Etiketa: XIX. mendea

Posted on

Julien Vinson itzultzailea (1843-1926) eta Prokrustesen oheak

Gidor Bilbao Telletxea

Euskalari orok daki Julien Vinsonek euskal bibliografiari buruzko lan erraldoi oraindik erabili beharrekoa idatzi zuela, hain zuzen Essai d’une bibliographie de la langue basque (1891, 1898) ospetsua. Wikipedian hizkuntzalari moduan aurkezten da (ez bakarrik euskarazkoan, baita frantsesezkoan, katalanezkoan eta ingelesezkoan ere), eta zehazten da Indiako hizkuntzak (bereziki tamilera) eta euskara landu zituela. Eta esango nuke antropologiaren eta etnografiaren alorrean eginiko lana ere aitortzen zaiola (Julio Urkixok 1927an argitaraturiko ohar nekrologikoan eta Auñamendi Entziklopedian, behintzat). Georges Lacombek, 1927an Gure Herria aldizkarian argitaraturiko ohar nekrologikoan, azpimarratzen du Julien Vinsonek askotariko lanak idatzi zituela, askotariko alorretan: historia, folklorea, literatura, antropologia, bibliografia, filologia eta linguistika zerrendatzen ditu, askotarikotasunaren berri emateko.

Baina ez dut inon ikusi haren itzultzaile-lana aintzat hartu denik, hark eginiko itzulpen-lan batzuk aipatzen diren arren. Frantsesezko Wikipedian dagokion sarreran, bada Traductions atala, eta hiru itzulpen-lan aipatzen dira:

Hemen, euskaratik frantsesera eginiko itzulpenak aipatu nahi ditut: Le folk-lore du Pays Basque (1883) izen laburrarekin ezagutu ohi den liburuaz ari naiz, izan ere, funtsean, budisten eta djainisten elezaharrez osaturiko bilduman tamilerarekin bezalatsu, liburu honetan ere euskaraz bilduriko elezaharren, ipuinen, kantuen, asmakizunen, atsotitzen, koplen, pastoral-zatien… eta oro har ahozko literaturako adierazpen orotarikoen itzulpenak dauzkagu.

Esanguratsua da zein bildumatan argitaratu zen liburua: Les littératures populaires de toutes les nations. Traditions, légendes, contes, chansons, proverbes, devinettes, superstitions bildumako 15. liburukia da. Bilduma osoko izenburuak begiratzen baditugu, ikusiko dugu Euskal Herrikoak baino lehenago argitaratuak zirela Bretainiakoak, Antzinako Egiptokoak, Gaskoiniakoak, Korsikakoak, Pikardiakoak, Maurizio Uhartekoak… eta frantsesez bilduak ez direnean, beti jartzen zaiola arreta berezia itzulpenari eta itzulpena egiteko moduari.

Julien Vinsonek ere, bere hitzaurrean, beste ezertaz baino lehen, eta beste kontu batzuei buruz baino suhartasun kartsuagoz, itzulpenaz dihardu: “J’ai naturellement traduit directement sur le texte basque” (XIV. orr.). Zuzenean jatorrizkotik (kasu honetan euskaratik) itzuli ahal izatea ezinbestekoa dela uste du, eta funtsezkoa iruditzen zaio zehaztasuna. Ez ditu onartzen ez parafrasiak ―“les traductions fournies à M. Cerquand par ses collecteurs sont trop souvent de déporables paraphrases” (XIV. orr.)―, ez moldaketa edo egokitzapenak ―“Une traduction, pour être exacte, ne saurait être une adaptation, un arrangement” (XXXIV. orr.)―.

Pasarte luzetxoago bat ekarriko dut osorik:

J’ai traduit en effet, suivant mon habitude, aussi littéralement que possible; j’ai cherché à serrer le texte de près et, dans les poésies, à conserver les divisions originales. Je n’ai jamais admis le systéme qui consiste à habiller d’un français académique et guindé des pensées exprimées dans des langues étrangeres; à jeter sur le lit de Procuste du beau langage les productions nées au delà du Rhin, Des Alpes, ou des Pyrénées (XXXIII. orr.).

Ahalik eta modurik literalenean itzuli duela dio, jatorrizko testuari gertutik jarraitu diola, eta poemetan jatorrizko zatiketak gordetzen saiatu dela. Horretarako, ezinbestekoa iruditzen zaio uko egitea frantses apain eta akademikoari, ahozko literaturako testuen itzulpenetan frantses hori erabiltzea Prokrustesen ohea erabiltzea bezalatsu baita: luzeegia behar gabe laburtzea. Prokrustesen mitoaren Antzinateko bertsioetan, Gaio Julio Higinorenean (K.a. 64 – K.o. 17) adibidez, Prokrustesek bi ohe zituen:

Procrusten Neptuni filium. Ad hunc hospes cum venisset, si longior esset, minori lecto proposito reliquam corporis partem praecidebat; sin autem brevior statura erat, lecto longiori dato incudibus suppositis extendebat eum, usque dum lecti longitudinem aequaret. Hunc interfecit. (Hyg. Fabulae, XVIII, 3)

Prokrustes Neptunoren semea hil zuen [Teseok]. Prokrustesengana ostatu-hartzaileren bat iristen zenean, handia bazen, ohe laburra eskaintzen zion, eta kanpoan geratzen zitzaion gorputz-zatia mozten zion; altuera txikikoa bazen, ordea, ohe luzea eskaintzen zion eta ingudeen pisuaz tiraka eginda luzatzen zuen, ohearen luzera berdindu arte.

Dirudienez, zehaztasunaren izenean, Julien Vinson gehiago amorratzen zuen luzea laburtzeak laburregia behar gabe luzatzeak baino. Nolanahi ere, gure ustez, bildumaren helburuetarako, itzulpen onak egin zituen. Hona hemen bat, ia-ia ausaz hautatua (Vinson 1883: 209-210):

Kuku! miku!
Chorijak sasian umiak ditu!
Sagusarrak jango al ditu!
Sagusarra alkate:
Marijak bai gura leuke!		Coucou! Couvée!
L’oiseau a ses petits dans le buison!
La chauve-souris pourra les manger!
La chauve-souris est alcalde:
Maria le voudrait bien, oui!

Eta beste hau ez da ausaz hautatua, nik gaztetan (ikasle-garaian, o tempora!, o mores!) irakurritako Vinsonen lehenengo itzulpena baita. Jean Mekol Garindainekoak idatziriko Edipa pastoralaren 1793ko eskuizkribuaren edizioa prestatzen ari nintzen, eta hara non aurkitu nuen Azken Pheredikia Vinsonek frantsesera itzulia. Lehenengo bost bertsetak kopiatuko ditut hemen, euskarazko jatorrizkoak nire ediziotik hartuta, eta frantsesezkoak Vinsonen itzulpenetik (Vinson 1883: 338):

Haur duciela, populia,
goure trageria finitcen,
ceren eta niq beiteriot
coroua eçarten.
 
Badugu eçagutcia
etciratela satisfactu
eta suget miraculous haur
eztugula ounxa representatu.
 
Icoussy ducie pheça haur
miraculus cella cargaturiq,
sugurky merechy beiçukian
gu beno atur hoberiq.
 
Icoussy ducie erregue Laya
semiaq noula cian erho,
eta hanty landan
ama ezpoussatu guero.
 
Suittan hirour haur
amareky eguin cian,
eta bere beguiaq idoky
hilceko desertian.		Voici que vous avez, peuple,
notre tragédie terminée;
et je vais, moi, lui
mettre la couronne.
 
J’ai la connaissance
que vous n’êtes pas satisfaits,
et que ce sujet merveilleux
nous n’avons pas le bien représenté.
 
Vous avez vu que cette pièce
est chargée de merveilles;
sûrement elle aurait mérité
des acteurs meilleurs que nous.
 
Vous avez vu le roi Laius,
comment son fils l’a tué,
et en suite de cela
qu’il a épousé sa mère.
 
Puis trois enfants
il a fait avec sa mère,
et il s’est tiré les yeux
pour mourir dans le désert.

Halako itzulpenez osaturiko ia laurehun orrialdeko liburua idatzi duen gizona itzultzailea ere bada, ezta?