apirila 2014 – 31 eskutik

2014-04-30

Euskararen lurrina

Estitxu Garai Artetxe

Aurreko postean, besteak beste, hizkuntzak publizitatean sinbolikoki nola erabiltzen diren aztertu genuen. Galdera batekin eman nion bukaera post horri: zein da euskararen balio sinbolikoa? Zein da euskarak mezuari txertatzen dion lurrina? Gaurko agindu nizuen erantzuna, edo, bederen, horri buruzko gogoeta. Bada, has gaitezen.

Bi kasu bereizi behar ditugu, ez baita gauza bera Euskal Herriko marka batek euskara erabiltzea, edo, aitzitik, atzerriko enpresa izatea iragarkiaren sinatzailea. Ez da gauza bera ematen diogun balioa oso bestelakoa delako. Kanpotik datorren enpresak euskara erabiltzen duenean asoziazio sinboliko behinena agerikoa da: BEGIRUNEA. Begirunea tokian tokiko kulturenganako, begirunea aniztasun linguistikoari, begirunea kontsumitzaileen hizkuntza eskubideei. Finean, begirunea kontsumitzaileei. Asoziazio horrek eskutik lotuta dakar marka horri egingo diogun abegia, guztiz arrotza izatetik aldarte onez jasotzera igaroko baikara, eta ez soilik euskal hiztunak.

Hori irakurrita ondorengo galdera etorriko zaizue burura: horrela bada, zergatik ez du atzerriko marka gehiagok euskara erabiltzen? Arazoa ez da berria. Euskaldun guztiok gara elebidun, eta inpaktu kuantitatiboen ikuspuntu huts eta hitsa dela medio, inguruko bi erdarak nagusitzen dira. Nire uste apalean, akats nabarmena. Kontua ez dago gutxi-askoan, baizik eta euskara baliatzeak kualitatiboki sortzen duen harrera eta loturan. Aztertu beharreko kontua dela deritzot. Gurea bezalako hizkuntza gutxitua duten komunitateek atxikimendu handia garatzen dute hizkuntzarekiko, eta markaren balioak atxikimendu horretaz blaitzea paregabea izan daiteke bezero berriak sortu eta fidelizatzeko. Gero, noski, eskainitako zerbitzua eta produktuaren kalitatea frogatzeko unea iritsiko da, nahiz eta gaur egungo merkatu lehiakorretan oso baldintza antzekoak eskaintzen diren gehienetan. Gakoa, bereiztea; euskara, tresna.

IKEA enpresak euskaraz (ere) ditu kanpo-komunikazioko osagai guztiak, webgunea eta katalogoa barne.

Edonola ere, euskararen indar sinbolikoa euskal marka batek erabiltzen duenean jartzen da gori-gori. Publizitate-ikerlariek “jatorrizko lurraldearen efektu” izendatutako mekanismoa jartzen da martxan. Zerrenda gisan aurkeztuko ditut nire ustez euskarak isuri ditzakeen esangura nabarmenenak:

BERTAKOTASUNA. Euskara erabiltzea baino modu hoberik ez dago produktuaren jatorria lau haizetara zabaltzeko. Euskarak berez dakarkio markari kokapen geografikoa, ez baitu Euskal Herria ez den beste habiarik. Halaber, trazabilitateari keinu egiten zaio, produktua hemen sortua eta hemen saldua dela ematen da aditzera.

KALITATEA. Hedatuta dagoen ustea da bertako produktuak kalitatekoak direla, gehiengoa bat dator defendatzean onak direla bertako elikagaiak, bertako industria, bertako zerbitzuak, eta abar. Beraz, bertakotasunari lotuta, kalitatearen soinekoa ere jantziko dio euskarak gure markari.

GERTUKOTASUNA. Bertakoa izatearen beste hari-mutur bat da. Enpresa humanizatu egiten du hemengoa dela jakiteak, hurbilago ikusten dugu. Arazoren bat izanez gero, bestelako bermea eskaintzen digu, gertuko bezeroaren arreta da espero duguna.

KONFIANTZA. Bezeroen arretarako berme horrek aparteko konfiantza ere badakar. Era berean, segurtasuna areagotzen du aipatu trazabilitate ospetsuak, hau da, produktuaren jatorria zein den eta gure eskuetara iritsi bitarte zein ibilbide egiten duen ezagutzeak. Bestalde, estereotipoa izan ala ez, “euskalduna = zintzoa” ekuazioa existitu existitzen da, eta presente dago gure iruditegi kolektiboan.

GUTARTASUNA. Taldearen partaide izatearen sentimendua pizten du. Sentimendu hori askotarikoa izan daiteke, abertzaletasunaren eta herritartasunaren arteko tarte zabal horretan. Eta, berriro diot, indar konnotatibo horrek euskal hiztunak ez direnak berdin-berdin kolpa ditzake.

TRADIZIOA. Hau da euskarari eskuarki egotzi zaion balio sinbolikoa. Gure arbasoen hizkuntza den heinean, egokia da ohitura eta usadioei lotutako elementuak gogora ekartzeko: baserria, folklorea, euskaldunon bizimodu zaharra, historia partekatua, eta abar. Lurrari hertsiki lotutako produktuekin oso ondo funtziona dezake, hortaz.

MODERNOTASUNA. Tradizioa irudikatzeko balio dezakeen arren, uste dut testuinguru askotan jite hori erabat irauli dela. Euskara belaunaldi berriek ezagutzen dute, gazteak dira eskolan euskara ikasi dutenak. Gazteen hizkuntza da, zenbait herritan erabat galduta zegoelako, eta beste hainbatetan gure gurasoen belaunaldiak gaztelania erabiltzen zuelako. Horretan ere mintzagai dugun balio sinbolikoa ez zebilen aparte. Gaztea da, eta gaztetasuna modernotasuna da, etorkizuna. Lokal komertzial berri eta modernoenak dira euskarazko errotuluak dituztenak. Eleaniztasuna ere modernotasunarekin lotzen dugu gero eta gehiago. Norabide horretan goazela uste dut, eta diskurtsiboki ere hori da hauspotu behar duguna.

Diodanari oinarri enpirikoa ematen dio Bilbon Siadeco-k 2008 urtean egin zuen ikerketa batek. Euskarak zenbait alorretan duen eraginari buruz galdetu zieten merkatariei eta kontsumitzaileei. Hona emaitzak:

Deigarria da oso eskaintza eta eskariaren artean alor guztietan dagoen koska. Kontsumitzaileek merkatariek baino askoz gehiago baloratzen dute euskarak saltokiei gehitzen dien balioa. Ondorioa: merkatariak ez dira jabetzen esku-eskura duten tresnaren indarraz. Alorrez alorreko analisia eginez gero, kontsumitzaile gehienek, ia hirutik bik, uste du euskarak “berrikuntza eta modernizazioa”-n eragiten duela. Zirriborratu berri ditugun beste ezaugarri batzuk ere agertzen dira, esaterako “kalitatea”, eta kalitatearen pertzepzio horri lotuta dagoen “prestigioa”. Bestetik, euskarak “konfiantza”-ri eman diezaiokeen bultzada ere ez da ahuntzaren gau erdiko eztula. Eta, azkenik: zein saltzailek ez du eragin nahi “bezeroen asebetetzea”-n, “bezero berriak erakartzea”-n eta “erosteko motibazioa”-n? Ba badakizue zer egin.

Ikerketak bete-betean erakusten du euskararen indar konnotatiboa. Orain, hartu berezko lurrin hori, sartu poto batean, eta gehitu estrategikoki eta komunikatiboki eraginkorra den mezua. Zer iruditzen zaizue emaitza? Demasa!

2014-04-29

Gizonak, emakumeak eta ‘vice versa’

Asier Larrinaga Larrazabal

Ez dira egun asko Eusko Jaurlaritzak EAEko V. Mapa Soziolinguistikoa aurkeztu duela, eta berriro azaldu dira hedabideetan V. Inkesta Soziolinguistikoak utzi zituen emaitzak. Ideia nagusia honela laburbil daiteke: euskararen ezagutzak gora egin du, baina erabilera lehengoan geratu da.

Batzuek irakurketa ezkor samarra egin dute; beste batzuek, baikorragoa. Ni pentsakor geratu naiz. Ez da, ba, nahikoa euskara normalizatzeko egiten den ahalegina? Normalizazioak beste orientazio bat behar ote du? Ni ez naiz ausartzen ez eta bai biribilen bidez erantzuten, baina hainbatetan aipatu den ahulgunea nabarmendu nahi nuke: oso gutxi dira haur eta gazteentzako euskarazko aisialdi-aukerak.

Ideia batzuk zirriborratuko ditut.

· Musika: pozez esan daiteke euskarazko kantagintzak —oraintsu arte, behintzat— jakin duela euskaldun gazteei aisialdian lagun egiten. Eta Gaztea zabalkunde- eta partekatze-kanal eraginkorra zaio.

· Eskola-kirola: zinez garrantzitsua iruditzen zait jarduera hau edozein umerentzat. Zoritxarrez, esperientziak erakutsi didana da eskola-kirolak oso barneraturik daukaten uste bat berretsi baino ez diela egiten haurrei, euskara ikasgela barrurako dela, alegia. Normala. Entrenatzaileak, arbitroak, tresnazainak, botileroak, animatzaileak, giltzazainak… ikastoletakoak izanda ere, euskaldunak izanda ere, objektu biribil bat tartean denean, ez bide dira sentitzen heziketa- eta normalizazio-proiektu baten parte.

· Interneteko mundua: filmak, txisteak, abestiak, jokoak, kontakizunak, harremanak, argazkiak, beti berri, beti ugari, nahieran. Euskaraz, ostera, gutxi dago nerabe eta gazteentzat. Guztiz beharrezkoak dira softwarea lokalizatzeko ahaleginak; osterantzean, zein gazte “aska” daiteke erdarazko diskurtsotik: «cuando salgas, hazme una perdida», «con 40.000 puntos de elixir puedes tener a la reina arquera»(1), «¿me agregas?», eta abar. Eta, softwareaz gain, mamizko gauzak behar dira, premia gorriz. eitb nahieran eduki-premia hori asetzen laguntzera dator, baina gehiago behar da, askotarikoa.

· Ikus-entzunezkoak: telebista eta zinema, funtsean. Haur eta gazteentzat, gaur egun, ez dago ia ezer euskaraz. ETB3 tematikoak ematen dituen marrazki bizidunak ere, beste kanal batzuetako eskaintza ikusita, triste samarrak dira. Beraz, denetik behar da: barne-produkzioa eta kanpokoa, fikzioa eta informazioa, serioa eta friboloa. Fribolotik, asko. ETBren kasuan, telebista publiko batek ezin dio uko egin bokazio hezigarriari, baina, aldi berean, ezin dio ez ikusiarena egin egiazko kontsumoari. Hego Euskal Herrian, haurrek Violetta, Shake it up eta Disney Channelek aireratzen duen gainerako guztia irensten dute. Nerabe eta gazteek Mujeres y hombres y viceversa solas-saioa, La que se avecina telesaila, Deportes Cuatro txutxu-mutxu programa merengea eta antzekoak ikusten dituzte; euren lokaletan bakarrik daudenean, antsiaz eta gozamenez. Beharbada, Gizonak, emakumeak eta ‘vice versa’ izan liteke euskara normalizatzeko tresnarik ahaltsuenetako bat.

(1) Zortzi bat urteko ume bati entzun nion lehengoan Bilboko tranbian, amarekin bere joko kutunaz ari zela.

2014-04-28

Errebokatu

Maite Imaz Leunda

Hitz horren ordez beste batzuk erabiltzeko gomendioa ematen du Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak.

Terminologia Batzordeak 2012an onartutako Administrazioarekiko Auzien Hiztegian, berriz, errebokatze da lehenenesten den terminoa, ezeztatze baliokidea baino ponderazio-maila handiagoarekin ageri da eta. Hiztegi Batuan baztertzen dena hobesten da Administrazioarekiko Auzien Hiztegian, eta Hiztegi Batuan proposatzen direnak, berriz, baliokide gisa ere ez dira jasotzen.

Horrelako kontraesanek azterketa bat merezi dutela eta, lege-testuetan aditza (revocar) nahiz izena (revocación) nola itzuli izan den begira hasi naiz.

Lehenengo, eskueran dudan hiztegi juridikora jo dut definizio bila eta hauxe aurkitu dut (Diccionario Juridico Espasa):

revocación. (Derecho Administrativo) Es el acto administrativo por el cual se deja sin efecto una delegación de competencias previamente establecida, de manera que el órgano delegante vuelve a ejercer las que había delegado en el órgano inferior. La revocación de competencias puede realizarse en cualquier momento (V. actos administrativos)

Ondoren euskarara itzulitako legeetan zer erabili izan den begira hasi naiz eta Hiztegi Batuan proposatzen diren ordainak IZOn itzulitako lege hauetan azaltzen direla ikusi dut.

Europar Batasunaren Tratatuaren bertsio kontsolidatua

Kataluniako Autonomia Estatutua; EAO, 2006ko uztailaren 20koa

Baina orain arte begiratu ditudan gainerako lege guztietan errebokazio eta ezeztapen erabiltzen direla ikusi dut. Euskadiko Justizia Administrazioaren webguneko lexikoan errebokatu, ezeztapen, ezeztatze eta errebokatze topatu ditut.

Gauza baten bila zabiltzanean beste zerbait aurkitzea ere ohikoa izaten da, eta bilaketa honek IZOko testu batean egindako hanka sartzea aurkitzeko, eta zuzentzeko bidean jartzeko aukera ere eman dit, batzuetan testu itzulietan egindako aukera txarrak despisteen ondorio izaten dira eta. Hala, berriztapen ikusi dut revocación terminoaren ordain emanda. Hori eman zuenak v zegoen tokian n ikusi eta renovación itzuli zuen nonbait.

2014-04-27

Hurbiltze ariketak (edo itzulpengintzaren kontra)

Santi Leoné

Vienan izan gara aste sainduan (ez, ez naiz plural maiestatikoaz ari, familiarekin joan naiz-eta), eta, hotelera ailegatutakoan, gelako giltza hartu baino lehen, fitxa txiki bat bete behar izan dut: izen-deiturak, lanbidea, adina… Eta nazionalitatea: elebitan dago inprimakia, alemanez eta ingelesez –Staatsangehörigkeit / nationality–. Literalki, alemanezko solasak erran nahi du “estatu bateko partaide izatea”, baina hiztegiek “nazionalitate” edo “herritartasun” gisa bihurtzen dute termino hori. Nationalität ere existitzen da alemanez, baina nire hiztegiak behinik behin hitz jasoa dela dio. Kontuak jakin-mina pizten dit: Nationalität baztertu eta “estatu bateko partaidetza” erabiltzea betiko kontua izan da alemanez –adibidez, nazioa eta estatua nahitaez berdintzen dituen joera hegeliar baten emaitza?–, edo, esperientzia historiko berriagoen ondorioz, orain mundu alemanieradunean nahiago dute nazioa definitzean estatu batekiko lotura formala lehenetsi, balizko ezaugarri edo izaera bereziak baino? Erabateko sinonimoak dira Staatsangehörigkeit eta ingelesezko nationality, edo itzulpen hori bi ikuspunturen hurbiltze ariketa inperfektua bertzerik ez da? Akaso oin-ohar bat beharko zuen inprimaki hark. Nik bederen ez nuke problemarik izanen alemanezko bertsioan “espainola” paratzeko, Estatu espainoleko partaide bainaiz –gustura edo gogoz kontra, bertze kontu bat da–, baina ingelesezko bertsioari erreparatuta, gogorra egiten zait nire nazionalitatea espainola dela idaztea. Zeini egin kasu, jatorrizko bertsioari edo itzulpenari?

Erran bezala, kasu honetan, ni erosoago sentituko nintzateke alemanezko bertsioan –Staatsangehörigkeit–, baina nahiago izate horretarako azalpen alternatibo bat izan daiteke betidanik barnean daramadan esnobak jatorrizko bertsioa hautatzera xaxatu nauela. Horrela, barneko esnobak akuilatuta alegia, ez dira guti alemanez erosi baina gero irakurri ez ditudan nobelak: inkultura zabala erdietsi dut horri esker. Vienara joan baino lehen, ordea, adorea bildu eta Joseph Roth-en Kapuzinergruft –Kaputxinoen kripta– irakurtzeari ekin diot. Esperientzia apalgarria izan da, zinez: hamar hitzetik, sei ez nituen ulertzen, biri testuinguruari esker igartzen nien, eta bertze biak preposizioak ziren. Nire barneko esnoba ziega ilun batean giltzapetu ondoan, Vienari buruzko bertze nobela bat hartu dut –bidaiak ongi prestatu behar dira–, baina oraingoan espainolera ekarria –esnoba ez da fitsik erratera ausartu honetakoan–: Friedrich Torberg-en La tía Jolesch –Izeba Jolesch–, Alba argitaletxeak kaleratua. Ohitura zaharrak zer diren, ezin izan diot lehen orrialdeak alemanez leitzeko –Amazonen ikus daitezke– eta espainolezko bertsioarekin konparatzeko tentaldiari kontu egin: ikusi dudana, egia erran, ez zait sobera gustatu. Lehendabiziko orrialdean berean, adibidez, alemanezko testuak hauxe dio:

Es [das Buch] schöpft aus einem Erinnerungsbrunnen, den ich noch gekannt habe, als er (im doppelten Verstand des Wortes) gebraucht wurde

Itzultzaileak honela eman du testua:

El libro bebe de un pozo de recuerdos que no llegué a conocer hasta que tuve que hacer uso de él.

“Oroitzapen-putzu” bat? Bai, Brunnen putzua izan daiteke, baina iturria ere bai, eta kasu honetan hori litzateke, nire uste apalean, itzulpen egokiena: una fuente de recuerdos. Iturri hori, gainera, egileak ezagutu zuen artean erabiltzen zelarik eta beharrezkoa zelarik –hori dio alemanezko testuak, egilea zer zaharra den azpimarratzeko–: espainolezko testua –que no llegué a conocer, etab.– nahiko itzulpen librea da, itzulpen okerra dela ez errateko. Eta, akitzeko, non dago jatorrizko testuko parentesia? Hitz baten zentzu bikoitzari egiten dio erreferentzia parentesiak, eta itzultzaileak ezabatzea erabaki du, zentzu bikoitz hori espainolera ekartzeari zailegi iritzita. Lehen orrialdeko esaldi bakar batean, hiru trakeskeria. Ez da itzulpenari harrapatu diodan kontu bakarra. Liburua erosita ere, Tante Jolesch ez dut irakurriko. Ez, behinik behin, bertsio honetan.

Joseph Roth-en liburura itzuli naiz, eta ohitura zaharrak zer diren, espainolezko itzulpenei buruzko informazioa bilatzen ari nintzela, Olga G. Garciaren artikulu eder hau aurkitu dut, Cripta de los capuchinos-en itzulpenari kritika gogorra egiten diona. Nire harridurarako, Garcíak kritikatzen duen itzulpena –Jesús Pardok egina eta Sirmio argitaletxeak 1991n publikatua– da Acantilado argitaletxeak berriz kaleratu duena. Garcíak aipatzen duen akatsik nabarmenena –Slowenien Eslovakia gisa eman izana– zuzendua izan den arren, gainerako guziak testuan daude oraindik, eta batzuk nahiko larriak dira, hala nola Kaftanjuden “judíos de Kaftan” gisa itzultzea, kaftan hori leku-izen bat balitz bezala, eta ez Ekialde hurbileko jantzi mota baten izena. Tamalez, Olga Garcíak zerrendatu dituen akatsak, trakeskeriak eta itsuskeriak ez dira liburuan dauden bakarrak. Neronek gehiago aurkitu ditut, eta batzuek erakusten dute itzulpena tripus-trapus eta tarrapataka egina dagoela. Nobelako une batean, narratzaileak hiru hitz erabiltzen ditu pertsonaia batek Austriako funtzionarioei buruz duen iritzia adierazteko. Hitz horietarik, hirugarrena Pallawatsche da, eta itzultzaileak “matones” (harroputz larderiatsua, alegia). Hiztegian begiratzen duenak, ordea, aurkituko du Pallawatsche edo Ballawatsche Austriako argota dela “alfer-handi” errateko, eta esanahi horrek ederki egiten du bat solasa ageri den testuinguruarekin.

Zer ari gara irakurtzen itzulpen bat irakurtzen ari garenean? Hurbiltze ariketa inperfektu bat, segur aski; eta bai, badakit ez genukeela –barkatu, orain bai, orain plural maiestatikoaz ari nintzen: ez nukeela– esnobaren falazian erori behar: jatorrizkoa zuzenean irakurtzeak ez du ziurtatzen delako liburu horren ulermen hobea izanen dugula. Bertze kultura batetik abiatzen den heinean, jatorrizko testuaren irakurleak bere isilpeko itzulpena, bere isilpeko hurbilketa eta distortsioa eginen baititu, nahitaez. Hotelean, nire egoera azaldu nion harrera egin zigun langileari, eta hark erantzun zidan lasai aski euskalduna paratzeko Staatsangehörigkeit / nationality laukian.

Jatorrizko testuak ere maiz oin-ohar eta azalpen franko beharko lituzke, ongi ulertuko badugu. Nolanahi ere, aipatutako bi liburuak prestigio handiko bi itzultzailek eginak daude (batak alemanezko literatura irakasten du Unibertsitatean, bertzeak berrehun liburutik goiti omen ditu itzuliak), baina bien kalitatea nahiko badaezpadakoa da. Aukeran, kasik nahiago dut jatorrizko testuan galtzea eta interpretazio akatsak neronek egitea, horrelako testu kaskarren morroi izatea baino. Zer nahi duzue, zenbait itzulpenen kalitatea ikusita, nire barneko esnobak ziegatik ihes egin eta harroxko dabil berriz ere.

2014-04-26

Toki-izen batzuk: formak eta azentuak

Mikel Taberna Irazoki

Aste Santuan eginiko mendi ateraldi baten kronika laburrarekin heldu naiz gaur (kaier bateko oharrak). Kontua sinplea da: ortziralean mendian barna bueltaxka bat ematera joan ginen eta, guretzat ikasketa bidaia izan zenez, txoko honetarako lerro hauek idaztea gogoratu zait zuetako batzuentzat ere zerbait jakingarria izan daitekeelakoan.

Zenbait tokiren izenak aipatuko ditut, eta haietako batzuen kasuan argituko dut bertako jende euskaldunak nola ahoskatzen dituen, iruditzen baitzait «kanpokoak» zaretenetatik aunitzek eta irrati-telebistetan aditzen diren ahotsek izen horiek erdaraz ematen diren azentuarekin pronuntziatzen dituzuela, erdal azantz, asots eta zaratak gorturik gaudelako gehienok. Badakit zaila dela xehetasun hauen guzien berri izatea eta denok ahal duguna egiten dugula, baina inork kontuan hartu nahi baldin baditu hementxe zehaztuko ditut Bidasoaldeko izen batzuen (maiz «oker» erranak aditzen ditugunak) gaineko ñabardura batzuk.

Ahoskatzeko afera hau dela eta, txalogarria iruditzen zait Elhuyar eta Zehazki hiztegien ekimena, hitzen formak ikusi ez ezik haiek aditzeko aukera ere eskaintzen baitigute (bakarrak direla uste dut). Elhuyarrek bi proposamen ematen ditu, ongi ulertu badut, beraiena eta Forvo izeneko sistemarena, eta toki-izen batzuk ere sartuak dituzte (haien azentuazioa, ordea, ez da bat heldu hemen nik adierazten dudanarekin!). Dena dela, ongi legoke jakitea zer irizpide erabili dituzten ahoskatze proposamen horiek emateko (eta Forvorenak?), betiere jakinik azentu bat baino gehiago dugula, hitz berbera diferente erraten dugula euskalki batean edo bertzean eta, beraz, ez dugula horretarako batasunik; ez dakit inoiz izanen ote dugun, ezta izatea komeni den ere (dena da eztabaidagarri). Nolanahi ere, nire gaurko honetan toki-izenei buruz ari naiz, eta uste dut horietan erran daitekeela azentua zein den, azentu «bakarra» (tokian tokikoena). Nire idurikoz, Euskaltzaindiak, toki-izenen formei buruz erabakiak hartzen dituenean, haietako bakoitza nola ahoskatzen den (nola ahoskatu behar den) ere zehaztu beharko luke. Bertzela, nor animatzen da euskarazko toki-izenak nola ahoskatzen diren (tokian tokikoek nola) ezagutaraziko lukeen webgune koxkor bat sortzera?

Sarrerako azken oharra: fonetikan analfabetoa naizenez, azentu marka arruntak erabiliko ditut.

*Gure mendi ateraldien kaiereko oharrak:

Eguna: apirilak 18

Nora; helmuga: Larhun. Badirudi gure mendiaren izena horrela arautu dutela; ikus Euskal Mendizale Federazioak eta Pyrenaica aldizkariak Euskal Herriko Mendien Katalogoan berriki egin dituzten aldaketak, Euskaltzaindiaren Onomastika Batzordearen onespena omen dutenak. Hala ere, Euskaltzaindiaren web orrian ez da oraindik ageri; nonbait, ez dute eguneratu. Zer erran onartu den formari buruz? Guretzat ez da arrotza, horrela idatzirik ere frankotan ikusi dugu; konparazio batera, Berako (Beráko) «Discoteca Larhun» dantzatokira joaten ginen hamabortz-hamasei urterekin… Nolanahi ere, bertzelako lekukotasunak eta argudioak bildu izanen dituzte euskaltzainek, sendoagoak. Bertzalde, erranen nuke forma honek babesten dituela mendiaren izena ahoskatzeko aukera desberdinak, ez duela behartzen bietako bat hautatu eta bertzea baztertzera: Larun, Larrun.

Kanpamentu nagusia: Bera (Berá; Berátik, Berára, Beráko…)

1. oharra: abiatu aitzinetik, Beñardo Goietxe eta Andoni Tolosa «Morau» kantari-musikariak salutatu genituen. Sara aldera joan gogo zuten Lizuniagan barna (Lizúniaga), arrantza klaseren batean aritzera; arrain konturen bat aipatu zuten behinik behin.

Nondik: Oletatik, Beratik Ibardinen barna joanda. Oleta: Urruñako auzoa, Sarako bidean (ezagutzen kanta?: Ziburutik Sarara bi neska faltatu, arraiaz kargaturik Oleta pasatu…). Mantto-baita baserriaren inguruan aparkatu, hantxe hasten da bidaxka.

2. oharra: Urruña eta Azkaineko mugapeetan, parajea ikusgarria da, itsasoa eta kostaldea ageri. Landare-animaliak: haltzak erreka bazterrean, elorri xuria loretan, pagoak (bago gurean), kaxkabeltxaren familiakoa iruditu zitzaigun txori lotsagabe bat, putreak (futre gurean), ote dezente bere kolonizazio lan sanoa egiten…

3. oharra: mendi kaskoaren azpiko lepoan, puska (sualo erranen luke bertakoak) handi samar batean ihia nagusi, goialde hartako hezetasuna salatzen. Taldeko erneenak ohartarazi zigun Berako toponimo ezaguna (etxe eta auzo izena) hortik heldu izanen dela segur aski: «Itzea<> ihitzea». Gainera, «Itzea (-a)» izan behar duela, Itzeko-borda baserriaren izenak ere iradokitzen duen bezala (kargu hartu dit neronek barojatarrez ari nintzela «Itzeako familia hura» izenburua eman niolako ez aspaldi argitalpen baterako artikuluari; gaur egun «Itzeko familia hura» idatziko nuke; mea culpa). Berako «Illekueta» auzoa ere ez ote den «ihi+leku+eta» (ez dut erraten toki-izena aldatu behar denik, baina esplikazio hobea iruditzen zait hori bertze edozeinek ulertuko lukeen «hil+leku+eta» baino)…

Tontorra: hiru benta daude. Bitara sartu, bi laguni bisita egitera. Haietako bat etxalartarra (etxálartarra; Etxálar, Etxálartik, Etxálarrera) eta bertzea Endarlatsa ondoko baserri batean jaioa (Endárlatsa; beratarrek –berátarrek– Endáltsa edo Endálatsa erraten dute). Oporto xurrupa haien kontura. Bista izugarria: begiak paseoan itsaso zabaletik Pirinioetako gailur zurituetaraino; Aiako Harriari diosala.

Jautsiera: bertze bide batetik, muga lerroaren arrimuan ezker-eskuin. Larhunttikiren azpitik Iasolaraino.

Bazkaria: Iasolako bentan. Zoragarri. Zerbitzari bat euskalduna, Berako Lekueder baserriko alaba, bertze bat txekiarra, harekin gaztelaniaz. Etxolaren paretako arbelean, janari-edariak eta prezioak, frantsesez. Ikasi dugu zer den «caillé de brebis»; Beran gaztanbra, Lesakan kaillatua (!), bertze hainbertze tokitan gatzatua edo mamia (eta abar). Arrunt ona (arrunta+ona?).

Jautsiera (hondarreko puska): Mantto-baitaraino berriz, Oletaraino. Bidean, trikuharri hondatu bat zabortegi bihurtua.

Amaiera: Beran atseden (oroit: Berán); nekaturik, baina satisfos.

2014-04-25

Zeinu diakritikoak, hizkuntza eslaviarrak eta euskara

Karlos Cid Abasolo

Duela bi hilabete Santi Leonék kanpoko izenen zeinu diakritikoak euskaraz errespetatu behar ote ziren gaiari buruz duen iritzia eman zigun foro honetan. Ni, bera bezalaxe, ez nago ados Berria-k estilo liburuan ebatzitakoarekin (zeinu horiek kentzearekin, alegia). Leoné beren horretan uztearen aldekoa da. Ni ere iritzi horretakoa naiz, baina ez kasu guztietan. Behin, oso aspaldi, neure itzulpen batean, hirugarren bide bat urratu nuen, ondoko lerroetan azalduko dudana.

Euskal tx digramari dagokion hotsa, jakina denez, hainbat hizkuntzatan dago, hala nola hizkuntza eslaviarretan. Baina kontuan hartu behar dugu hizkuntza eslaviar batzuek alfabeto zirilikoa dutela eta beste batzuek latinezkoa. Alfabeto zirilikoa duten hizkuntza eslaviarretan euskal tx digramaren baliokidea ч grafema da. Eta serbieratik, errusieratik eta abarretik halako grafema duen izen bat euskaratzerakoan, itzultzaileak ez du batere zalantzarik izaten: tx. Honatx adibide bat: Leon Tolstoiren Смерть Ивана Ильича, euskaraz, Ivan Ilitxen heriotza da, Xabier Mendiguren Bereziartuk 1991n argitaratutako itzulpenean.

Latinezko alfabetoa duten hizkuntza eslaviarrek, hots horretarako, č grafema dute. Baina, gainera, kroazierak badu oso antzekoa den fonema bat ć grafemaz adierazten dena. Esaterako, kroazieraz, Petrović deitura dago, zeina eslovenieraz Petrovič den. Eta hor, euskal itzultzaileak zalantza handia izan lezake: zeinu diakritiko eslaviarrok errespetatu? Berriaren estilo liburuari men egin eta, besterik gabe, zeinu diakritikoa kendu? Tx-ez ordezkatu? Arazoa da ć eta č horiek, euskal irakurlearentzat, ez direla ezer. Eta Berria-bideari jarraikiz gero, espainiera, frantses eta abarren ortografiaren eraginez, “Petrovik” irakurtzeko arriskua egon litekeela. Kontua da jende gehienari ez diola axola atzerriko izen bat ondo ahoskatzeak. Niri, ordea, arraro samarra naizenez, bai.

Euskal x grafemarekin beste horrenbeste gertatzen da: bai ш grafema zirilikoak, bai latinezko alfabetoa duten hizkuntza eslaviarren š grafemak ere, euskal x grafemari dagokion hotsa dute. Ш grafema zirilikoa, euskaraz, x-rekin adieraziko luke edozein euskal itzultzailek. Latinezko alfabetoa duten hizkuntza eslaviarren hots bereko grafema, š alegia, ordea, nola adierazi euskaraz? S bidez (Berria-bidea), x bidez, ala š bidez, zeina ezein euskaldunek ez baitu jakingo nola ahoskatzen den? Zalantza hori agertu zitzaidan joan den mendean, Jaroslav Hašek-en Osudy dobrého vojáka Švejka euskaratu nuenean. Nola idatzi euskaraz eleberri zoragarri horretako protagonistari? Svejk, Xveik ala Švejk?

Lehenengo aukera (Berria-bidea) birritan pentsatu gabe baztertu nuen, zeren euskarak ondo baino hobeto bereizten baititu s eta x grafemei dagokien bi hotsak.

Hirugarren aukera ere ez nuen gogoko, zeren euskal irakurleak despista baitzitezkeen š eta j grafemekin (har bedi kontuan txekierazko j horrek euskal i-ren ahoskera duela).

Hortaz, bigarren aukeraren aldeko hautua egin nuen, alegia, protagonistaren izena euskal alfabetora egokitzekoa, š x bihurtuz eta j grafema i bilakatuz. Hala (eta barka bekit publizitaterako tarte hau), Xveik soldadu onaren menturak liburua sortu zen, hurrengo urtean jarraipena izan zuena.

Ez naiz ni bakarra izen horren egokitzapenaren bidetik jo duena. Alemanezko itzulpenak Derbrave Soldat Schwejk du izena, hots, txekierazko š sch bihurtu zuen itzultzaileak, eta v w. Eta Alemanian inork ez omen zituen horregatik soinekoak urratu. Xveik eta Schwejk izenak asmatuz, itzultzaile alemaniarrak eta biok Xabier Mendigurenek ш grafemari emandako tratu bera eman genion š grafemari. Finean, alfabeto zirilikoa duten hizkuntza eslaviarrei eta latinezko alfabetoa dutenei tratu bertsua ematea da hori.

Nire itzulpenaren irakurle urriek, ziurrenik, ez zuten munduko itzulpenik onena irakurriko (txarrena ere ez, espero dut), baina primeran ahoskatuko zuten protagonistaren izena, eta hori pentsatze soilak gogobetetzen nau.

2014-04-24

Baliabideak eta hierarkiak

Oskar Arana Ibabe

Luzaroan jardun gara, gaia jorratuago eta aztertuago dutenen eskutik, erlatibo zehaztaile eta azalpenezkoen gainean hau eta beste eta haragokoak ikasten, eta lehengo lausoa garbiturik geratu zaigulakoan, baliabideok konfiantza handiagoz erabiltzen hasi gara, argitu eta araztu egin da gure idazkera zertxobait, eta halantxe zuzendu uste ditugu testuak ere, erlatibozko baliabide horiek zein bere tokian erabiltzen ikasi dugulakoan edo. Uste horretantxe ari nintzen ni ere aurreko batean testu batekin, eta, zehaztaile gisan emana zegoen erlatibozko esaldi bat, egiaz azalpenezkoa zela ondorioztatu, eta, deseginez, zuzendu egin nuen.

Hau zen esaldia:

«Salbuespen gisa, hiru jakintzagaitan ebaluazio negatiboa duen ikasle bat hurrengo ikasturtera igaro ahal izango da baldintza hauek guztiak betetzen direnean:
a)
b)
c) Eta ikasleari artikulu honen 7. paragrafoan aipatzen den orientazio-aholkuan proposaturiko hezkuntza-arretarako neurriak aplikatzen zaizkionean.»

Bi esaldi erlatibozko, bat -n erlatibozkoa eta bestea partizipioarekin eraturik, esaldiaren burura iritsi aurretik. Jakinekoa da zenbat kostatzen den horrelakoetan, irakurtzen ari garela, mezua ondo ulertzea, eta, ulerturik ere, bigarren irakurraldian edo are hirugarrenean ere, eta garrantzi gutxieneko informazioaren gainetik jauzi moduan eginez, edo are ezabaturik ere, iristen gara ulertzera. Bitxia da, baina, esaldi hori zuzendurik, irakurtzean buruan egin dugunaren moduko eragiketa bat egiten dugu idatziz, eta aurreratu egiten dugu esaldiaren burua. Esaldi horretan, hain zuzen, beltzez markatutako erlatiboak du garrantzi gutxien, eta, beraz, esalditik kendu edo atera ere egin genezake.

c) «Eta ikasleari orientazio-aholkuan proposaturiko hezkuntza-arretako neurriak aplikatzen zaizkionean (aurrerago, artikulu honen 7. paragrafoan, aipatzen da orientazio-aholkua).»

Eta, esaldia testuinguruan aztertuta, badakigu, gainera, orientazio-aholkua bakarra dela, luze jardungo duela testuak horren gainean aurrerago, zer den azalduz, eta, beraz, itxuraz erlatibo zehaztailea dena, azalpenezkoa dela azkenean, ez baitu hainbat orientazio-aholkuren artean bat zehazten –zazpigarren paragrafokoa–, baizik eta orientazio-aholkua zazpigarren paragrafo horretan aipatzen edo azaltzen dela adierazten.

Ez zen nire asmoa, ordea, erlatibo zehaztaile eta azalpenezkoen arteko bereizketa dagoeneko ezagunari buruz beste adibide bat ematea hemen. Azkenean, azalpenezkoa zelako ondoriora iritsi banintzen, informazioaren elementuen arteko hierarkia bat ezarri nahirik iritsi bainintzen, esaldiaren eta paragrafoaren beraren barruan, informazio-unitateak nolabaiteko lehentasun-erlazio batzuen arabera antolatu beharrez. Eta, lankide batek, elementuen arteko atzekoz aurreratze horretan, iragazki horrekin berorrekin, beste urrats bat egitea proposatu zidan:

c) «Eta ikasleari hezkuntza-arretako neurriak aplikatzen zaizkionean, orientazio-aholkuan proposaturikoak [alegia] (Aurrerago, artikulu honen 7. paragrafoan, aipatzen da orientazio-aholku hori).»

Irizpide horren araberako zuzenketak edo moldaketak ditut gogokoenak, informazioa beste era batera antolatzera behartzen bainaute, jatorrizko hizkuntzaz oso bestelako molde batean, batzuetan, gauza bera esateko, edo itzultzeko, alegia. Esanahia argitzen zait, eta, zinez, euskaratzen ari naizela iruditzen zait, eta adiskidetu bezala egiten naiz geure hizkuntzarekin. Ez baitu guztia desabantaila izango gure mintzaira honek!

2014-04-23

Nola itzultzen da hori?

Juan Luis Zabala

Egingo ditut neuk askoz ere oker handiagoak, noski, baina barrua hozkirri moduko batek zeharkatzen dit honelakoak entzutean:

«Izaskunekin egon nintzen atzo, eta esaten zidan ez dabilela gustura lanean».
«Horixe esatera nindoan».
«Kontuz ibili, mina hartuko duzula».

Barrua epeltasun goxo moduko batek hartzen dit aitzitik honako hau entzutean:

«Mina hartzeko ere!».

Bide batez esanda, nola itzultzen da azken hori?

2014-04-22

Itsusi polita

Eneko Bidegain

Duela zenbait egun «deritzen zaio Trabuko» kantua aipatu zuen Borja Ariztimuño Lopezek, blog honetan. Eta aipu hark Goizuetara narama, herri politik baldin bada, hura hala baita, bere euskara ederrarekin. Eta han erabiltzen omen dute «itsusi polita», deskribapen modura. Bi hitz horiek kontraesankorrak diren arren, «polita» beste adiera batean ulertu behar da: «biziki itsusia», «arras itsusia» edo «ontsa itsusia».

Orotariko Euskal Hiztegiak ez dakar adiera hori, baina bai horretara anitz hurbiltzen den bat, ‘nahiko handia’ adierazteko:

Neskatxa pulita, une grande et forte fille. Haur pulita, un gros et bel enfant. Arrantza polit bat egin dugu, nous avons fait une bonne, une jolie pêche.

Hiztegi horretan ageri den ondoko adiera ezagunagoa egiten zait, «polita» ironiaz ere erabili ohi dugulako: «lan polita egin duzu». Hots, «zer desastrea egin duzun!».

Goizuetarrentzat «itsusi polita» kontraesankorra ez bada ere, inkoherentzia zaie «zelai malkarra», zenbait eskualdetan zehar entzuten duten gisan. Iparraldean ere inkoherentea zaigu. Hainbat lekutan, ordea, eta Orotariko Euskal Hiztegiak lehen adieran dioen moduan, zelaiak lur-saila erran nahi du. Hirugarren adieran baizik ez da ageri «leku laua» adierazteko moduan (Harluxet hiztegian, aldiz, alderantziz). Batzuen zelaia (laua edo malkarra), guretzat pentzea da: eta pentzea izan daiteke malkarra edo zelaia.

2014-04-20

Euskal irakurleen memoria literarioa

Aiora Jaka Irizar

Aste honetan, Josu Zabaleta itzulpen literarioaren iraganaz, orainaz eta geroaz hizketan entzuteko ohorea izan dugu Gasteizko Letren Fakultatean. Eta opor egun hauetan nire inspirazioak ere oporrak hartu dituela dirudienez, itzultzaile legazpiarrari lapurtuko diot oraingoan hausnarketarako gaia.

Zabaletak itzultzaile moduan egin zituen lehenengo urratsez, 1970eko hamarkadan nabari zuen itzulpen-eredu baten premiaz, euskal klasikoen irakurketetatik ikasitakoez, Martuteneko Eskolaren eta Senez aldizkariaren sorreraz eta beste hainbat kontuz luze eta zabal hitz egin ondoren, aurkezle-lanak egin zituen Koldo Biguri irakasleak galdera hau egin zion:

«Esan duzunez, 1970eko hamarkadan helburu pragmatiko eta funtzionalengatik ekin zitzaion batez ere atzerriko literatura itzultzeari. Eta gaur egun? Esan al dezakegu orain helburu literarioengatik itzultzen dugula atzerriko literatura?»

Zabaletak erantzun zuen 40 urte hauetan gauzak asko aldatu direla, batez ere literaturaren hartzaileak aldatu direlako: gaur egun, garai hartan ez bezala, badago literatura unibertsala euskaraz irakur dezakeen eta irakurri nahi duen hartzailerik, baina euskal irakurle gehienen memoria literarioak gaztelaniazkoa izaten jarraitzen du, Zabaletaren arabera (eta frantsesezkoa, ziurrenik, Ipar Euskal Herriko euskaldunen kasuan). Oraindik ere oso ohikoak omen dira honelako iruzkinak euskaldun literaturzaleen artean: «Nik nahiago dut literatura unibertsala jatorrizkoan irakurri, eta ez euskal itzulpenean». Baina halako baieztapenak egiten dituztenek gaztelaniaz irakurtzen dituzte Dostoievski, Maupassant, Hemingway eta beste; horri deitzen diote «jatorrizkoan irakurtzea». Irakurle horien memoria literarioa gaztelaniazkoa da, euskaraz sortutako literatura ez beste guztia gaztelaniaz irakurri dutelako. Zabaletaren arabera, euskarazko itzulpenak ugaritu ahala joango da aldatzen eta euskarazko bihurtzen memoria literario hori.

Hitzalditik atera eta etxera itzultzeko trena hartzean izan nuen nik neuk ere memoria literario horrek nola funtzionatzen duen ikusteko aukera. Ondokoarekin hizketan etorri nintzen trenean, eta, gauza bat eta beste, euskal idazleez hizketan bukatu genuen. Tipoak literaturarekin edo itzulpenarekin zerikusirik ez duen alor batean egiten omen du lan, baina, literaturzale amorratua ez izanagatik, noizean behin irakurtzen omen du zer edo zer. Galdetu zidan ea nik, «aditu moduan», zein euskal idazle ditudan gogoko, eta ni izenak esaten hasi orduko, han hasi zitzaidan ufaka: «Puf! Hori ez zait gustatzen; beste hori ere ez; beste hori ez dut inoiz irakurri…». Berak nahiago omen ditu «erdarazko liburuak». «Ezagutzen duzu Estefan Sueig?», galdetu zidan, eta ni espainiar literaturako idazleak arakatzen hasi nintzen, ea Sueig zelako hura ezagutzen nuen. Ezetz erantzutear nintzela, «Austriarra da», bota zidan. Eta orduan ohartu nintzen Stefan Zweigi buruz ari zela. «Harena bai literatura, harena bai idazkera dotorea, hiztegi aberatsa, esamolde ederrak… —jarraitzen zuen tipoak—. El mundo de ayer irakurri duzu? Oso ona da». Erantzun nion Briefeiner Unbekannten irakurria nuela, alemanez, baina euskaraz ere irakur zitekeela, Edorta Mataukok itzulia baitu Emakume ezezagun baten gutuna izenburupean. «A, bai?». Tipoari ez zitzaion buruan sartzen berak «erdarazko liburuak» deitzen zituen haiek euskaraz ere irakur zitezkeenik (nahiz eta, tamalez, aukera askoz ere murritzagoa izan). Ordu pare bat lehenago Josu Zabaletak aipatutakoa begien pare-parean neukan. Gaztelaniazko memoria literarioa da nagusi euskal irakurleen artean, eta, ondorioz, honako bereizketa hau egin ohi da: euskal literatura batetik, euskal idazleek idatzitako euskarazko literatura; eta erdal literatura bestetik, hor sartzen direlarik literatura espainola eta munduko beste literaturen gaztelaniazko itzulpenak. Eta bigarren zaku hori askoz ere zabalagoa eta presenteagoa denez, hara jo ohi du euskal irakurleen gehiengoak.

Irudipena dut haur eta gazte literaturaren kasuan gauzak aldatzen hasiak direla (gogoan dut umetan irrika berberaz irensten genituela ikastolan Joxantonio Ormazabalen Kotti, Roald Dahlen Charlie eta txokolate fabrika, Pello Añorgaren Pottoko, Christine Nostlingerren Amona maite, zure susik edota Enid Blytonen Bostak bildumako liburuak), alegia, haur euskaldunek badutela euskaraz sortutako nahiz euskarara itzulitako liburuen eskaintza zabal eta gogoko bat, eta, literatura normalizatuetan bezala, askotan ez direla ohartu ere egiten irakurtzen ari direna jatorrizkoa ala itzulpena den. Aldiz, heldu ahala, euskarazko irakurketak baztertzeko joera nagusitzen da, eta atzerriko hizkuntzetako literatura gaztelaniaz irakurtzekoa.

Erronka handia dugu oraindik, beraz, euskal itzultzaileok: batetik, euskaraz irakurtzeko ohiturarik ez duenari erakutsi behar diogu euskaraz ere irakur dezakeela beste herrietako literatura, eta, bestetik, euskarazko literaturaren zakua beste literaturetako lanen itzulpenez hornitzen jarraitu behar dugu.