Eguna: 2014-03-07

Xabier Aristegieta Okiñena

Euskaltzaindiaren 73. arauak honakoa xedatzen du:

1. Euskaraz askotan ez dago izen multzokariaren beharrik, nahikoa da plurala erabiltzea: ikastetxe honetako irakasle eta ikasleak, herri bateko biztanleak, hizkuntza bateko hiztunak, etab.

2. Hala ere, izen multzokaria beharrezkoa denean, -eria atzizkia erabil bedi: langileria, gazteria, biztanleria edo bezeria.

3. -go atzizkia erabil bedi:

– ofizioa, lanbidea adierazteko: artzaingoa, zurgingoa, etab.
– tasuna adierazteko: euskaldungoa, ahaidegoa, etab.

Bi parte nagusi bereizten dira arau horretan: lehena, euskaraz izen multzokariak erabiltzearen beharrari buruzkoa; eta bigarrena, multzokaria erabiltzea erabakiz gero erabili behar den edo ez den atzizkiari buruzkoa.

Lehen parteari dagokionez, ezin naiz Euskaltzaindiarekin ados egon “euskaraz” askotan ez dagoela izen multzokariaren beharrik dioenean; hau da, multzokarien erabilera, nolabait, hizkuntza bakoitzaren “estilo”ari dagokion kontu bat izango balitz bezala. Nik esango nuke multzokariak, euskaraz, beste hizkuntza batzuetan bezainbeste erabiltzen ditugula:

noblezia, burgesia, klero (bai, azken hori ere Hiztegi Batuan jasota dago), eskifaia, banka, tresneria, makineria, iruditeria, argiteria publikoa, ikus-entzuleria, klase politikoa, galdetegi, zuhaitz-multzoak adierazten dituzten -di atzizkidun izen guztiak (pinudi, harizti…), bai eta zuhaitz ez direnak adierazten dituztenak ere (araudi, gaztedi, gizadi, ontzidi, uhartedi… Jesusen Lagundi), klaustro, gudaroste, armada, legeria, genoma, proteoma, hezurdura, lumaje, problematika, dokumentazio, abesbatza, orkestra… eta abar eta abar.

Edozeren multzoa ale lokabeez haragoko errealitatetzat hartzeko beharra ikustea edo ez ikustea, ez zait iruditzen hizkuntza zehatz baten ezaugarritzat har daitekeenik.

Halako beharrik ikusten ez denean, zer esanik ez, plural hutsa erabiltzen dugu. Hortaz, ez bedi uler plurala naturaltasun osoz erabili behar denetan hitz multzokari bat artifizialki erabiltzearen apologia egiten ari naizenik artikulu honetan.

Gogoan dut nola Fundéu-k iaz precariado hitzari bere oniritzia eman zion. Honelaxe arrazoitu zuen hori:

Precariado es un neologismo válido, respetuoso con las normas académicas sobre formación de palabras, que puede definirse como ‘sector social que se ve sometido a inestabilidad e incertidumbre laboral prolongadas y que no percibe ingresos o estos son bajos’.

De origen incierto, puede considerarse un acrónimo de precario y proletariado, opción mayoritaria en otros países, o interpretarse simplemente como un sustantivo derivado de precario, del mismo modo que a partir de proletario, voluntario o notario se crean proletariado, voluntariado o notariado con idea de clase, conjunto o colectivo, de acuerdo con las definiciones del Diccionario académico.

Errepikatzen dut: “con idea de clase, conjunto o colectivo”. Ez dut arrazoirik ikusten motibazio hori bera euskaraz ere ez edukitzeko.

Multzotasuna adieraztea (hots, ugaritasuna, baina ezaugarri komun batzuek ematen duten batasunaren berri ere emanez) adierazpide ezberdinak aurkitzen dituen premia dugu. Adierazpide horietako beste bat da, oso nabarmenki, euskaraz ere indarra hartu duen kolektibo substantiboa: halako auzoko emakumeen kolektiboa, halako eta halakoaren ondoriozko kaltetuen kolektiboa, KALERATZEAK STOP DESAHUCIOS GIPUZKOA kolektiboa, Haizea emakumeen kolektiboa, Euskal Preso Politikoen Kolektiboa eta abar[1]. Hiztegi Batuak ere jasotzen du kolektibo hitza, nahiz eta ez duen zehazten izen gisa, izenondo gisa ala bata nahiz bestea berdin onartzen duen (horra, beraz, argitu beharreko beste zerbait).

Ikusten den bezala, bide ertzera etengabe azaltzen zaigu plurala ez den baliabideren baten bidez adierazitako pluraltasuna. Eta, horrenbestez, uste dut aski esan dudala Euskaltzaindiak euskaraz multzokariak erabiltzeko premia ustez “apalago”ari buruz dioenaz pentsatzen dudanaz.

Jarraian, bigarren parteari ekingo diot. Alegia, hitz multzokari bat erabiltzea erabakitakoan, -go atzizkia horrelako hitz bat eratzeko desegokia izatearen ideiari.

Arauan, Euskaltzaindiak dio -go atzizkia erabili behar dela lanbide bat edo tasun bat adierazten duten hitzak eraikitzeko soilik. Arauaren atariko azalpenean ikusten denez, esanahi multzokaria berria duelako ez du –go atzizkia multzokaritzat onartzen Euskaltzaindiak. Zehazki, esanahi horren agerpena 1970eko hamarkada inguruan kokatzen du.

“Esanahi horren agerpena” esan dut, baina hobeto legoke, inondik ere, “esanahi horren uholdea” esatea, harrezkero hitz horren erabilera zeharo nonahikaria eta noiznahikaria izan baita. Eta horrelako erabilera masibo bat alboratu ahal izateari buruzko auzia bururatzen zait.

Dena den, eta gogoeta hori gorabehera, kontua da Orotariko Euskal Hiztegiak berak ere jasotzen dituela esanahi horren lekukotasunak.

Adibidez:

apaizgo. 2. Clero. v. apaizkunde. Apaizgoa santua izateko, eta Jainkoari atsegin zaizkion opari izpiritualak Jesu Kristoren bitartez eskaintzeko. IBe 1 Petr 2, 5 (IBk apaizgo).

etsaigo 2. Conjunto de enemigos. Olako etsaigo gaiztoaren aitzi. “Contra un tal ejército maldito”. Gazt MusIx 135.

irakurlego. Público lector, lectores. Oso apala dela gure literaturaren irakurlegoa. In MEIG VIII 27.

Erreferentzia-kontsulta ez badut oker egin, lehen adibidea Elizen arteko Bibliatik aterea da, bigarrena Juan Ignacio Goikoetxea “Gaztelu”ren Musika ixilla. Música callada. Fray Luis Leon eta Donibane Gurutzen olerkirik onenak, erderaz eta euskeraz lanetik (Donostia, 1963; beraz, 1970eko hamarkada baino lehenagokoa), eta hirugarrena noren eta Koldo Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiaketik.

Baina -go multzokariaren alde badago autoritate-argudio hutsa baino gehiagorik ere.

Ezen -go atzizkiak “tasuna” adierazten baldin badu, eta -tasun atzizkidun hitzek esanahi multzokaria ere har dezaketela aurkitzen badugu, nahiko erraz-edo ondoriozta dezakegu -gok ere, “tasun” esanahia tarteko, balio multzokaria har dezakeela.

Ondoko adibidea Orotarikoak ere ematen digu:

Anaitasun 2. + anaiatasun (Urt), anajetasun (Añ). Hermandad; cofradía, congregación. “Collegium, anaiatasuna” Urt V 333. “Cofradía” Añ. v. anaidi. Apostoluen anaiatasun guztiz gloriosoak, / Profetekin konfraria nola laudatzekoak, / Gehiago Martirien armada triunfantak, / Berze Sainduekin tuzte erraten zure kantak. EZ Man II 15. Anaiatasun hunetakoen arropa biz prezio handia eztuen oihaletik. Harb 424 (se refiere a la tercera orden de San Francisco). Ortik Podatarien anziñako anaiatasuna. ‘La antigua Hermandad de Podavines’. Izt C 147. Baita ere Sakramentu guziz Santuaren anaitasuna ipiñi zuen, parroki edo bezeroteiko pobreen alde eta oien onerako. Aran SIgn 82. Españako erri anziñakoetan, zeñetan ere San Migel izeneko Anaitasun edo Kofradi asko jarri ziran. SMiguel 8. Andra Mariaren eta bere senar San Joseren alkartasunak eta anaetasunak. Itz Azald 202. Itsasora zijoazenak, eta itsasotik bizi ziranak anaitasun eta elkargo bat zeukaten Donostian. Etxeg RIEV 1908, 192. Apezek, herri-gizonek, anaitasunek diruz laguntzen zituzten arizaleak. Lf in Casve SGrazi 9.

Horren arabera, Euskaltzaindiari jarraituz langilegoren esanahia den langiletasunak anaitasunaren bide beretik eskain diezaguke multzokaria. Eta, jakina, ez naiz hipotesi-joko baten denbora-pasa hutsean ari, baizik eta erabilera oparo baten justifikazioa eman nahian.

Eta, bestetik, Euskaltzaindiaren araua oso murriztailea da: -go atzizkiaren esanahiak tasun baten edo lanbide baten berri ematera mugatzen dira? Non dago tasuna (argi baitago ez dutela “lanbide” esanahia adierazten) gehiengo edo gutxiengo hitzetan? Herritarren gehiengoak nahi duena esaldian, herritarren tasun ukiezin bati buruz ari gara, ala hezur-haragizko herritar-multzo bati buruz? Elkargo bat, partzuergo bat, erkidego bat, tasun etereoak dira, ala subjektu jakin batzuk? Jarraigo bat pertsona-talde bat izango da ba, ez?

Eta, azkenik, Euskaltzaindiaren arauarekin aurrez aurreko kontraesanean dauden kidego, udaltzaingo eta foruzaingo bezalakoak aipatu behar. Nire ustez, batere dudarik gabeko esanahi multzokarikoak.

Euskaltzaingo hitza ere existitzen da. Artikulu honetan defendatzen dudan ideiarekin ez, baizik eta Euskaltzaindiaren aipatu arauarekin bat datorren esanahia ematen dio Orotariko Hiztegiak:

euskaltzaingo. Figura en Eusk 1919-1920 (II), 92, como neol. oficialmente aprobado por Euskaltzaindia, con el sentido de “cargo de académico de la LenguaVasca”.

Jakingarriagoa iruditzen zait, alabaina, Hiztegia 80k dakarren azalpen mamitsua[2]:

Euskaltzaingo: nombre propuesto por Azkue para denominar a la corporación académica de la lengua vasca, y que por la presión de los aranistas, deseosos de formar más nombres en -di para justificar así el Euzkadi del “maestro”, no fue aceptado en votación, triunfando, para vergüenza de la propia academia, el término incorrecto Euskaltzaindi.

“Corporación” académica dio. Alegia, ez lanbide, ez kargu eta ez tasun. Nork eta Azkuek proposatuta, gainera (beste autoritate-argudio bat ematea barkatuko didazue).

Informazio horren egiazkotasunaz, jakina, hiztegiaren egileei galdetu beharko.