, badaezpada, ez ukitzea hobetsi zen.

Beraz, hor ditugu lehenengo bi kontraesanak:

1- Absolutiboan Mélida (azentu grafikoarekin) idatzi behar dugula esaten digu Euskaltzaindiak, eta Almería, berriz, azentu grafikoaren zein gabe.

2- Gainerako kasuetan, Melida (azentu grafikorik gabe) idatzi behar dugula esaten digu Euskaltzaindiak, eta Almería, berriz, azentu grafikoarekin zein gabe.

Nik, sistematikoki, Espainiako leku-izenetan, baldin tileta badute, tileta erabiltzen dut euskaraz. Tiletak informazioa ematen du, eta informazio hori ezabatzeak ez dakar ondorio onik. Adibide erreal bat, neroni gertatua: duela bi urte, Elhuyarrek ETBrako egiten duen Teknopolis programarako testu bat gainbegiratzeko bidali zidaten. Gaztelan, Bierzo eskualdean, erromatarren garaian urre-meategia izandako leku bati buruzkoa zen erreportajea. Nik ez nuen tokia ezagutzen. Testua egin zuen kazetariari honela galdetu nion: Orduan, Medulasen izan zarete grabatzen? (testuan halaxe agertzen baitzen idatzita lekua: Medulas) Eta berak erantzun: Medulasen ez, Médulasen (alegia, [medúlasén ez, médulasén]), Las Médulas baita leku horren izena. Tileta kentzea informazioa kentzea da.

Goazen orain Frantziara. 36. arauan ere (Frantziako errepublikako eskualde-, departamendu- eta hiriburu-izenak), grafia-aldaketarik ez duten leku-izenetan, sistematikoki jarri dira azentu grafikoak: Ardèche, Ariège, Corrèze, Côte-d’Or, Drôme, Hérault, Vendée… Eta ohar hau:

32. Arauan esandakoaren ildotik, zeinu diakritikorik gabeko aldaerak ere onartzen dira: Orléans zein Orleans, Périgueux zein Perigueux, Saint-Lô zein Saint-Lo…

Gaztelaniaz baino are larriagoa izan daiteke azentu grafikoak kentzea frantsesez (frantsesak 5 diakritiko ditu) , zeren eta, gaztelaniaz ez bezala (dieresia kenduta), balio fonetikoa baitute batzuek; hau da, ahoskera aldatu egiten da. Adibidez, e, è eta é ez dira beti berdin ahoskatzen. Horregatik, adibidez, ez dut uste inork Besançon eta Alençon hiri-izenak Besancon eta Alencon idatziko duenik euskaraz.

Goazen orain, Espainiaren eta Frantziaren gainetik jauzi eginda, urrutiagora. Euskaltzaindiaren 159. arauan (Europako toponimia fisikoa) aurkituko dugu azalpen esplizitua:

Diakritikoak. Euskaraz grafia-aldaketa ez duten leku-izenak jatorrizkoan bezala idazten dira. Leku-izen horietako batzuek zeinu diakritikoak dituzte, eta zeinu horiek beharrezkoak dira leku-izenaren ahoskera edo azentuazio zuzena ziurtatzeko. Arau honetan, zeinu diakritiko horiek agertzen dira euskarazko izendapenean ere (adibidez, Canigó, Göta, Soča, Júcar, Mälaren, Mureş, Öland, Øresund, Sûre, Vištytis…), eta hala idaztea komeni da idazkera jaso zainduan. Nolanahi ere, diakritikorik gabe idatz daitezke maila apalagoko testuetan.

Eta “idazkera jaso zaindua” zein den azaldu beharrik ez da izango, baina, badaezpada: hedabideak, entziklopediak, hezkuntzarako materialak, Administrazioaren idazkiak, literatura eta, oro har, komunikazio formal guztiak (blog hau, adibidez).

Hala ere, Euskaltzaindian ohartuta zeuden diakritiko guztiak ez direla maila berekoak, eta batzuk oso arrotzak gertatzen zaizkigula. Gainera, badira arazo praktikoak ere, zeinu horietako batzuk ez baitaude (hain) eskura. Horregatik, halakoetan diakritikorik gabe idaztea ontzat hartzen da. Hala ageri da, adibidez, 154. arauan (Europako eskualde historiko-politiko nagusiak):

Zeinu diakritikoarekin ( Åland ) nahiz gabe ( Aland ) idatz daiteke. Euskarazko testu arruntetan, ohikoa da diakritiko bereziak (gure ingurunean ohikoak ez direnak) ez idaztea. (…) Zeinu diakritikoarekin (Crişana) nahiz gabe (Crisana) (…) Zeinu diakritikoarekin (Dzūkija) nahiz gabe (Dzukija) (…) (Maramureş) nahiz gabe (Maramures)…

Antzera gertatzen da 157. arauan ere (Europako hiriak), kontrara adierazia:

Gdansk. Zilegi da euskaraz ere jatorrizko grafian duen diakritikoa idaztea: Gdańsk.

Wroclaw. Zilegi da euskaraz ere jatorrizko grafian duen letraz idaztea: Wrocław.

Ez da ohar hori agertzen, jakina, diakritiko ”ezagunen” kasuan, hala nola Zürich, Gijón, Neuchâtel, Göteborg eta abar.

Amaitzeko —gaurkoa luzeegi doa eta—, gogoan izan zer dioen Euskaltzaindiaren 158. arauak —ez da araua, gomendioa baizik— (Kanpoko leku-izenak euskaraz ahoskatzeko irizpideak Euskaltzaindiaren gomendioa):

Euskaraz ere jatorrizkoan bezala idazten diren leku-izenak jatorrizkoan bezala (ahalik eta gertuen) ahoskatzekoak dira.

Eta nola ahoskatu jakiteko, behar-beharrezkoak dira zeinu diakritikoak.

Nik, behintzat, ez dut zalantza-izpirik: kanpoko izenen (grafia aldatzen ez zaien izenen) zeinu diakritikoak (ohikoak, “ezagunak”) bere horretan idatzi behar genituzke euskaraz ere, gainerako hizkuntzetan idaztean egiten dugun bezalaxe. Eta “ezagun” ez direnak, testu-motaren arabera. Adibidez, entziklopedia batean nahitaezkoa litzateke Gdańsk eta Maramureş idaztea. Berria egunkarian, berriz, ez nintzateke harrituko Gdansk eta Maramures ikusita, baina harrituko nintzateke Besancon (eta ez Besançon) edo Tubingen (eta ez Tübingen) ikusita.

Posted on

Idatziaren kulturaren gainbehera (III)

Asier Larrinaga Larrazabal

Hezkuntza-sisteman hogei urte baino gehiagoko bidea egin badut ere, etsita nago niretzat ez diren testuak ulertu ezin izatera. Kaleko grafitietan konturatu nintzen lehen aldiz igorle batzuek kodetze-sistema eta konposizio kriptikoak erabiltzen zituztela euren mezua interesatzen ez zitzaizkien hartzaileen begien bistan ezkutatzeko. Hala behar du. Edonorentzat zabaltzen diren mezuetan, ordea, igorleak ardurarik handienaz erraztu beharko lieke balizko hartzaileei testua ulertzeko lana. Kontrakoa sumatzen dudanean, idatziaren kulturaren gainbeheraren beste sintoma baten aurrean nagoela pentsatzen dut.

Testuaren estetika beti da inportantea. Jakin nahi nuke nik nork arraio diseinatu zuen Comic Sans MS tipografia itsusi eta uxatzaile hau. Ni, hiru lerro irakurri, eta ase egiten nau.

Baliabide grafikoak zentzu gutxirekin erabiltzen direnean ere, oso litekeena da irakurleari uste baino lan gehiago ematea. Kopuruen berri emateko zifrak eta letrak nahastea, esate baterako, horixe bera da: nahastea. Ez da, ba, errazago prozesatzen «1.123.000», «milioi bat eta 123 mila» baino?

lehen irudia

Edo, ez da laburragoa eta argiagoa «estación de tren», «estación de f.f.c.c.» baino?

bigarren irudia

Eskerrak ondoan ikonoa ipini duten, «f.f.c.c.» interpretatzeko gauza ez bagara ere.

Hala eta guzti, mezu idatzia interpretatzen laguntzeko, erabiltzen den hizkuntzaren mekanismoak ondo ezagutzea eta etekina ateratzea da zuhurrena.

Oso efektista eta ondo pentsatua da pelikula eta telesail askoren hasieran jartzen duten adierazpena: «El Deseo S. A. presenta … Un film de Pedro Almodóvar … “Volver”», «Metro-Goldwyn-Mayer presents … Lillian Gish and John Gilbert … in “La Bohème”». Euskaraz bere horretan itzuli da zenbaitetan.

aurkezten

Esango nuke horrek ez duela funtzionatzen. Euskaraz ari garenean, errazago prozesatzen ditugu objektua aditzaren aurretik daukaten sekuentziak, bestela ordenatuak baino. Zorionez, erraza da filmaren edo telesailaren izenburua aurkeztu aditzaren mendetik ateratzeko formulak asmatzea.

aurkezturik

Goiko adibidean, «Euskal Telebistak aurkezturik, Jaun ta jabe» erabili da, aditz nagusiaren elipsia eginda bezala: «Euskal Telebistak aurkezturik, Jaun ta jabe telesaila dator pantailara».

Posted on

Vieux chasseur madeleinien

Iñaki Iñurrieta Labaien

Ba ote da madeleinien izenondorik frantsesez? Sarean ez dut aurkitu, eta eskumenean dudan Petit Robert-en ez dator. Hala ere, greziar hark halaxe deitu zion Joxe Austin Arrietari Parisen, iazko azaroan, irribarre konplizez, elkarri agur esan ziotenean Prousten inguruko topaketa batzuen amaieran: «Vieux chasseur madeleinien!». Prousten inguruko jardunaldiak izanik, pentsatzekoa da madalena famatuari egin nahi ziola erreferentzia.

Proustien izenondoa ere ez dator Petit Robert-en, baina ezin esan existitzen ez denik: Parisen mundu osotik bildutako itzultzaile eta espezialista haiek guztiak ziren horren froga nabaria. Proustien, hots, Prousti dagokiona, edo Prousten zalea; beraz, madeleinien, madalenari dagokiona, madalenei atxikia, madalenazalea.

-ien atzizkiak, hala ere, badu beste erabilera bat. Paristar bat parisien den bezala, madeleinien batek Madeleine izeneko leku batekoa behar luke. Frantzian bada La Madeleine izeneko harpe bat, zeinak eman baitio izena Behe Paleolitoko kultura jakin bati, bertan aurkitu zirelako hainbat lanabes, arma eta hilobi, duela 10.000 urte han bizi eta hildako gizakienak. Kultura hura, Europa guztira hedatu baitzen, Historiaurreko lehen kultura europartzat jo omen daiteke, hala irakurri dut Wikipedian.

Leku-izen horrek eman duen adjektiboa magdalénien da, ez madeleinien, baina lehena ez litzateke hain proustien, eta Prousti buruzko topaketa haietan, senak bigarrena agindu bide zion greziarrari: madeleinien. Eta adjektibo horri aurretik vieux chasseur jartzen bazaio, koherentzia osoa du interpretazio honek: itzultzaile greziarrak euskalduna agurtu zuenean, antzina-antzinako ehiztaria zuen gogoan, irri barren konplizean.

Hortaz, beste argi batez argiturik azaltzen zait orain greziarraren esaldia. Greziar bat eta euskaldun bat Comment traduire Proust jardunaldietan, ehun urte betetzen zirela-eta Denbora galduaren bilaren lehen alea argitaratu zenetik. Itzultzaile greziar bat, hau da, garai historikoetan Mendebaldeari kultur sustrai sendoak eman dizkion hizkuntzakoa, madeleinien adjektiboaren asmatzaile. Eta itzultzaile euskaldun bat, Harri Aroko ehiztarien ondorengoa. Oteizari esker, bagenuen Neolitoko euskal gizakiaren berri, bagenekien nola aurkitu zion soluzio estetikoa giza izatearen larriari. Orain, berriz, itzultzaile greziar baten intuizio poetikoari esker, aurkitu dugu Proustek berak ere amona euskaldunen bat zuela apika arbasoen artean.

Greziarrak parekatu zituen Harri Aroko ehiztaria eta madalenazalea. Greziar baten intuizioa da, hots, Sokrates, Platon, Aristoteles eta enparauen jatorriko batena, Europaren kulturari abiapuntu funtsezkoa jarri zion herriko, hizkuntzako batena. Baina beharbada hura ere topikoen mende zegoen; beharbada, Arrietari entzundakoen eraginaren ondorioz esan zituen hiru hitzok. Donostiarrak aipatuak baitzituen, besteak beste, Theo Vannemann hizkuntzalari alemanak Europako hidrotoponimiaz esandakoak eta Stephen Oppenheimer eta David Goldstein genetista britainiarren hipotesiak, zeinen arabera ba omen den euskal substratu bat Europa preindoeuroparrean oso hedatua, Europako ekialderaino eta Britainiar eta Irlandako uharteetaraino.

Denbora galduaren bila hasita, urruntxo joan ote zen Arrieta, Swann-enetik itzulpenari buruz hitz egiteko asmoz horiek guztiak bota zituenean? Horraino iritsi beharra ote dago Parisen uler dezaten, Proust nola itzultzen dugun ez ezik, zergatik itzultzen dugun Proust? Izan ere, hara bildu ziren itzultzaile eta espezialista proustien guztiek ez zuten halakorik azaltzeko beharrik izan, zuzenean ekin zioten Comment traduire Proust gaiari; guk, ordea, comment horren aurretik pourquoi azaldu beharra dugu.

«Gu ere hemengoak gara!», aldarrikatu zien euskaldunak Parisera bildutakoei. Aldarrika zezakeen «geu gara hemengoak!», eskubide osoz, baina uneak eta lekuak eskatzen zuen politessez jarduten jakin zuen. Parisera bildutakoek oso ondo hartu zizkioten esandako guztiak, jakin-minez, harriduraz ere bai apika, baina, ziur asko, denek ez zioten berdin aditu. Paristarrek aditu zioten okerren, egingo nuke.

Edo, beharbada, ondoegi aditu zioten. Ponentzia guztiak argitaratzera doazen honetan –non eta Classiques Garnier argitaletxe ospetsuan!–, Joxe Austinek irakurritakoa zatikatzekotan omen dira. Ehiza zatikatu ohi den bezala, hau da, parte bat izenburuaren auziaren inguruko sailera eraman, beste parte bat, sintaxiaren ingurukora, eta beste parte bat, hain zuzen ere Proust euskaratzeko dugun gogoaz ari dena… nora? Beharbada, inora ere ez. Euskaldunontzat, ehiztari zaharraren irudia baino nahiago dute Voltaireren beste hura, Pirinioen maldetan dantzatzen den herri batena. Nahi duena esatea dauka Koldo Izagirrek, gu ez gara parisien.

Greziarrak ere ondo ulertu zion, irribarre konplizez, irri barren-barrenetik «Vieux chasseur madeleinien!» bota zionean. Euskarazko itzulpenari buruz esandako hitzek madalena baten aho-gozoa sorrarazi zioten hari. Nori, eta greziar bati, barbaro zaharberrituek ito nahi duten herri bateko herritarrari. Jakintza poetiko halako bat piztu zuten harengan: denbora galduaren bila hasita, nor gu euskaldunok baino madeleinienago?

Posted on

Fiction or fake

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Fake kontuak askoren ahotan dauden honetan, fikzioko euskaran ahozkotasunak duen edo ez duen islaz nahi dut nire gogoeta txikia egin gaur. Nire arazoa izango da, seguru aski, baina sarri gertatzen zait, fikzio liburu bateko dialogoak irakurtzen ditudanean, halako deserosotasuna sentitzea, dialogo horien ezaugarriak bat ez datozenean ahozko euskarari edo euskarazko ahozkotasunari dagokionez dudan (denok dugun) esperientziarekin, fikziozko pertsonaiak egiantzekotasunari jarraituz eduki beharko lituzkeen ezaugarri linguistikoekin, alegia. Gogoan dut gazteagoa nintzelarik noizean behin eztabaidagai zela ea pertsonaia erdaldun batek (polizia nazional batek, kasurako) euskaraz hitz egin zezakeen euskarazko eleberri batean, ala erdaraz soilik; ez dakit eztabaidagai hori gainditua dagoen ala ez, baina bai iruditzen zait gaur ez duela garai hartan zeukan karga subjektiboa. Hala ere, euskarazko fikzioan agertzen d(ir)en hizkuntza(k) hautu estilistiko bati jarraituz agertzen dira, pertsonaiei sinesgarritasun handiagoa ematearren, beharbada; edo horretan laguntzen dute, beinik behin, nire ustez. Eta ez dakit zenbateraino hartzen ote den hori kontuan.

Martutene eleberrian, adibidez, gaztelania agertzen da dialogo askotan, baita ingelesa ere, eta ez bakarrik pertsonaien jatorria edo nortasuna zehazteko, baina baita haien hizkuntza-ezaugarri modura ere. Ez dut uste horrek inolako kritikarik piztu duenik inon. Gure hizkuntzaren errealitatea topatzen dut irakurtzen dudanean pertsonaia batek “Lo sabes muy bien” esaten, eta besteak “Ez dakit” erantzuten, eta lehenengoak berriro “Sí lo sabes”. Honen antzeko dialogoak ere topatzen ditugu denok gure eguneroko errealitatean eta pertsonaia horiek, gure begietan, sinesgarriagoak dira horrela (edo horrela ere bai).

Aldiz, zalantza handiagoa izaten dut beste liburu batzuetan, jatorriz euskaraz idatziak izan nahiz itzuliak izan, pertsonaia baten dialogoetan agertzen denean haren ezaugarriei ez dagokion euskara modu bat, euskara superzuzena, arauzkoa, zalantzagabea, perfektua. Euskarazko prosa ezin hobean mintzo den pertsonaia hori badakit fikziokoa dela, baina, sentitzen dut esatea, fake sentsazioa uzten dit, nire barneko torloju lasaren batek eragotzi egiten dit pertsonaia hori sinesgarritzat jotzea eta, ondorioz, berarekin enpatizatzea. Ez dakit blog hau irakurtzen duzuenoi ere antzera gertatzen zaizuen, gustatuko litzaidake jakitea.

Bidenabar esanda, erdaraz ere gertatzen zait fenomeno berbera, zenbait kasutan. Ikusita baduzue The Newsroom seriea, gogoan izango duzue oso dialogo landuak zituztela, bikainak, zorrotzak, zehatzak, aberastasun lexiko apartekoak… sinestezinak, azken batean. Fikzio ona iruditzen zitzaidan, jorratzen zituzten gaiak interesgarriak, pertsonaiak bezala, baina… Baina hori, fake sentsazioa uzten zidaten, ezinezkoa baita pertsonaia haien ahotan jarria zuten bikaintasun linguistikoa eta maila dialektiko liluragarria topatzea errealitatean. Ume euskaldun baten ahotan, zeniezazkidakeen bat entzutea bezain ezinezkoa.

Posted on

Aldaerak eta aldakiak

Igone Zabala Unzalu

Hizkuntzaz ari garenean, aldatu aditzaren eratorri ugari erabiltzen ditugu. Hizkuntzak denboran zehar aldatu egiten direla esaten dugu eta, beraz, hizkuntza-aldaketaz hitz egiten dugu. Iñaki Caminoren[1] hitzak hona ekarriz, «esan ohi da, gainera, hizkuntza batek aldaketak jasatea, eguneroko bere ohiko eginkizunak asetzearen ondorioa baizik ez dela; aldaketarik eza, hizkuntza bat itzaltzeko bidean den adierazgarri izan ohi da gehienetan».

Halaber, hizkuntzaren erabileraz ari garenean, hizkuntza homogeneoa ez dela esaten dugu: hiztunez hiztun, hiztunen jatorri geografikoaren eta sozialaren arabera, eta komunikazio-egoeretara egokitzeko aldatzen dugu hizkuntzaren erabilera, alegia, hizkuntza-baliabide batzuk edo beste batzuk aukeratzen ditugu. Hori dela eta, hizkuntzaren aldakortasuna soziolinguisten eta, oro har, hizkuntzalarien interesa biziki erakartzen duen fenomenoa da. Gramatika- edo hiztegi-baliabide batzuen erabilera-maiztasuna aldatu egiten da eremu geografikoen, gizarte-taldeen edota komunikazio-egoeren arabera. Abstrakzioa eginez, edota aldagai anitzeko analisi estatistikoak eginez, aldaera dialektalez eta aldaera funtzionalez hitz egin dezakegu edo, beste termino batzuk erabiliz, hizkuntza baten hizkerez, dialektoez eta erregistroez. Hizkuntza-unitate batek dituen askotariko gauzatzeetako bakoitzari, aldaki esaten diogu, eta aldaki ortografiko, fonetiko-fonologiko edota morfologikoez hitz egiten dugu. Terminologiaz ari garenean, adibidez, terminoen bi alderdiak, alegia, forma eta esanahia aldakorrak direnez, termino bakar baten forma-aldakiak eta kontzeptu-aldakiak bereizten ditugu.

Bistan da goiko bi paragrafo horietan nire eta nire inguruko batzuen erabilera laburbiltzen saiatu naizela baina, euskararen komunitate osoa kontuan hartzen badugu, auzia zirriborratu dudana baino askoz ere korapilatsuagoa dela. Izan ere, aldaera eta aldaki izenen erabilera antzemateko corpusetara jotzen badugu, deskribatu dudan erabilerarekin bat datozen adibideak aurki ditzakegu bai, baina baita banaketa horrekin bat ez datozen adibide ugari ere. Adibide bakan batzuk atera ditut ETC corpusetik eta Web-corpusen ataritik. Espero izatekoa denez, hemen jorratzen ari naizen gaitik urruntzen diren adibide ugari daude, adibidez, biologiarekin, administrazioarekin edota askotariko gai orokorrekin zerikusia dutenak. Horiek ez ditut kontuan hartuko, gehiegi luzatzeko arriskua saihesteagatik.

Zirriborratutako erabilerarekin bat datozen zenbait adibide eskainiko ditut lehenengoz:

  • Horiek guztiek, normalean, kontaktu zuzena izan dute hizkuntzaren aldaera jaso, formal, idatziarekin. Eta kontaktu hori, hamarretik bederatzietan, euskara batuaren bidez edo euskara batua kontuan hartuz gertatu da.
  • -te euskal morfoa, zenbait adizki pertsonaletan pluraltasuna markatzen duena eta ia ziur txistukari ahoskabeen ondorengo -de pluralaren –te aldakiaren hedapena dena, aditzetan hirugarren objektu plurala markatzen duen -ten atzizki berberearekin konparatzen du.
  • Ñabardurak, esakuneak, lokuzioak, sinonimoak zein aldakiak, horiek guztiak euskararen osasunaren adierazgarri badira, hemendik aurrera baliabide bat gehiago daukagu guztiok.

Aipatu erabilerarekin bat ez datozenak emango ditut ondoren:

  • Aldaketa diakroniko guztiak aldakortasun sinkroniko gisa hasten dira, dialekto batek aldaki edo erregistro estilistikoak baldin baditu, esaterako.
  • Grafian egon daitezkeen aldaerak ere hartu ditu kontuan (etxe, etche, adibidez).
  • Lehenik ikusi behar da ea ezaugarri edo aldaera bat dialekto jakin batean nahitaezkoa den ala ez: dialekto horretan beste aldaera zentzukiderik erabiltzen ez bada, baitezpada erabiltzekoa da.

Ingelesez eta gaztelaniaz, guk aldaera esaten diogun kontzepturako nagusiki variety / variedad erabiltzen dela esango nuke,  baina zenbaitetan  variant / variante ere ikus daiteke testuetan. Guk aldaki esan diogunerako, aldiz, sistematikoki variant / variante erabiltzen dela esango nuke. Azpimarratu beharrekoa da euskarazko corpusetan aurkitu ditudan adibideetan asistematikotasun handiagoa antzeman daitekeela gaztelaniaz eta ingelesez baino, bi terminoak (aldaera eta aldaki) azaltzen baitira kontzeptu biei lotuta. Esanahi konposizionala kontuan hartuta, bi hitz horien harmonizazioari nolabaiteko ekarpena egin nahi bagenio, logikoena litzateke aldaera hitza ‘aldatzeko moduarekin’ lotzea, morfologia hori duten hitzen antzera (pentsaera, ikuskera, idazkera, portaera, jokaera, janzkera, ibilera, egoera…) eta, hizkuntzalaritzaren alorrean, variety / variedad  horren ordaintzat hartzea. Aldaki, aldiz, ‘aldatzen den edo besteetatik bereizten den unitatea’ (variant / variante) izatea litzateke logikoena, atzizki bera duten hitzen antzera (inprimaki, zatiki, hizki, gizaki, liburuki, euskalki).  Baina bide horretatik al doaz euskal hiztegiak?

Hasteko, Orotariko Euskal Hiztegian aldaki sarrerak bi azpisarrera ditu: 1 Variante. 2 Copia. Ejemplar de una publicación. Hiztegi berean, aldaera sarrerak sei azpisarrera ditu: 1 Cambio. 2 Traslado. 3 Modo de mutación 4 Ajuar. 5 Variante 6 (Aldeera) Momento de marcharse. Bi sarreretan ageri da, beraz, variante ordaina, baina batean ere ez variedad ordaina. Orotariko Euskal Hiztegian islatzen den aldaera hitzaren polisemia handia bat dator bi sarrerek corpusetan ematen dituzten agerraldi kopuruekin: ETC corpusa (aldaki 214; aldaera 6.424); Web-corpusen ataria (aldaki 828; aldaera 5.609).

Harrigarria bada ere, Euskaltzaindiaren Hiztegian ez da jaso aldaki izenaren lehen adiera, eta aldaera sarreraren barruan definitu dira variedad / variety eta variante / variant izenen esanahiak:

aldaki iz. Kopia. Eskutitzaren aldaki bat bidali. Salmenta agiriaren hiru aldaki egin ziren.

Aldaera 1 iz. Aldatzea, aldaketa. Toki aldaera

2 iz. Oinarritzat edo eredutzat hartzen denarekiko desberdintasunen bat duen beste era bat. Hitz baten, bertso baten aldaerak. Barri, berri-ren aldaera da. Bigarren argitaraldirako aldaerak.

3 iz. Oinarritzat edo eredutzat hartzen denarekiko desberdintasunen bat duen azpisaila. Euskalki baten aldaerak eta hizkerak. Landare mota baten aldaerak. Zurtoin malguak dituen arrosa aldaera.

Hiztegi eleanitzetan, Zehazki hiztegian variedad zein variante bilatuta, aldaera ordaina aurkituko dugu, eta copia bilatu beharko dugu aldaki ordaina aurkitzeko. Elhuyar Hiztegietan, aldiz, variante/ variant bilatuta, aldaera eta aldaki ordainak aurkituko ditugu eta, variedad / variety bilatuta, aldiz, aldaera baino ez. Aldaki ordaina aurkituko dugu copia bilatuta ere. Nolanahi ere, Elhuyar hiztegietan aldaki sarrera bilatuz gero, copia, reproducción / copy, reproduction baino ez dugu aurkituko: variante/ variant ordainen arrastorik ez. Aldaera bilatuta, aldiz, variante / variant baino ez dugu aurkituko: variedad / variety ordainik ez. Euskalterm datu-base terminologikoan aldaera ageri da hainbat terminotan, baina batean ere ez dugu aurkituko aldaki elementua.

Ondorio modura esan daiteke euskal hiztegiek ez dituztela osorik islatzen aldaki eta aldaera hitzen gaurko erabilerak eta adierak. Arriskutsu deritzot hutsune horri, gerta baitaiteke (sozio)linguistikaren alorrean hizpide ditugun terminoak zehaztasun handiagoaz adierazteko erabil daitezkeen euskal bi hitz horien arteko bereizketa oztopatzea. Izan ere, lekuko izan nintzen behin, lehiaketa batean, epaimahaiburuak aurkezpena egiten ari zen irakasle bati aldaki terminoaren erabilera zuzendu zionean argudiatuz aldaki hitzak kopia esan nahi duela eta ez bariante. Nire iritziz, hiztegiek aldaki eta aldaera hitzen banaketa harmonizatzen lagundu beharko lukete, osterantzean, bereizketa horretarako oztopo izan litezke eta.

[1] Camino, Iñaki (2009) Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi. Donostia: Elkar