Borja Ariztimuño Lopez
Barkatuko didazue, baidda hotzeriak hartuta dago. Burutik beherako galadtarekid gaiddera. Iddauteried badarikazioa, dobbait. Aste hodetad euskal hotsed igguruko kodtuak ekartzekoa didtzed, eta, hara…
Boldatuko gara, deda ded, ezta?
Ohartuko zineten gehienok, bada, nekez ahoskatu dezakegula zenbait hots, gai lirdingak inbadituta gauzkalarik. Batzuek jakingo duzue, areago, soinu horiek zein diren, eta inork zergatia ere ikasia duke. Ezer berririk ez espero, beraz.
Kontua da hotsek oinarrizko bi ahoskatze-tasun dituztela, oro har: modua eta puntua (edo gunea). Horrela, hots sail batek, esaterako, «herskari» tasuna du ezaugarri, moduari dagokionez, diferentzia bakarra ahoskunea izanik (ezpainetan, hortz(-hobi)etan, ahosabai bigunean… mihia non jartzen den). Tira, egiari zor, bada beste ezberdintasun garrantzitsu bat ere, gutxienez: ahoskabe (p, t, k) ala ahostun (b, d, g) izan. Horiek, hortaz, Hiru Tasun Sainduak.
Ezaugarriok, bestalde, kutsakorrak dira (hotzeria bezalaxe), eta hots batek ingurukoak aldaraz litzake. Hori gertatu da euskaraz, adibidez, uso hitzean, urzo eta urso aldakiak lekuko. Txistukariak bata bestetik oso gertu ahoskatzen dira, baina, aldea bide dago bien artean, zeinak «s» eta «r» elkarrengandik hurragoko eta «z»-tik bereiziago egiten dituen. Hau da, urzo da forma zaharra, gero dialekto batzuetan u(r)so eman duena.
Aldiz, fonetikari ordez fonologiari begiratzen badiogu, gauzak bestela dira. Izan ere, ortografiak (gure ingurukoek behintzat) fonologiari jarraitu ohi dio hein handi batean, hau da, hizketa-hotsei ez baizik eta hizkuntzakoei. Horregatik ez dugu idazten ahoskatu bezala-bezala. Esate baterako, Euskal Herriko leku askotan /i-t/ fonema-segida fonetikoki [ic] (komunzki itt idatzia) ahoskatzen da, besteak beste atzizki baten bi aldaera sorraraziz: -tten (egitten) eta -ten (ikusten). Litekeena da, era berean, mendebaldeko euskaratik abiaturiko txistukarien neutralizazioa halako testuinguru jakin batzuetatik abiatu izana (ohikoa da «z» eta «s» ondo bereizten den tokietan ere gaste esatea, adibidez).
Sudurkarietara itzuliaz, esan liteke fonema eraginberak direla, nolabait esateko. Gaztelaniazko **«nb, np» > «mb, mp» arau ortografiko ezaguna gertakari fonetiko horren isla da, hain zuzen, eta euskararen idazkera modernoan ageri ez den arren (tiempo vs denbora), ahoskatu, berdin-berdin ahoskatzen ditugu halako n-ak guk ere ([m], alegia).[1] Ordea, «ng, nk» fonema-segiden kasuan ez dugu grafikoki ezer adierazten (gaztelaniaz ere), horko n-ak oso bestelakoak izan arren (idazkera fonetikoan [ŋ])! Labur esateko, b/p, d/t eta g/k kontsonanteen aurrean doazen n-ak haietara hurbiltzen dira, b sudurkari (= m), d sudurkari (~n) eta g sudurkari bihurtuz. Oroit orobat frantsesezko bokalez (ã, õ…)![2]
Bada, sudurkaritasuna gure hizkuntzako hots batzuen berezko tasuna izanik, eztarritik sudurrerako bidea oztopatua dugunean, fonemak galdu zaizkigun sentipena datorkigu, moda eta boda, nago eta dago, eta beste hainbat bikote ia berdin ahoskatzen ditugula.
Beraz, m eta b, n eta d ezin desberdindu zabiltzanean, orain badakizu zergatik!
***
Post Scriptum
Guri sudurkaritasunarekin gertatzen zaigunaren antzera, hots karrankariak edo xuxurlariak bereizten dituzten hizkuntzetako hiztunek ezintasun eta etsipen berbera sentitzen ote dute, hurrenez hurren, marrantaturik daudenean edo maitaleari hitz goxoak xuxurlatzen dizkiotenean?
[1] Testu zaharretan «mb» (dembora, haimbat…) sarri agertzen zaigu, noski, erdal grafia-ohituren eraginez, nahiz eta badiren salbuespenak, harritzekoak batzuk, Lazarraga kasu: ez du inoiz, ezta maileguetan ere, «mb»-rik idazten (cf. gentilonbre).
[2] Euskaraz, jakina, ez dugu halakorik… salbu eta Zuberoan, Erronkariko dialekto galduan, Bizkaiera Zaharrean, eta, antzina-antzina, euskara osoan, diotenez!
31 eskutik 