Iñaki Iñurrieta Labaien
Gaur, abenduak 3, Euskararen Egunarekin, Uda-gau bateko ametsa jarri du sarean EIZIEk, William Shakespeareren A Midsummer Night’s Dream komedia, Juan Garziaren itzulpenean. Hala eman zaio buru Donostia 2016k eta EIZIEk antolatutako Shakespeareren ametsa biziarazten programari. Itzulpena eta itzultze-prozesua bera gizarteratzeko, hitzarmen bat egin zuten Donostia 2016k eta EIZIEk, eta programa bat antolatu zuten hitzarmen horren barruan udazken honetarako, jendaurreko zenbait ekitaldik osatua.
Ez da Shakespeareren obra horren itzulpen bakarra. Aurrez, beste bi itzultzailek emana zuten euskaraz, Bingen Amezagak eta Bedita Larrakoetxeak, joan den mendearen erdialdean. Azaroaren 20an izan genuen aukera Ametzaga eta Larrakoetxearen itzulpenen berri entzuteko, Uda-gau bateko ametsaren inguruko programaren hirugarren ekitaldian. Eli Manterola EHUko irakaslea aritu zen Ametzagarenaz, eta Karlos del Olmo itzultzaile antzerkizalea, berriz, Larrakoetxearenaz.
Bingen Amezagak Shakespeareren lau antzerki-lan euskaratu zituen Amerikako erbestean, 40ko eta 50eko hamarkadetan: Uda gau bateko ametsaz gainera, Macbeth, Hamlet eta Julius Caesar. Oraingoz, Hamlet baizik ez dago argitaratuta. Hain zuzen ere, Donostia 2016rekin egindako hitzarmenaren barruan, Bingen Ametzagaren Uda gau bateko ametsa paperean argitaratzeko asmoa du EIZIEk 2015an.
Bedita Larrakoetxeak, berriz, Shakespeareren antzerki-lan guztiak itzuli zituen, oso urte gutxian eta presaka. Euskara salbatzeko helburuz egin zuen hori, garai hartan lan unibertsalak euskarara ekartzea jotzen baitzen horretarako bide nagusitzat. Berak onartzen zuen askoz ere hobeto egin zitekeela, baina lehenbailehen argitaratzeari eman zion garrantzia.
Aitzindari haiek ikaragarrizko lana egin zuten, oraingo baliabiderik gabe egin ere. Ez da erraza gaurko egunetik imajinatzea zein zaila izan zitekeen hori garai hartan, euskara estandarrik ez zegoenean, internetik ez zegoenean, ez gaur egun ditugun hiztegi digitalak, ezta idazle zaharren obrak ere hain eskura… Giro politikoak bakartuta, elkarrekin ia harremanik izateko aukerarik gabe jardun zuten, bakoitzak ahal zuen erara. Itzultzaile haiena bai izan zela benetan bakarlana.
Ametzagak eta Larrakoetxeak prosaz eman zituzten beren bertsioak, nahiz eta Shakespearek hitz neurtuetan idatzi komediaren parte asko eta asko, eta hitz neurtuetako gehienetan errima erabiliz gainera. Eta desafio horri heldu nahi izan dio Juan Garziak bere itzulpenean: jatorrizkoan hitz neurtuetan dauden pasarteak hitz neurtuetan eman ditu, eta errima erabili du, gainera, autoreak errima erabili duen kasuetan ere. Horretarako, jakina, euskal tradizioko neurri eta moduez baliatu da, eta ingeleseko 10-11 silabako bertso-lerroen ordainetan 15 silabakoak edota 18koak eman ditu. Lehen neurria, Etxeparek berak gehien erabili zuen bertsokera da, 8/7 ataletan banatua, eta harrezkero beste idazle batzuek eta hainbat herri-kantak ere erabili dutena; bigarrena, berriz, 10/8 silabatan banatua, zortziko nagusiarena.
Juan Garziak ez du izan aitzindariek adina arazo euskara-eredua hautatzean. Oinarrizko estandarra, euskara batua alegia, hor dugulako erabilgarri halako eginkizunetarako. Horrez gainera, irakurtzeko testu bat egin du. Bertso-lerroak ez ezik, prosazko zatiak ere estilo deklamatorioan itzuli ditu, ez prosa arruntean. Eta bertsotan eta errima erabiliz egiteari dagokionez, Garziak berak esandakoaren arabera, bertsotan idazteak ematen ditu erraztasunak ere, paradojikoa dirudien arren: hiperbatonak-eta naturalago erabil daitezke, eta, bestalde, erritmoak berak eraman egiten zaitu hein batean, eta erraztu egiten du entzutea. Bestalde, leialtasunari dagokionez, errazago barkatzen da kontakizunaren xehetasunetan hain leial ez izatea, garbi ikusten delako errima eta metrika mantentzeko egiten dela.
Hemendik aurrera, beste fase batean sartuko gara. Esan bezala, itzulpena, bere horretan, irakurtzeko egina da; antzezteko, berriz, moldatu egin beharko da. Hona erronka, hemendik aurrera: nola jarri testu hori aktoreen ahotan, jendaurrean modu sinesgarriz deklama dezaten, eta ikus-entzuleek ulertzeko-jarraitzeko moduan. Ez da lantegi erraza aktoreentzat: batetik, tradizio eta ohitura faltaz; bestetik, hizkuntza-eredu hori irakurtzekoa delako jendaurrean jokatzekoa baino gehiago (irakurtzekoa, eta hizkuntzaren ezagutza landua dutenek irakurtzekoa gainera). Aktoreekin ez ezik, ikus-entzule potentzialokin ere pedagogia-lan handia egin behar litzateke 2016ko emanaldietara begira.
Antzerki-lan honek, nahiz eta orain 400 urte idatzia izan, ametitzen du gaur egungo irakurketarik, Larraitz Ariznabarreta filologo eta shakespearezaleak programaren lehen saioan aipatu zuenez (EHUko letren fakultatean, Gasteizen, irailaren 30ean, Itzultzailearen Egunarekin). Obrak kanon berrietatik begiratu eta berrinterpretatzeko aukera ematen du nabarmen, eta gaur egungo teoria postmodernoetatik aztertzeko ere aberatsa da. Gizarte patriarkalaren kritikarako elementuak ditu, irakurketa ezin gaurkoagoak egin daitezke genero-ikuspegitik. Azterbide horiek ere jorratuko dira, beharbada, 2015. urteko programan.
31 eskutik 