Igone Zabala Unzalu
Osasun-alorreko termino-sorkuntzan funtsezko prozesua da sintagmazioa, eta alor horretako profesionalak gai izan behar dira termino konplexuak eraikitzeko eta deseraikitzeko haien diskurtsoak egokiro garatuko badituzte. Hiztegiak, datu-base terminologikoak eta corpusak erabiltzen irakasten diegu ikasleei baina, jakina, euskarazko terminoak sortzeko bideak ere irakatsi behar dizkiegu, askotan behar dituzten terminoak ez baitituzte aurkituko kontsulta-baliabideetan. Zenbaitetan, behar dituzten terminoen zatiak (edo zati batzuk) aurkituko dituzte, eta gai izan beharko dira zati horietatik abiatuta termino konplexuak osatzeko. Beste batzuetan, aldiz, behar duten terminoa habiatua duen termino konplexuago bat aurkituko dute eta, orduan, deseraikitzen eta osagaiak egokiro berrerabiltzen trebatu beharko dira. Horretaz guztiaz gain, hiztegi eta datu-base terminologikoetatik lortzen duten informazioa kritikoki aztertzen eta balioztatzen trebatu behar ditugu ikasleak; izan ere, zenbaitetan terminoak eraikitzeari eta deseraikitzeari buruz irakasten dieguna kontraesanean sartzen da kontsulta-baliabideetan aurkitzen dutenarekin. Hitz elkartuen idazkerari buruz aritu nintzen aspaldian blog honetan. Oraingoan hitz-elkarketaren eta sintagmazioaren arteko mugez eta horiek idazkeran duten islaz arituko naiz.
Osasun-alorreko terminologiari berariaz erreparatzen badiogu, berehala konturatuko gara protagonismo handia hartzen dutela lekua eta denbora adierazten duten izen arinek (aurre, atze, gain, azpi, arte, ondo…), eta izen horien ezaugarri bereizgarrienetako bat da hitz-elkarketaren eta sintagmazioaren arteko zalantzak eragiten dituztela. Leku-izenek izen-elkartuak osa ditzakete, baina baita postposizio konplexuak ere:
[Etxaurre]I-a garbitu behar dugu.
[Etxe]I [aurre-an]P dago.
Hartara, -ko leku-genitiboa gaineratzen diegunean, oso antzekoak diren sekuentziak lortuko ditugu, eta idazkerak bide batetik edo bestetik eramango du gure kontzeptualizazioa. Etxaurre izen elkartutik abiatuta, etxe aurreko espazioa izendatu eta fokalizatzen dugu eta etxea, berriz, bigarren planoan geratzen da. Aurrean postposizio konplexua erabiltzen dugunean, aldiz, etxea erabiltzen dugu kokapenaren erreferentzia bezala.
[Etxaurre]I-ko eserlekua.
[Etxe]I [aurreko]P eserlekua.
Kontzeptu anatomikoak euskaraz egokiro islatzeko garrantzi handikoa da goiko adibideetan egin dugun bereizketa. Azter ditzagun euskarazko zenbait termino, Giza Anatomiaren terminologia akademikoaren erreferentziatzat hartzen den Terminologia Anatomica (TA) lanetik hartuak. Leku-izenak daramatzaten izen elkartuak erabili dituzte anatomistek berezko kategoriadun espazio anatomiko bat bereizten dutenean (belaunatze, oinazpi, hezurrarte). Halako espazio anatomiko bereizirik ez dagoenean, aldiz, kokapenaren erreferentzia ematen duen izena (baraila, betazal, metakarpo) eta kokapena adierazten duen postposizioa (atzeko, azpiko, arteko) bereiz erabili dituzte.
Baraila atzeko zaina ‘Vena retromandibularis’
Belaunatze-zaina ‘Vena poplitea’
Betazal azpiko ildoa ‘Sulcus infrapalpebralis’
Behatzen oinazpiko aurpegiak ‘Facies plantaris digitorum’
Metakarpo arteko giltzadurak ‘Articulationes intercarpales’
Hezurrarteko metakarpo-lotailuak ‘Ligg. metacarpalia interossea’
Metakarpoaren hezurrarte-espazioak ‘Spatia metacarpalia interossea’
Aipatu beharrekoa da euskararen logikatik areago trinkotu litekeela azken terminoa eta Metakarpoaren hezurrarteak egin diskurtsoan. Nolanahi ere, pentsa daiteke TA bezalako erreferentzia-terminologia euskarara ekartzeko garrantzitsutzat hartu dela erreferentzia-denominazioan egitura bakoitzaren hiperonimoa (espazio, zain, giltzadura, lotailu…) gordetzea.
Deskribatu ditugun irizpideek sendo dirudite euskararen sistemaren logikatik begiratuta, baina hiztegi eta datu-base terminologikoetara jotzen dugunean, berehala aurkituko ditugu inkoherentziak. Esate baterako, ‘hemorragia intraparenquimatosa’ euskaraz emateko argibideen bila Euskaltermera jotzen badugu, termino hori osorik ez, baina ‘hematoma parenquimatoso frontal’ aurkituko dugu, honela emanda #parenkima-barneko hematoma frontal. Nolanahi ere, parenkima-barne espazio anatomiko modura bereizten ez delarik, bereiz idaztekoa litzateke euskaraz eman nahi dugun sekuentzia: parenkima barneko odoljario.
‘Dispositibo intrauterino’ terminoaren ordainen bila Euskaltermera edo Elhuyar Hiztegietara jotzen badugu, umetoki barneko gailu aurkituko dugu. Baina Zehazki hiztegira edo 5000 hiztegira joz gero, #umetoki-barneko gailu aurkituko dugu, idazkera desegokia, osasun alorreko adituek ez baitute bereizten umetoki-barne izeneko espazio anatomikorik.
Denbora-kokapena adierazten duten modifikatzaileen kasua antzekoa da, eta hiztegietan aurkitzen ditugun baliabideak ez dira beti erabat koherenteak. Demagun ‘depresión postparto’ terminoaren euskal ordainaren bila ari garela. Elhuyar hiztegietan ‘postparto’ sarrera bilatuz gero, zenbait datu argigarri aurkituko ditugu. Hasteko, ikusiko dugu ‘postparto’ izena edo adjektiboa izan daitekeela gaztelaniaz, eta izenerako erdiondo edo sabelondo izen elkartuak proposatzen dituela hiztegi horrek. Izan ere, haurdunaldi prozesuetan osasun-alorreko profesionalek bereizten dituzten faseetako bat da umeaz erditu ondorengo denbora-tarteari dagokiona. Adjektibo kategoriako sarrerarako, aldiz, erdiondoko eta erditu ondorengo baliokideak eta erditu ondorengo depresioa adibidea aurkituko ditugu. Erdiondo izenaren bidetik, erdiondoko depresio termino trinkoagoa ere osa liteke hiztegiak ematen duen informazioa egokiro erabilita. Zehazki hiztegian eta 5000 hiztegian, ‘postparto’ sarrera kontsultatzen badugu, erditzeondo izen elkartua aurkituko dugu eta, Zehazki hiztegian, gainera, “depresión postparto, erditzeondoko beheraldia” adibidea ere aurkituko dugu, behar dugun terminoaren ordain egokia osatzen lagunduko diguna. Euskaltermera jotzen badugu, aldiz, ez dugu aurkituko termino sintagmatikoaren ordainik, eta ‘postparto’ sarreraren ordain modura erdiondoko baino ez dugu aurkituko. Bereziki harrigarria da emaitza hori, terminoak izen edo izen-sintagma kategoriakoak izaten baitira eta, beraz, datu-base terminologiko batean izen(-sintagma) kategoriako sarrerak aurkitzea espero baitugu, alegia, erdiondo / erditzeondo edo erdiondoko depresio / erditzeondoko beheraldi modukoak.
Bukatzeko, ‘stress post-traumático’ terminoaren euskal ordainaren bila abiatzen bagara, aztertzen ari garen hiztegietatik, Euskaltermen baino ez dugu euskal ordainik aurkituko: trauma-ondoko estres. Antzeko egiturako beste termino bat ere aurkituko dugu: traumaosteko hezur-atrofia ‘atrofia ósea post-traumática’. Kasu honetan, ez dugu horren garbi osasun-alorreko profesionalek traumaoste edo trauma–ondo esan ahal zaion fase bat bereizten ote duten, baina ez da pentsaezina, eta euskararen sistemak bidea ematen du horretarako. Ingelesez ere posttraumatic stress moduko terminoak ez ezik, post trauma stress disorders, post-trauma support, post-trauma patients edo post-trauma psychosocial training bezalakoak ere aurki ditzakegu Interneten, izen modura ere lexikalizatzen dela agerian uzten dutenak. Nolanahi ere, hiztegietan trauma baten osteko garaia adierazteko traumaoste edo trauma-ondo izen elkartu lexikalizatua jasotzeko intentzioa egonez gero, uste dugu lagungarria litzatekeela termino sintagmatikoen abiapuntutzat hartuko liratekeen termino monolexiko horiek ere kodifikatzea, kontsultagileei erabilitako erabideaz jabetzeko aukera eskaintzeko.
Laburbilduz, osasun-alorreko ikasleei, hiztegiak eta datu-base terminologikoak kontsultatzen irakatsi behar diegu baina, horretaz gain, trebatu behar ditugu termino sintagmatikoak aztertzen, egokiro eraikitzen eta deseraikitzen eta, bestalde, trebetasun horiek baliatzen hiztegi eta datu-base terminologikoetako informazioa kritikoki aztertzeko eta balioztatzeko. Lagungarria litzateke hiztegigileek ere behar horien kontzientzia hartzea, eta sarrerak, azpisarrerak eta adibideak prozesu horiek aintzat hartuta diseinatzea.
31 eskutik 