Aiora Jaka Irizar
Aspalditik izan dut zalantza hori, nola demontre eman behar den euskaraz gaztelaniazko «ha cambiado de opinión». Azken asteetan prentsan eta bestelako irakurgaietan aurkitu ditudan antzeko hiru adibidek behingoz gaiari heltzera eta ikerketatxo bat egitera bultzatu naute:
Bi lagun horietako bat gandorrarekin orrazten zen, larruzko txupa beltzaz janzten zuen, eta lider bat zen institutuan. (Idurre Eskisabel, Berria 2014-03-12)
Beraz, aipatu eleberri humoretsuan liburuen bidez protagonista guztiak eraldatzen dute izaeraz eta aldartez (idazleak bere misoginia gainditzen du, haren arrebak etxeko giro itogarria garaitzen du eta aurkitzen duen maitaleak, liburuak saltzeaz aparte, literatura idaztera pasatzea deliberatzen du…). (Fito Rodriguez, Irakurketa dela-eta, Erroteta, 2012)
Joana Ocaña aktoreak Erikarena egiten du; sexuz aldatu den emakumea da (Adrian Garcia, Berria 2014-03-09)
Lehenengo bi adibideek belarriko mina eragin zidaten, nik txupa beltzaz janzten zen edo txupa beltza janzten zuen esango bainuke inolako zalantzarik gabe lehenengoan, eta izaeraz eta aldartez eraldatzen dira bigarrenean.
Iritziz aldatu esamoldearekin, baina, gauzak ez ditut hain argi. Badakit «aldatu» aditza iragankorra nahiz iragangaitza izan daitekeela, baina hau bezala instrumentalez osatutako egitura batean, modu iragankorrean ala iragangaitzean jokatu behar da? Ala ez du instrumentalik behar, absolutiboa baizik, osagarri zuzen moduan? Susmoa dut iritziz aldatu du ez ote zaigun gaztelaniazko egituraren kalko bidez sartu: ha cambiado de opinión > iritziz aldatu du, BAINA (se) ha cambiado de casa > etxez aldatu da.
Ereduzko Prosa Gaur corpusera jo dut bilaketa bat egitera, ea gure ereduek zer darabilten ikustera, eta denetatik topatu dut; adibide batzuk baino ez ditut emango hemen:
IRITZIZ ALDATU DU
Sethe buruz behera jartzen hasi baina iritziz aldatu zuen. (Maitea, Toni Morrison / Anton Garikano, Alberdania, 2004)
Baina litekeena da hemendik zortzi egunera idaztea, iritziz aldatu duela eta beste baterako uzteko. (Goragalea, Jean Paul Sartre / Monika Etxebarria, Alberdania-Elkar, 2003)
Kopetan muxu eman zidan, eta iritziz aldatzen banuen bera han egongo zela esan. (Eta handik gutxira gaur, Eider Rodriguez, Susa, 2004)
IRITZIZ ALDATU DA
Eta esaten badiot iritziz aldatu naizela berriro? (Brooklyngo erokeriak, Paul Auster / Oskar Arana, Alberdania, 2006)
-Orain hori erraiten duk, baina neure bizitza kontatuko banik, iritziz aldatuko hintzateke, beharbada… (Lur bat haratago, Joan Mari Irigoien, Elkar, 2000)
Ziztu bizian errepidea berriro zeharkatu, bulegora presaka igo, inorentzat ez zegoela oihuka esan idazkariari, telefonoa hartu eta etxeko zenbaki osoa ia markatua zuenean, iritziz aldatu zen. (Harry Potter eta Azkabango presoa, J.K. Rowling / Iñaki Mendiguren, Elkar, 2002)
IRITZIA ALDATU DU
Ez zuen iritzia aldatuko, ezta? (Eraztunen Jauna III, J.R.R. Tolkien / Agustin Otsoa, Txalaparta, 2004)
Lehen akigarria iruditzen nintzaion, eta bera ere bai niri; orain nik iritzia aldatu dut, baina aldatu ote du berak ere? (Anne Franken egunkaria, Anne Frank / Josu Zabaleta, Erein, 2004)
Jontxuk bazekien, ustez, eta azken orduan iritzia aldatu zuen. (Errautsen distira, Xabier Mendiguren Elizegi, Elkar, 2002)
Bilaketa horrek ezer gutxi argitu dit erabili beharreko formaren inguruan. Beraz, halakoetan sarritan egin ohi dudanez, Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantza eta argibideak liburura jo dut, eta hantxe topatu dut azalpen labur bezain zehatza (184. or.):
«Arropak aldatu ditut» ez ezik, «arropaz aldatu naiz» ere esaten da. Honako hauetan, ordea, oso zalantzakoa da instrumentala; absolutiboa, berriz, segurua:
(1.001) a. *Bidasoa taldeak atezainez aldatu beharko du.
b. Bidasoa taldeak atezaina aldatu beharko du.
(1.002) a. *Jarreraz aldatzen badu, lortuko du.
b. Jarrera aldatzen badu, lortuko du.
(1.003) a. ▪ Iritziz aldatu da. («*Iritziz aldatu du», okerra)
b. Iritzia aldatu du.
Orotariko Euskal Hiztegian ere argi ikusten da «aldatu» aditza instrumentalarekin erabiltzean iragangaitzean jokatu izan dela tradizioan:
(Con instr.). Cambiar(se) (de). “Changer de robe ou de lieu. Lekuz aldatu zara” SP (v. lekualdatu, tokialdatu). “Eskuz aldatu (Sal), mudar de dueño” A EY III 257 (v. eskualdatu). “Etxez aldatu dira (V-gip, G-azp, AN-gip, B, BN-arb), bizitzez kanbitu dire (AN-5vill), lekuz aldatu ziren (BN-lab), artzainak bazkatokiz aldatu ziren (BN-ciz)” Gte Erd 10.
Aurrerago ematen diren adibideen artean ere, iragangaitzean daude ia denak. «Iritziz aldatu» esamoldea ere ageri da adibideen artean, iragangaitzean hau ere:
Ez bait naiz gehiegi gai honetan iritziz aldatu. MEIG VIII 53.
Argitu ditut, beraz, hasierako zalantzak: iritziz aldatu naiz esango dut hemendik aurrera (eta etxez aldatu naiz, arropaz aldatu naiz, sexuz aldatu naiz, izaeraz aldatu naiz…), eta ez iritziz aldatu dut (bigarren aukera hori osagarri zuzena dagoen kasuetarako gordeko nuke: amak iritziz aldatu (aldarazi) zuen alaba); edota, instrumentala alde batera utzita, iritzia aldatu dut, besterik gabe.
31 eskutik 