Iñaki Iñurrieta Labaien
Ba ote da madeleinien izenondorik frantsesez? Sarean ez dut aurkitu, eta eskumenean dudan Petit Robert-en ez dator. Hala ere, greziar hark halaxe deitu zion Joxe Austin Arrietari Parisen, iazko azaroan, irribarre konplizez, elkarri agur esan ziotenean Prousten inguruko topaketa batzuen amaieran: «Vieux chasseur madeleinien!». Prousten inguruko jardunaldiak izanik, pentsatzekoa da madalena famatuari egin nahi ziola erreferentzia.
Proustien izenondoa ere ez dator Petit Robert-en, baina ezin esan existitzen ez denik: Parisen mundu osotik bildutako itzultzaile eta espezialista haiek guztiak ziren horren froga nabaria. Proustien, hots, Prousti dagokiona, edo Prousten zalea; beraz, madeleinien, madalenari dagokiona, madalenei atxikia, madalenazalea.
-ien atzizkiak, hala ere, badu beste erabilera bat. Paristar bat parisien den bezala, madeleinien batek Madeleine izeneko leku batekoa behar luke. Frantzian bada La Madeleine izeneko harpe bat, zeinak eman baitio izena Behe Paleolitoko kultura jakin bati, bertan aurkitu zirelako hainbat lanabes, arma eta hilobi, duela 10.000 urte han bizi eta hildako gizakienak. Kultura hura, Europa guztira hedatu baitzen, Historiaurreko lehen kultura europartzat jo omen daiteke, hala irakurri dut Wikipedian.
Leku-izen horrek eman duen adjektiboa magdalénien da, ez madeleinien, baina lehena ez litzateke hain proustien, eta Prousti buruzko topaketa haietan, senak bigarrena agindu bide zion greziarrari: madeleinien. Eta adjektibo horri aurretik vieux chasseur jartzen bazaio, koherentzia osoa du interpretazio honek: itzultzaile greziarrak euskalduna agurtu zuenean, antzina-antzinako ehiztaria zuen gogoan, irri barren konplizean.
Hortaz, beste argi batez argiturik azaltzen zait orain greziarraren esaldia. Greziar bat eta euskaldun bat Comment traduire Proust jardunaldietan, ehun urte betetzen zirela-eta Denbora galduaren bilaren lehen alea argitaratu zenetik. Itzultzaile greziar bat, hau da, garai historikoetan Mendebaldeari kultur sustrai sendoak eman dizkion hizkuntzakoa, madeleinien adjektiboaren asmatzaile. Eta itzultzaile euskaldun bat, Harri Aroko ehiztarien ondorengoa. Oteizari esker, bagenuen Neolitoko euskal gizakiaren berri, bagenekien nola aurkitu zion soluzio estetikoa giza izatearen larriari. Orain, berriz, itzultzaile greziar baten intuizio poetikoari esker, aurkitu dugu Proustek berak ere amona euskaldunen bat zuela apika arbasoen artean.
Greziarrak parekatu zituen Harri Aroko ehiztaria eta madalenazalea. Greziar baten intuizioa da, hots, Sokrates, Platon, Aristoteles eta enparauen jatorriko batena, Europaren kulturari abiapuntu funtsezkoa jarri zion herriko, hizkuntzako batena. Baina beharbada hura ere topikoen mende zegoen; beharbada, Arrietari entzundakoen eraginaren ondorioz esan zituen hiru hitzok. Donostiarrak aipatuak baitzituen, besteak beste, Theo Vannemann hizkuntzalari alemanak Europako hidrotoponimiaz esandakoak eta Stephen Oppenheimer eta David Goldstein genetista britainiarren hipotesiak, zeinen arabera ba omen den euskal substratu bat Europa preindoeuroparrean oso hedatua, Europako ekialderaino eta Britainiar eta Irlandako uharteetaraino.
Denbora galduaren bila hasita, urruntxo joan ote zen Arrieta, Swann-enetik itzulpenari buruz hitz egiteko asmoz horiek guztiak bota zituenean? Horraino iritsi beharra ote dago Parisen uler dezaten, Proust nola itzultzen dugun ez ezik, zergatik itzultzen dugun Proust? Izan ere, hara bildu ziren itzultzaile eta espezialista proustien guztiek ez zuten halakorik azaltzeko beharrik izan, zuzenean ekin zioten Comment traduire Proust gaiari; guk, ordea, comment horren aurretik pourquoi azaldu beharra dugu.
«Gu ere hemengoak gara!», aldarrikatu zien euskaldunak Parisera bildutakoei. Aldarrika zezakeen «geu gara hemengoak!», eskubide osoz, baina uneak eta lekuak eskatzen zuen politessez jarduten jakin zuen. Parisera bildutakoek oso ondo hartu zizkioten esandako guztiak, jakin-minez, harriduraz ere bai apika, baina, ziur asko, denek ez zioten berdin aditu. Paristarrek aditu zioten okerren, egingo nuke.
Edo, beharbada, ondoegi aditu zioten. Ponentzia guztiak argitaratzera doazen honetan –non eta Classiques Garnier argitaletxe ospetsuan!–, Joxe Austinek irakurritakoa zatikatzekotan omen dira. Ehiza zatikatu ohi den bezala, hau da, parte bat izenburuaren auziaren inguruko sailera eraman, beste parte bat, sintaxiaren ingurukora, eta beste parte bat, hain zuzen ere Proust euskaratzeko dugun gogoaz ari dena… nora? Beharbada, inora ere ez. Euskaldunontzat, ehiztari zaharraren irudia baino nahiago dute Voltaireren beste hura, Pirinioen maldetan dantzatzen den herri batena. Nahi duena esatea dauka Koldo Izagirrek, gu ez gara parisien.
Greziarrak ere ondo ulertu zion, irribarre konplizez, irri barren-barrenetik «Vieux chasseur madeleinien!» bota zionean. Euskarazko itzulpenari buruz esandako hitzek madalena baten aho-gozoa sorrarazi zioten hari. Nori, eta greziar bati, barbaro zaharberrituek ito nahi duten herri bateko herritarrari. Jakintza poetiko halako bat piztu zuten harengan: denbora galduaren bila hasita, nor gu euskaldunok baino madeleinienago?
31 eskutik 