Gorka Lekaroz Mazizior
Larunbe izeneko herrixka Irurtzundik hurbil dago; bost minutu eskas, errepide zaharrean barrena Iruñerantz abiatuta. Urrun ditu hala ere hiriguneko kale-giroa eta autobideko ibilgailuen orroa.
50 bat biztanleko herri txiki baketsua da Larunbe. Are txiki eta baketsuagoa ondoko Oraien, aspaldian herria izanik gaur Larunbeko auzunetzat doi-doia jo daitekeen etxe-multzo apala, ia eraitsia. Hantxe bizi izan zen Gregoria, herriko azken euskaldun zaharra; Itza bailara osokoa ere bai, antza.
Itza ez da ibarra, zendea baizik; latinezko centenam omen du izenak oinarri, Erromari ehun gizaseme emateko gauza zen eremua biltzen zuelako-edo. Bost zendea izan ditu mende luzez Nafarroak Iruñe inguruan: Itza, Oltza, Antsoain, Galar eta Zizur; bakar batean ere ez da berezko euskara gogoan duenik gelditzen eta Itza izan zen euskalkia ahaztu zuen azken-azkena. Zia eta Aginaga herriak hain zuzen ere; eta haiekin batera, Larunbe. 70 urte inguruko herritarren umetako oroitzapenetan Larunbeko eta Oraiengo emakume bana ageri dira, euskaraz solasteko igande eguerdiak baliatzen zituztenak, mezatan baino ez baitzuten aste osoan elkar ikusten. Larunbeko anderea —herriguneko hondar euskaldunetako bat— eta Oraiengoa ehunka metro batzuk baino ez zituzten banantzen; baina egiaz sakonagoa izan zen XX. mendean zehar herrigunearen eta auzunearen arteko aldea, hizkuntzari dagokionez behintzat.
Gregoria duela 102 urte Oraiengo Seonserenan jaio zenerako ez zen haur ez gazte euskaldunik Larunben, puska bat lehenago erdaldundu baitzen gunea hurbileko auzoa baino. 1935ean herri osoko 24 etxeetarik euskaraz lautan mintzo zirela jaso zuen Aingeru Irigaraik, eta gainerakoetan 50 urtetik gorakoek baino ez zekitela, eta erabili ere ez zutela erabiltzen. Oso litekeena da euskarari hobekien eusten ari zitzaizkion lau etxe haiek Oraiengo laurak izatea. Seonserena, behinik behin, bazen haietako bat.
Izan ere, Larunbeko herrigunean XIX. mendea amaitu aurretik eten zen euskararen jarraipena; horrenbestez, XX. mendean munduratutako lehendabiziko larunbearrek euskaraz entzuten zituzten tarteka aita-amak baina arrotz sentitzen zuten haiengandik jaso ez zuten hizkuntza hura, herrian azkar asko gibelka zihoana. Hala ziurtatu didate egungo adinekoek, 1910eko hamarkadan jaiotakoen seme-alabek: gurasoak erabat erdaldun hazi ziren XX. mende hasierako Larunbe hartan.
Ez ordea herrikoek begi-bistan zuten auzunetxoan. Baserrikotzat zituzten Larunben Oraiengoak haien euskararengatik —nahiz eta kanpotar batentzat, seguru asko, batzuk besteak bezain ‘baserriko’ izango ziren—. Auzoak apenas eutsi zion aspaldiko hizkuntzari herriak berak baino belaunaldi pare bat gehiago; aski izan ziren, ordea, erdaldunduek euskaldunak desberdin sentitzeko; baita, antza denez, haiek desberdin sentiarazteko ere.
Horixe gertatu zitzaion Gregoriari. Eskola bakarra zuten Larunbe eta Oraiengo neska-mutilek; Larunben, jakina. Hara joaten zen 1920 aldera Oraiengo neskatoa, Seonserenako alaba bakarra. Eskolan zer irakatsi zioten ez dakit; erakutsi bai behintzat besteen mesprezuak eragindako lotsa zer zen. Burla egiten omen zioten Larunbeko umeek Gregoriari, eskolaratzen zen haur euskaldun bakarrari; eta maistrak berak ere bai. Hark Gure Aita esateko eskatzen zionean euskaraz ematen zuen Gregoriak, aita-amek irakatsi bezala, eta irri egiten zioten denek. Izango al zen eskola-umeen artean ordurako erdaldundutako bizilagun oraiendarrik? Hori ez dakit. Bai, ordea, goiz ikasi zuela Gregoriak etxetik atera orduko euskaragatik barregarri sentitzen.
Gregoriaren semeak kontatu dizkit hemen idatzi ditudanak; gizon hau erdaldun hutsa da, amak ez baitzien seme-alabei euskararik irakatsi nahi izan. Ez da harritzekoa. Zoritxarrez, Larunbekoa bezalako jokabide haiek –sarritan eskola inguruan gorpuztuak, baina ez han bakarrik- arrasto sakona utzi zuten herri askotako azken belaunaldi euskaldunak etxeko hizkuntzari begiratzeko moduan eta euskararen jarraipenean. Gauza ezaguna da hori eta adibide ugari daude. Duela 70-75 urte, Erronkariko Bidankozen, azken labealdi euskalduneko aiton-amonekin hazi zen Lengorna etxeko Evaristo haurtxoak euskaraz irakasteko eskatu zion inoiz edo behin aitonari. El vasco no te va a servir para nada, erantzuten zion hark. Arriasgoitiko Urrizelkin bizi den Luisek ere gogoan ditu Anueko Etsainen jaiotako amona euskalduna, eta Esteribarko Erreara ezkondu ostean izandako alaba, Luisen ama, urteen joanean erdaldun eta euskararen aurkako hazi zena. Aipatu ditudan herri guztietan bertako euskararenak egin du. Horrelako zenbat adibide bildu ote dira, eta zenbat ote daude oraindik biltzeko!
Duela hamarkada bat hil zen Oraiengo Gregoria Itzako hondar euskalduna izan omen zen, baina ez Itzako euskara ahaztu zuen azkena: burua zeharo galduta eman zituen hil aurreko urte luzeak. Gaixotasunak harresi bat eraiki zuen Gregoriaren eta bere oroitzapenen artean; euskaragatik bestek eragindako ondoeza eta lotsa ere eramango zituen behintzat.
Hizkuntza gizakion arteko zubiak eraikitzeko sortu dugun tresna paregabea da, baina hizkuntzak harresi bihurtzen ditugu sarritan, haiek ere gaixotasunak bailiran.
31 eskutik 