Hilabetea: martxoa 2016

Posted on

Svetlana Aleksievitx, Txernobylgo ahotsak V

miel a. elustondo

Apartamentu bat eman zidaten Kieven, eraikintzar handi batean, non sartu baitzituzten zentral nuklearreko denak. Apartamentua bera handia zen, bi geladuna, Vasya maiteak eta biok amestu genuena.

[Zutitu eta leiho aldera joaten da]

Gutariko asko gaude hemen. Kale osoa. Izen horixe eman diote: Txernobylskaia. Jende honek zentralean lan egin zuen bizi osoan. Haietariko asko bertan ari da lanean behin-behinean, engoitik inor ez da bizi bertan. Gaixotasun larriak dituzte, elbarriak dira, baina ez dute beren lanik uzten, erreaktorea itxi dezaketela pentsatzeak berak izutu egiten ditu. Nork behar ditu han beste inon ez? Sarri, hil egiten dira. Minutuan. Erori egiten dira, besterik gabe. Oinez dabil, erori egiten da, eta loak hartzen du. Loreak zeramazkion erizainari, eta bihotza geratu zitzaion. Hil egiten dira, baina inork ez digu ezer galdetzen. Inork ez digu galdetzen zenbat sufritu dugun. Inork ez du heriotzaz aditu nahi. Beldurtzen dituen horretaz.

Baina maitasunaz ari nintzaizun. Nire maiteaz…

Itzuli zirenak

O, ez dut gogoratu ere nahi. Izugarria zen. Ehizatu egin gintuzten, soldaduek ehizatu egin gintuzten. Makina militar handiak etorri ziren. Orotariko horiek. Gizon zahar bat, lurrean ordurako. Hiltzeko zorian. Nora joan behar zuen? «Oraintxe jaikiko naiz», negarrez ari zen, «eta joango naiz hilerrira. Neure kabuz joango naiz».

Bagindoazen. Lur pixka bat hartu nuen amaren hilobitik, eta zaku txiki batean sartu nuen. Belaunikatu egin nintzen: «Barkatu iezaguzu zu hemen uzteagatik». Gauez joan nintzen hara, baina ez nintzen beldur. Jendea bere izena idazten ari zen etxeetan. Egurrean. Hesietan. Asfaltoan.

Gauak luze dira hemen neguan. Batzuetan, jarri egiten gara, eta kontatu: Nor hil da?

Nire senarra bi hilabetez egon zen ohean. Ez zuen hitzik egin, ez zidan erantzun. Haserre zegoen. Belardiaren inguruan ibiliko nintzen, eta itzuli: «Zer moduz zaude, xaharra?». Inor hilzorian dagoenean, zuk ezin duzu negarrik egin. Haren heriotza etengo zenuke, borrokatzen segitu beharko luke. Ez nuen negarrik egin. Gauza bat besterik ez nion eskatu: «Agurtu gure alaba eta nire ama maitea». Erregu egin nuen, biok batera joan gintezen. Zenbait jainkok egingo zuen, baina Berak ez zidan utzi hiltzen. Bizirik nago…

Etxea garbitu nuen, sukaldea lixibaz garbitu. Ogi zati bat eta gatz pixka bat utzi behar zenuen mahaian, plater txiki bat eta hiru koilare. Etxeko arimak bezainbat koilare. Itzultzeko modua izan dezagun.

Oilaskoek gandor beltzak zituzten, ez gorriak, erradiazioagatik. Eta ezingo zenuen gaztarik egin. Hilabetea egin genuen gaztarik eta gaztanberarik gabe. Esnea ez zen gatzatzen, hauts bihurtzen zen, hauts zuri. Erradiazioagatik.

Erradiazioa neukan nire lorategian. Lorategia zuri bihurtu zen, izan litekeenik eta zuriena, zerbaitez estalia balego bezala. Zerbaiten pusketak. Baten batek basotik ekarri zuela ere pentsatu nuen.

Posted on

Huts edo bete

Iratxe Goikoetxea Langarika

«Nola jakin jaioberri bat arra ala emea den? Begiratu matrikulari: bi zero baditu, arra da; zero bakarra badu, emea».

Herri txiki, infernu handi-n entzundako txiste hori ez genuen ulertuko orain ehun urte: matrikula gutxi orduan, eta zeroak ere urri euskaldunen ahotan (edo idatzietan, behinik behin). Harrezkero, ordea, matrikulak adina ugaritu da zero hitzaren erabilera, batik bat neguan, termometroak 0 °C-ko marrara heltzen ez direnean.

Zer erabili holakoetan? «Zeropeko tenperatura» esanda, eztabaidarik ez. Bestela, «zero azpitik» esan behar da? Okerra da «zeroz azpitik»?

Gotzon Garatek, zero hitza gaitzetsiz, adibide hauxe jaso zuen Erderakadak liburuan, 1988an: «ZERO azpitik bost grado». Parean, baserritarrei entzundakoak eman zituen ordain jatortzat: Hutsaren azpitik bost grado (V-gip, G-azp, AN-gip);  hutsaz behetik bost grado (G-azp).

Bi egiturok bi bide erakusten dizkigute. Alde batetik, toki postposizio batean oinarritutakoa dugu: hutsaren azpitik. Halaxe adierazten zaizkigu zeropeko tenperaturak termometro analogikoetan, zeroko marraren azpitik. Eta horretan bat dator Gipuzkoa hegoaldeko euskara liburuan jasotako adibide hau: «Zeron azpiti sei. Zeroren azpitik sei. (Tenperaturaren gainean)». Formula bera ageri da Herria aldizkariaren 2991. zenbakian, negu bortitzen berri emanez: «[1956ko neguan] Miarritzen, goizetan hamar bat grado zeroren azpitik, ez baita holakorik usu gertatu». Eta ildo horretakoa da gaur egun zeropeko tenperaturak aipatzeko zabalen dabilen egitura ere: zero azpitik[i].

Bigarren bidea, mugatzeko edo zedarritzeko postposizioak dira. Toki adieratik harago, neurgarri edo zenbagarri den edozerekin darabiltzagu: adina, denbora, pisua, distantzia, edukiera, kopurua… Halakoa da Garatek jasotako hutsaz behetik bost grado. Baita Erran aldizkarian irakurritako «zero graduz beheitiko eguraldi ikaragarri hotza», eta goian aipatutako Herria-ren artikulu berean idatzitako beste hau ere: «[1709ko neguan] Parisen 30 grado zeroz azpitik ukan zuten».

Tenperatura kontuetatik harago, ugari erabili izan dira halako postposizioak mugatzeko, marra baten alde batekoak edo bestekoak aipatzeko:  bi urtetik beherako mutiko guztiak hiltzeko agindu zuen Herodesek; haritza, zumarra eta makala mila metroz azpitik ipini behar direla zioen Munitak; 90 mila durotik gora esanarazi zion Toribio Altzagak bere pertsonaia bati herentzia bati buruz…

Gaur egun ere, kiroletako pisu kategoriak direla, legeek ezarritako adin mugak direla, lokalen gehienezko edukiera edo elur mailaren gorabeherak… egunero aipatu behar izaten ditugu halakoak, eta beheko taulan jaso ditudan postposizioen bidez egiten dugu gehienbat.

Taula horretan, sarrera bi gorriz markatu ditut: «-tik azpi-» eta «ø azpi-». Itxuraz ez dute tradizio handirik, baina azkenaldian gero eta gehiago ageri dira, batez ere «ø azpiko»: 18 urte azpiko selekzioa, 55 kilo azpiko kategoria… Elhuyarrek «-z azpiko» dakar «por debajo de» sarreran, eta horixe izan da tradizioa oraintsura arte. Eta hemendik aurrera?

ZEDARRITZEKO POSTPOSIZIOAK[ii]

koadro1koadro2

[i] Denok dakigunez, genitiboarekin zein gabe erabili daiteke ‘azpi’ hitza: mahaiaren azpitik = mahai azpitik. Baina izena zehaztuta dagoenean, NOREN atzizkia sartu egin behar da: mahai gorriaren azpitik. Eta berdin tenperaturarekin: atzo izan genituen 5 graduen oso azpitik.

[ii] Orotariko Euskal Hiztegian oinarrituta eratu dut taula. “Aparteko aipamena OEHn” diodanean, esan nahi dut aparte jasota dagoela erabilera hori.

Posted on

Euskararen prosodiaz (I)

José Ignacio Hualde

Dudarik gabe, munduko hizkuntzen tipologiaren ikuspegitik, euskararen berezitasunik interesgarrienetariko bat hizkera batzuetan aurkitzen dugun sistema prosodikoa da. Orixek honakoa idatzi zuen Euskaltzaindian sartzerakoan eman zuen hitzaldian:

Oraindio bizirik irauten du bere beretasun ederrean gure euskeraren doiñuak: eta beste alderdi askotatik begirata arrigarria baldin ba’da gure izkuntza, doiñuarengatik arrigarriago esan diteke. (Ormaetxea, Nikolas. 1958. Euskera, 2. garaia, 3: 29-36)

Nire iritziz arrazoi osoa zuen Orixek honetan. Ordutik hona gauzak asko aldatu badira ere, Orixek aipatzen duen «doiñuera harrigarria» oraindik ere entzun daiteke zenbait eskualdetan.

Bizkaiko kostaldeko hizkerek, adibidez, azentu bereizgarria dute —hau da, azentuak hitzak bereizteko balio du hizkera hauetan, gaztelaniaz bezala—; baina gaztelaniarekin konparatuta, oso bestelakoa da euskal hizkera hauen prosodia.

Entzun Lekeitioko bi adibide hauek:

Lehen adibidean lagúnen hitzak azentua du bigarren silaban. Ikus irudia:

hualde1

Irudi honetan, goiko partean soinu uhina ikus daiteke. Erdiko zatian esaldiaren doinu edo intonazioaren kurba duzue, goranzko eta beheranzko doinu aldaketekin. Beheko zatian, silabak ipini ditut, beste bi zatiekin lerrokatuta. Ikusten denez, gailur handi bat dugu lagúnen hitzaren bigarren silaban eta hurrengo silaban tonu beherakada arin bat. Hau da, azentu bat dugu –gú– silaban. Galdegaiaren bukaeran (alabia hitzaren azken silaban) beste azentu-gailur ttikiago bat dugu.

Ikus dezagun orain bigarren adibidearen doinu-kurba:

hualde2

Ikusten denez bigarren adibide honetan azentu-gailur bakar bat dugu, galdegaigunean dagoen alabia hitzaren bukaeran. Bestalde, lagunen hitzak ez du erakusten lehen adibidean duen gailurra. Hau da: lehen adibidean, lagúnen hitzak azentua dauka bigarren silaban, eta bigarren adibidean, aldiz, lagunen hitza azentugabea da.

Beraz, azentu bereizkuntza bat badugu ere, bereizkuntza hau ez da gaztelaniaz sábana eta sabana edo canto eta cantó hitzen artekoa bezala. Egia esan, azentuera mota honek, hitz azentudun eta azentugabeen arteko bereizkuntza batekin, ez dauka parerik Europako hizkuntzen artean. Aldiz, antzekotasun harrigarria erakusten du japonieraren sistema prosodikoarekin.

Bi adibideon esanahia desberdina da. Badakizu zer esan nahi duten bi esaldi hauek? Euskara batuan nola izango lirateke bi adibideok?

Gehiago jakiteko:

Hualde, J. I.. 1997. Euskararen azentuerak. ASJU-ren gehigarriak 42.
Hualde, J. I., G. Elordieta & A. Elordieta. 1994. The Basque dialect of Lekeitio. ASJU-ren gehigarriak 34.
Hualde, J.I. & X. Bilbao. 1992. A phonological study of the Basque dialect of Getxo. ASJU-ren gehigarriak 29

Posted on

Urdailak eta GU

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzulpen oro ez da bi hizkuntzaren artekoa. Itzulpena etengabeko ariketa da bizitzan: guri ulergarri zaizkigun moldeetara itzultzen ditugu besteon hitzak, isilaldiak eta ekintzak, ariketa automatizatu ia hautemanezin eta uste baino ustelago batean askotan. Geure buruen eta gorputzen ele tarteka ulergaitzak entenditzeko ere, ezinbestekoa zaigu itzulpengintza: sentimenduek eta buru-bihotzetako ajeek zer dioskuten ulertze aldera, hitzetara eta kategoria ezagunetara ekartzen ditugu, itzulpen lan etenik gabeko baten bidez, nahiz eta batzuetan ez den samurra gure erraien hizketa zehatz itzultzea, oinazez edo amorruz ari zaizkigun ulertzea.

Orain dela urtebete pasatxo testu bat zirriborratu nuen azalduz nolako ezinegona sentitzen nuen neure klitxeen arabera batere euskaltzale ez ziren iruindar batzuen begirada onbera sumatzean alabari euskaraz egiten niolarik. Haien aurpegiera goxoak honela itzultzen nituen neure baitan: «Zeinen xarmagarria gure hizkuntza xahar xumean hizketan entzutea zuoi… oi! amatxik ere bazekien euskaraz… guk ez, ez… gure umeek ezta ere… baina zeinen ederra Baztan eta elizako euskal kantak…». Eta, noski, nire itzulpen automatiko horrek sutan kiskaltzen zidan urdaila, urduritasunez, tristuraz, amorruz, oinazez eta ezintasunez, ezinezkoa iruditzen zitzaidalako orduko hizkuntza politika amiñi bat aldatzea nafar euskaradunen eskubideen onerako.

Ricardo Feliu Martínez soziologoak garbi azaldua zigun ordurako nafar elite boteredunaren nortasun nafarra «zer garen» eta «zer ez garen» definituz eraikia zela eta imajinario horretan euskara zela tentsiobide nagusietako bat. Identitate horrek onartzen du euskara nafar hizkuntzetako bat dela, baina betiere ingurune familiar, intimo eta pribatuan gelditzen bada. Mesfidantzaz begiratzen die euskara eremu publikoetara zabaltzeko urrats guztiei. Mehatxugarri deritze. Elite horrek bere ikuspegi etniko-identitario, politiko, ekonomiko eta linguistikoa naturalizatu nahi izan du azken hamarkada luzeotan, eta ikuspuntu horiek zedarriztatu dute orain gutxi arteko hizkuntza politika gurean, erabat natural eta aldaezin bihurtuz nafar askoren buruetan nafar nortasun kolorebakar hori. Identitate sozial –GU– horrek ez gaitu barruan nahi nafar euskaldun eskubidez jantziok.

Aldatu ziren, ordea, gauzak, eta orain euskara bihurtu dute egungo Gobernua suntsitzeko misil mediatiko nagusia. Euskara nafarron arteko liskarbide nagusi izatea nahi dute batzuek hemen, eta zurrunbilo taigabeko honetan behin baino gehiagotan gertatzen ari zait ez dakidala ongi azaltzen zer sumatzen dudan urdailean aditzen dudanean, esate baterako, bi haurtzaindegitan euskarazko lerroak zabaltzea aurrerapauso sendoa dela abertzaleen naziogintzan.

Nago nire ulertezintasun horrek badituela hiru oztopo larri bederen. Bat, ulergaitza zaidala nola eragiten ahal dituen batzuen barrunbeetan hain zimiko saminak hemengo euskaldunen hizkuntza eskubideen aldeko urrats nimiño orok. Bi, haien errai minberatuen jaurtigaiek nire urdailean jotzen dutela bete-betean. Hiru, oso gaitza zaidala besteen erraien mintzoa ulertzea nireek zer dioten argi ulertu gabe.

Nago, halaber, ezen, oraingo zirimola garratz hau konponbideei begirako eztabaida sortzaileetara eramanen badugu, hizketan ari zaizkigun urdail guztiei entzun eta zer dioten «itzuli» beste erremediorik ez dugula. Euskara liskarjokotik atera eta gure aniztasunaren kudeaketaren eta eztabaida demokratikoen bakezelaietara ekartzeko, ongi ulertu beharko dugu zergatik jartzen dituen euskarak hainbesteren erraiak orroka (eta txistuka, iazko uztailaren 14an gertatu bezala).

Zeren, lehenagotik ere urdailak hain minberatuak egon izan ez balira, erraza izanen zatekeen esplikatzea elebidun batek elebakar batek baino aukera gehi(xe)ago izatea —lanpostu publiko zenbait eskuratzeko, adibidez— ez dela euskarak minoria bati bidegabeki ematen dion abantaila arbuiagarria, baizik eta euskara eta gaztelania, bi-biak jakiteak bihurtzen duela elebiduna gauzago, non eta hizkuntza biek nolabaiteko ofizialtasuna aitortua duten eskualde batean. Euskarak barrunbe batzuk hainbeste aztoratuko ez balitu, inork ez luke sentituko, aurrekoan nire aitzinean gertatu zen gisara, bere alaba elebakarra baztertzen ari zirela gure liburutegiko ipuin-kontalariak noizean behin euskaraz aritzen direlako, eta inork ez luke bidegabekeriatzat hartuko bi haur eskolaren hizkuntza eredua aldatzea, familia aunitzen urteetako eskaerei hein batean erantzutearren.

Inork ez, eredu aldaketak erdi-erdian harrapatu dituen gurasoak izan ezik, jakina. Ezaguna dut haietako bat. Umea gaztelaniaz eskolatua zuen eta ez dago ados aldaketarekin. Telefonoz mintzatu ginen aurrekoan eta aspaldian izan dudan bizipenik hunkigarrienetako bat bihurtu zen gure solasaldia. Aitortu zidan orain arte ez zela inoiz jabetu familia euskaldunek jasaten zuten bazterkeriaren tamainaz. Zinez ari zen. Tristea da, baina egia benetakoa (Torrealdaik ere horixe zioen Berrian aurrekoan, «gure mundua ezezaguna da haientzat»; eta gure premiak ere bai, noski). Negar malkotan lehertu ginen biak bizpahirutan: gure alaba bi urtekoa zelarik alde zaharreko 80 familiak euskarazko haurtzaindegia irekitzeko eskaerari Udalak entzugor egin ziola kontatu nionean egin zuen berak negar, eta malkoak atera zitzaizkidan niri hark kontatzean aita euskaltzale batek bilera batean bota ziola «orain arte guk jan behar izan dugu kaka guztia eta orain zuen txanda da», eta lur jota gelditu zela eta eskerrak baduen lankide euskaldun bat oso hurbilekoa ulertarazten ari zaiona zein izan diren holako erresuminak sorrarazi dituzten urteetako mepretxuak.

Hizkuntza batzuetan bi «gu» mota dituzte. Kitxuan, adibidez ñukanchik eta ñukayku bereizten dira. Izenordain biek «gu» esan nahi dute, baina bi gu horiek ez dira baliokideak: hiztun kitxuadunak ñukanchik esaten badu «zu eta biok» esaten du, edo «zuek eta gu». Ñukayku esatean, aitzitik, hauxe dio: «gu, baina zuek ez». Ñabardura erabakigarria. Uste dut holako nortasun eta gu oro hartzaileak eraikitzen jakin behar dugula Nafarroan. Hemen ez baitago ez nafar izateko modu bat, ezta bi ere, aunitz baizik. Bateko eta besteko urdailetako minak ulertu eta baretu beharko ditugu lehenik, elkarren arteko mesfidantzak uxatuko dituzten itzulpen-ariketak egin gero, eta gure hizkuntza-eskubideak giza-eskubideen, aniztasunaren kudeaketaren eta bizikidetzaren esparruan landu eta landu. Euskarari buruzko desadostasunak bakegintzaren jokozelaian kokatzen asmatu behar dugu. Bakerako dei egiten diguten irrintziak nahi ditut, gudazelaitik ez garelako onik aterako (ezta gure urdailak ere).

Posted on

Labezomorroak eta kakalardoak

Martin Rezola Clemente

Ruper Ordorikaren azken diskoan bada kanta bat, Dionisio Cañas izeneko idazlearen poema baten itzulpena dena: «Zerutik gertu ez da ondo egoten»[1].

Arraroa egin zitzaidan «labexomorroaren muxu goxoa» entzutea, eta egiaztatzera jo dut: Dionisio Cañasek «el dulce beso del escarabajo» idatzi zuen, eta ez «el dulce beso de la cucaracha». Okertu ote zen gure musikari oñatiarra?

Ez dut uste. Nire hipotesia da euskaraz labexomorro hitza kakalardo baino goxoagoa dela, hala arrazoi fonetikoengatik nola osagai semantikoengatik, eta horregatik aukeratu zuela Ruperrek aurrenekoa (gaztelaniaz alderantziz dela esango nuke). Dena den, egiaren amoreagatik esan behar da askoz ere probableagoa dela zerua, lurra, natura… irudikatzen dituen kanta batean kakalardoa agertzea, eta ez labezomorroa. Baina bego lasai kantaria, barkatzen diogu-eta lizentzia, zeren eta ondo jakitun baikara ez duela gaur goizekoa labexomorroenganako isuria[2]; areago, garai bateko Pott bandaren sasoikoa dela esango nuke: «… ikatza bezalako labezomorroak…».

Munduko kakalardorik ospetsuena Gregor Samsa dugu, seguru asko. Tira, kakalardo edo labezomorro, edo beste motaren bateko intsektu, kontua ez baitago batere argi. (Metamorfosia-ren hasiera irakurrita, zalantza sortzen zaio irakurle erneari protagonistaren zertasunaz: «…mila zango…»/«…konta ezineko zangoak…»/«…zango ugariak…» –euskaraz ditugun hiru bertsioen arabera–; zeren, Samsa kakalardoa edo labezomorroa bada, benetan sei zango baino ez ditu, intsektu guztiek bezala.)

Jatorriz ungeziefer dugu, euskaraz piztia edo esan nahi omen duena. Kafkak berak misterioa gordean atxiki nahi izan zuela dirudi, espresuki agindua eman baitzion editoreari inolako irudirik ez jartzeko liburuan.

Idazleen artean ere nahasmenduak uste baino erro sakonagoak ditu. Iban Zalduak, adibidez, Samsa labezomorroa dela uste du[3].

Beste batzuk, ordea, ez datoz bat. Nabokov-ek, esate baterako, argi zuen kakalardo bat zela, elitroak eta guzti (eta Nabokov autoritate bat zen entomologian, batez ere tximeleten arloan)[4]. Eta gehiago ere badio, elitro horiek direla eta: «Gregor kakalardoak inoiz ez zuen jakin hegoak zituela bizkarraldeko estalki gogorraren azpian. (Nahi nuke bizitza guztian ondo gordetzea nire ohar polit hau: Gregor batzuek, Joes batzuek, Janes batzuek… ez dakite hegoak dituztela.)».

Iaz bete ziren 100 urte Metamorfosia argiratatu zenetik. Euskaraz oraindik orain plazaratu dute hirugarren bertsioa, Anton Garikanoren eskutik. Hementxe duzue ipuinaren hasiera, euskarazko hiru bertsioen arabera. Ea zer xomorro mota irudikatzen duzuen hitzon azpian…

Goiz batean, amets nahasi baten ondotik itzartzean, Gergor Samsak ohean zetzala bere burua intsektu izugarri bat bihurtuta ikusi zuen. Bizkar aldeko kaska gogorraz etzanda zegoen, eta burua pixka bat altxatzean, bere sabel ilun irtena ikusi zuen maskor borobilez aseta; bai, oso irtenak, ohe gainekoa nekez sostengatzen baitzen han eta behera linburtzen zen gutika. Konta ezineko zangoak, oso mehe eta ahulak bere lehengo bernen aldean, bere begien aurrean eragiten ziren funts gabeki. (Xabier Kintana)

Goiz batean, loaldi aztoragarriaren ostean, Gregorio Samsa zomorro zatar bihurturik esnatu zen. Oskol gogorraren kontra atzeraka etzanik zegoen eta, burua altxatzean, bere sabel borobil eta iluna ikusi zuen, zimurdura kiribilduez beteriko irtenune azaltsuez estalita. Haien gainean labain egin eta, bere tokian egon ezinik, lurrera erortzeko zorian zegoen oheko tapakia. Hanken lodiera normalarekin konparatuta harrigarriro iharrak ziren mila zango zerabilzkion dantzan, inolako harmoniarik gabe. (Rufino Iraola)

Goiz batean, Gregor Samsa amets nahasiak izanda esnatu zenean, zomorro beldurgarri bat bihurturik aurkitu zuen ohean bere burua. Oskol antzeko bizkar gogorraren gainean zegoen, eta burua pixka bat jasoz ikusi zuen bere sabel konkor marroia, uztai formako gogortasunekin, eta ohearen tapakia, noiznahi erortzeko zorian, ez zen hura estaltzeko gai. Bere zango ugariak, gainerako gorputzaren aldean mehe-meheak, errukarri astintzen ikusi zituen. (Anton Garikano)

(Ipuinaren izenburuaz ere zerbait esan liteke: gaztelaniaz, La metaformosis eta La transformación, biak aurki daitezke liburutegietako apaletan, euskaraz bezala; baina hori Xabier Olarraren espezialitatea denez, ez dut besterik esango.)

Samsa(Gregor Samsa, Nabovoken zirriborro batean)

[1] Zerutik gertu ez da ondo egoten
[2] Labexomorro
[3] Nuvol
[4] Lecture on «The Metamorphosis» by Vladimir Nabokov

Posted on

Terminologia akademikoaren eboluzioa

Igone Zabala Unzalu

Oraingoan terminologia akademikoari buruz hitz egitera eraman naute aurreko asteetako gertaera bik: batetik, martxoaren hasieran Maite Imazek hementxe argitaratutako «Hiztegi terminologikoak» artikuluak eta, bestetik, bi egun beranduago Maria Jesus Esteban honoris causa doktore izendatzeko ekitaldian entzun nituen hitzaldiek –Berrian egin zioten elkarrizketan irakur daitezke hitzaldietan aipatutako zenbait kontu–.

Maite Imaz Eusko Jaurlaritzak argitaratutako hiztegi terminologiko berriez aritu zen, eta horiek egiteko UZEIk, Euskararen Aholku Batzordearen Terminologia Batzordeak eta alorreko zenbait adituk izan duten parte-hartzeaz. Estebanen omenezko ekitaldian, aldiz, Matematika Aplikatuaren alorrean mundu mailan erreferenteetako bat izatera eraman duten askotariko merituak ez ezik, puntako matematikari horrek euskara akademikoaren garapenari egindako ekarpen garrantzitsuak aipatu ziren, besteak beste, euskaraz idatzitako Matematika alorreko lehen tesinaren egile izatea, UEUk argitaratutako unibertsitate mailako lehen liburuen egileetakoa izatea eta UZEIk 1982 urtean argitaratutako Matematika Hiztegiaren arduradun eta egileetakoa izatea.

«Gure hiztegian sartu genituen hitzetatik batzuk ez dira sustraitu. Ilobekin hitz egiten dudanean konturatu naiz horretaz», zioen Estebanek Berriako elkarrizketan, eta hitz horiek gogora ekarri zizkidaten Auger-ek 1984an[1] zehaztutako terminologia-plangintzaren sei etapak: a) ikerketa, b) normalizazioa, c) zabalkundea, d) ezarpena, e) ebaluazioa eta d) eguneratzea. Maite Imazek deskribatutako prozesuak Terminologia Plangintzaren etapekin lotuz, erraz ondoriozta dezakegu ikerketa faseari dagokiola hiztegi terminologikoetan UZEIk zenbait adituren laguntzarekin egiten duen lana. Terminologia Batzordearen lanak, aldiz, normalizazioa eta zabalkundea dira, eta normalizatutako terminologiaren zabalkundea argitaratutako hiztegien eta Euskalterm terminologia-banku publikoaren bitartez egiten du.

Ezarpena da, zalantzarik gabe, terminologia-plangintzaren gakoa, «pièce maîtrise de l’aménagement terminologique», Auger-en hitzetan. Izan ere, terminologia-plangintzaren azken xedea da normalizatutako terminologia diskurtso errealetan erabil dadin. Terminologiaren ezarpena erronka handia da, oso zaila baita errazten edo zailtzen duten faktoreak identifikatzea eta, are zailagoa, kontrolatzea. Faktore horien artean bereizi ohi dira aldagai terminologikoak (trinkotasuna, eratorriak sortzeko gaitasuna, gardentasuna…) eta aldagai sozioterminologikoak (hizkuntza-jarrerak, diskurtso motak, aldaketaren aurreko erresistentzia…). Terminologia Batzordearen «Terminologia-lanerako irizpideak» dokumentuan aldagai horietako batzuk aipatzen dira. Nolanahi ere, kontuan hartu behar da irizpide horiek termino berriak proposatzeko edota termino baten aldakiak harmonizatzeko orduan hartzen direla kontuan eta, beraz, terminoak erabileran ezartzeko balizko erraztasunaz (implantabilité) ari direla benetako ezarpenaz baino areago.

Terminoek diskurtso errealetan duten ezarpenaz zerbait esan ahal izateko, ezarpenaren ebaluazioa egin behar da. Hona hemen zer zioen Auger-ek (1986: 52-53) ebaluazioari buruz:

…un projet d’aménagement terminologique ne doit pas être mené à l’aveuglette. Il est important que tout au long du processus, une évaluation des résultats obtenus soit effectuée. Est-ce que les termes adoptés “passent” auprès des utilisateurs? Quel est le sentiment des personnes visées par le changement? Le standard terminologique adopté correspond-il aux attentes des futurs utilisateurs?

Terminologiaren ezarpenaren ebaluazioa oso prozesu korapilatsua da eta duela gutxi hasi dira lantzen prozesu hori aurrera eramateko metodologiak eta tresnak. Lan horien berrikuspen interesgarria aurki daiteke Teresa Cabré-k 2010eko Ugarteburu Terminologia jardunaldietan aurkeztu zuen lanean[2]. Ezarpenaren ebaluazioan erreferentetzat hartzen den Jean Quirion-ek[3] honela laburbiltzen du Auger-ek terminologia-plangintzaren azken urratsaz, alegia, terminologiaren eguneratzeaz egiten duen gogoeta:

…Corollaire obligé, une évaluation de l’implantation des terminologies devra être périodiquement effectuée, afin de rafraîchir les données sur l’évolution des usages, récents ou non. Par exemple, une implantation réussie à un moment donné de l’histoire d’une langue ne signifie pas que le but visé soit définitivement atteint. Le calcul de l’implantation terminologique doit donc être par intervalles, afin de tenir compte de cette mutation temporelle.

Gure artean, nik dakidala, terminologiaren ezarpena neurtzeko egindako saio bakarra da UZEIko Miel Loinazek 2008an argitaratu zuena[4]. Quirion-en (2003) metodologia erabili zuen Loinazek, eta balio terminologikoa izan zezaketen Hiztegi Batuko 1.333 sarreraren (552 kontzeptu) ezarpena neurtu zuen 2004-2006 urte-tarteko testuekin osatutako 500.000 hitzeko corpus batean. Corpusa lau alorretako testuez osatu zuen: administrazioa, hezkuntza, komunikabideak eta alor sozioekonomikoa. Azterketa horren ondorioa izan zen hobetsitako aldakien ezarpena % 90etik gorakoa zela erabilera-alor guztietan. Emaitza hori biziki harrigarria da kontuan hartzen badugu Quirion-ek Quebec-en aztertu zituen ofizializatutako eta normalizatutako terminoen[5] ezarpena nabariki baxuagoa zela. Ofizializatutako terminoen ezarpena aztertutako alor guztiak kontuan hartuta, % 69koa zen eta normalizatutako terminoen ezarpena alor guztiak kontuan hartuta % 85ekoa bazen ere, alde handia zegoen erabilera-alor batetik bestera: administrazioan eta arlo sozioekonomikoan % 100eko ezarpena neurtu zuen, baina hezkuntzaren alorrean, aldiz, % 56koa baino ez. Aztertu zituen normalizatutako terminoekin lotutako nozioak, gainera, ez ziren agertu ere egiten komunikabideetako testuetan. Azpimarratu beharrekoa da ezarpenaren neurria oso lotuta egongo dela neurketa egiteko erabilitako corpusen ezaugarriekin eta kontuan hartutako aldaki konkurrenteekin. Esate baterako, oso emaitza diferenteak emango dituzte, ziurrenik, zuzenketa eta kontrol prozesu bat izan duten testuez osatutako corpusek eta «testu espontaneoez» osatutakoek. Ildo beretik, espero daitekeena da alde handia egotea ahozko eta idatzizko testuen artean. Bestalde, ebaluatu nahi den termino baten aldakiekin konkurrentzian dagoen aldakiren bat kontuan hartuko ez balitz, erabat distortsionaturik gera liteke ezarpenaren neurria.

Alorrez alorreko erabilerari dagokionez, kontuan hartu beharrekoa da euskararen erabilera oso urrun dagoela homogeneo izatetik. Adibidez, alor sozioekonomikoetan oso presentzia txikia du euskarak, eta terminologia-lanaren helburu nagusia da, hain zuzen ere, erabilera sustatzea. Ikusi besterik ez dago zenbateko garrantzia duen alor sozioekonomikoak Terminologia Batzordeak azken urteetan landutako hiztegietan. Baina mundu akademikoan oso bestelakoa da egoera. 80ko hamarkadan landu ziren jakintza-alor nagusietako oinarrizko terminologiak euskara mundu akademikoan erabil zedin sustatzeko. Nagusiki, UZEIk unibertsitateko hainbat irakasle eta ikaslerekin landu zituen hiztegi haiek. Baina zenbait hamarkada daramatzagu denetariko gaiak euskaraz irakasten eta ikasten unibertsitatean. Unibertsitatean prestatzen dira, gainera, etorkizuneko profesional euskaldunak eta neurri handian irakasleengandik jasotako terminologia bereganatzen dute. Unibertsitateko ikasgeletan erabiltzen den terminologia, edo terminologiaren zati bat behintzat, ikusgaitza da, ordea, eta nekez hartuko da kontuan ezarpenaren ebaluazioan ezin ikus daitekeena. Bi eratako informazioa lor liteke terminologia-plangintzarako, unibertsitatean erabiltzen den terminologiaren berri zehatza izanez gero:

  • Deskribatu gabeko terminoak eta termino-aldakiak identifika litezke.
  • Normalizatutako terminoek unibertsitateko ikasgeletan gertatzen diren komunikazio-egoera errealetan duten ezarpena neur liteke.

Hain zuzen ere, unibertsitateko ikasgeletan erabiltzen den terminologia ikusgai egiteko beharrak eraman gintuen Terminologia Sareak Ehunduz (TSE) programa abian jartzera. Programan parte hartzen duten irakasleek irakaskuntzarako erabiltzen dituzten testuak kontsultagai jartzen dituzte Garaterm corpusean eta, bigarren urrats bat emateko prest daudenek, testu horietan erabiltzen duten terminologia bildu eta landu egiten dute, TZOS (Terminologia Zerbitzurako Online Sistema) datu-basean kontsultagai jartzen diren termino-zerrenda eleaniztunak osatzeko. –Hurrengo hilabeteetan espero dugu TZOSen bertsio berri osatua edukitzea–. Jakina, testu- eta terminologia-bilketak, terminologia-plangintzarako izan lezakeen balioa ez ezik, berezko balioa ere badu, eta helburu horri begira diseinatu zen TSE programa. Izan ere, adituek beren diskurtsoetan erabiltzen dituzten hizkuntza-baliabideak balioetsi eta kodifikatu egiten dira programari esker, eta kodifikatutako hizkuntza-baliabideek aukera gehiago dituzte erabileran sustraitu eta arrakasta izateko, ikusezinak diren baliabideek baino.

_____________

[1] AUGER, Pierre (1986) “Francisation et terminologie: l’aménagement terminologique”. In Guy Rondeau eta Juan Carlos Sager (ed.), Termina 84: terminologie et coopération internationales: la terminologie outil indispensable au transfert des technologies. Colloque international de terminonolgie, Luxembourg, 1984ko abuztuaren 27-29an. Québec: Girsterm, 47-55.
[2] CABRÉ, Maria Teresa (2010) “La implantación de la terminología: conceptos, estrategias, recursos y estudios realizados sobre el francés de Quebec y el catalán” In Espezialitate hizkerak eta terminologia IV Ugarteburu Terminologia Jardunaldiak. Euskararen Garapena Esparru Akademikoetan. Bilbo: EHUKo Argitalpen Zerbitzua.
[3] QUIRION, Jean (2003) La mesure de l’implantation terminologique: proposition d’un protocole. Étude terminométrique du domaine des transports au Québec. Québec: Office québécois de la langue française. (Langues et sociétés, 40).
[4] LOINAZ, Miel (2008) “Estudio de un sistema de medición y diagnóstico de la implantación de la terminología en euskera (proyecto de investigación TEIS)”. In Fargas, F. Xavier (2008). Espais Terminològics 2007. Neologia terminològica: el tractament dels manlleus. Barcelona: Eumo Editorial, Termcat Centre de Terminologia, 167-174.
[5] Quirion-ek terminologia ofizializatu esaten dio “Commision d’officialisation linguistique de l’Office de la langue française du Québec” batzordeak gomendatutako edo normalizatutako terminologiari. Terminologia normalizatu deritzo, aldiz, batzorde berak normalizatutako eta Administrazioak ekoitzitako edota kontrolatutako testuetan ezinbestez erabili behar denari.

Posted on

«Beltzaldi ontan»

Gidor Bilbao Telletxea

Euskarazko itzulpengintzaren historiako bidean koxkaren batzuk berdindu eta bihurgune zenbait zuzendu guran, aspaldi honetan gero eta gehiago interesatzen zait zubi-testuak agerian jartzea, zeharbidezko itzulpenak jatorrizkotik zuzenean euskaratuak bailiran ikertzeak azterketaren emaitzetan dituen ondorioengatik.

Aiora Jakak eta Maialen Marin-Lacartak, «Txinatar literatura euskaraz: zeharbidezko itzulpenetatik zuzenekoetara itzultzaile-bikoteen eskutik» artikuluan (nahi baduzue, irakurri bereziki 48-50 orrialdeak), nik hemen egin nezakeen baino hobeto azaldu zuten kontuaren garrantzia eta fenomenoaren inguruko ikuspegi negatiboaren arrazoiak xehetu zituzten; gainera, niri hemen interesatzen zaidan ikuspegi historikoa aztertzeaz gain, etorkizuneko itzulpenetarako zeharbidezko itzulpenen eta itzultzaile-bikoteen lanaren garrantzi praktikoa ere azpimarratu zuten.

Oraingoan, Andima Ibinagabeitiaren latinetiko euskal itzulpenek berritu didate interesa. Iñigo Ruiz Arzalluz lankideak 1992an ikertu zituen, susmatzen dudanaren arabera behar baino gutxiago irakurri den azterketa batean, Ibinagabeitiaren Bergiliren Unai eta Alor-kantak itzulpenaren ezaugarriak (Ruiz 1992: xxvii-xlvi). Gainera, zehaztasun miresgarriz frogatu zuen Ibinagabeitiak Virgilioren Bukolikoak eta Georgikoak euskaratzean zehazki zein jatorrizko testu eta zein zubi-testu erabili zituen:

Ibiñagabeitiak esaten ez badu ere, duda izpirik gabe froga daiteke —hasieratik hasteko— Bukoliken itzulpena E. de Saint-Denisek «Les belles letrres»-erako prestaturiko eta 1942-an lehenengo aldiz argitaratu edizio elebidunetik egina dela (Ruiz 1992: xxvii).

Ibiñagabeitiak, beraz, E. de Saint-Denisen itzulpen biak [Bukolikoak eta Georgikoak, hain zuzen] begien bistan izan zituen ordu oro, eta jaramon egin ere itsuan egin zien. Honek ez du esan nahi ordea —berehala ikusiko da, horretarako froga berezirik bilatzeke— jatorrizko latina begiratu ez zuenik (Ruiz 1992: xxxi).

Aurkezten duen froga-andana eztabaidaezina da, eta garbi geratzen da frantsesezko itzulpenetik abiatuta bakarrik ulertzen diren elementuak agertzen direla hala Georgikoen nola Bukolikoen euskal itzulpenetan; bestelako frogak ere aurkezten ditu, ordea, latinezko jatorrizko testua ezinbesteko duten pasarteak hain zuzen.

1994an, Aintzane Arrieta Gandiagak Ibinagabeitiaren itzulpen argitaragabe bat editatu zuen: Ovidiusen Maita-Bidea. Kasu honetan, hain zuzen Ibinagabeitiak Euzko Gogoan (1952an) argitaratu ahal izan zuen zati bakarrean, itzulpenaren sarrera gisakoan, itzultzaileak berak aipatzen du zubi-testua:

Nere itzul lanerako Henri Bornecque-k sendotu textua erabili dut batez ere. Ikusi ditut beste batzu ere, baina aipatu yaunarena egokiena irudi zait (Ovide, L’Art d’Aimer. Texte établi et traduit par Henri Bornecque, Paris 1951). Idazt-une illunak argitzeko izkera arrotzetara egin itzulpenak ere begipean izan ditut. Alare latinari alik ertsien atxiki natzaio.

Baina Aintzane Arrietak erakusten duenez, frantsesezko zubi-testuaren eragina itzultzaileak aitorturikoa baino handiagoa da:

Latinekoari ahalik eta hertsien jarraitzen saiatu dela dioskun arren, Bornecque-ren edizioa hartu eta itzulpen honen sarrera, paragrafoen zatitze edota oharrei gain so bat ematea aski da eredu Jaun frantsesa izan zuela jakiteko (Arrieta 1994: lv).

Andima Ibinagabeitiak latinetik euskaraturiko beste testu bat ere iritsi da guregana, oraindik argitaratu gabea. Idatziren batean aditzera ematen da Andimak osorik euskaratu zuela Lukrezioren De rerum natura liburua, baina Iñigo Ruizek (1992: xxiii) zehaztu zuen Ibinagabeitiaren paperen artean testu horren itzulpen-orri bakarra aurkitu zuela, Izadiaz (Naturaz) izenburuarekin, hain zuzen liburuko lehenengo 43 bertso-lerroen itzulpena.

Orri horren argazkia, gaur egun, etxetik ikus dezakegu guztiok, Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka eta Artxiboaren katalogoan (zehazki Artxiboaren Katalogoan, Andima Ibinagabeitiaren funts dokumentalen artean); testuaren edizioa laster argitaratuko dugu beste nonbait. Azkue Biblioteka eta Artxiboan «195?» data ipini diote zuhurtasunez, baina pentsatu daiteke 1952-1953 tartekoa izan daitekeela, Ibinagabeitiak Jokin Zaitegiri 1952-XII-24an idatziriko gutun batean aipatzen baitu lehenbizikoz esku artean duen lana («Lukreti-ren Izadiaz-koaren zati batzuk ere itzulita dauzkat»), eta gero 1953-XII-17an, Bingen Ametzagari zuzendurikoan («Lukreti-ren zati asko itzuli ditut, bañan bertanbera utzi dut» (apud Ruiz 1992: xxiii).

Ibinagabeitiak Virgilioren eta Ovidioren testuak euskaratzeko izan zituen zubi-testuak Les belles lettres bildumakoak direla jakinik, zentzuzkoa zen pentsatzea Lukrezio euskaratzeko ere bilduma horretara jo bide zuela. Eta, zalantzarik gabe, hala da: bilduma horretarako Alfred Ernout-ek lehenbizikoz 1920an paratu eta frantseseraturiko liburua da Ibinagabeitiak mahai gainean zuen testu nagusia, hala latinez nola frantsesez.

Azal-azaleko begirada batean baieztatu daiteke susmoa: latinez bertso-lerrotan idatziriko testua Ernoutek frantsesez hitz lauz eman zuenean, paragrafoen banaketa jakin bat ezarri zuen, ikusi ditugun frantsesezko, ingelesezko eta gaztelaniazko gainerako itzulpenetakoen aldean desberdina. Ibinagabeitiarena, ordea, bat dator Les belles lettres bildumakoarekin, batere salbuespenik gabe. Beste nonbait erakutsiko dugu, zehaztasun gehiagorekin, itzulpen honetan ere badirela ezinbestean frantsesezko testutik abiatuta ulertu behar diren euskarazko pasarteak, eta beste batzuk ezinbestean frantsesezkotik abiaturik ulertu behar direnak.

Baina aipa dezadan behingoz izenburura eraman dudan pasartea, eta azaldu dezadan zergatik ekarri nahi izan dudan gaur Ibinagabeitiaren testu hau blog honetara. Beste edozein egoeratan, zalantza-izpirik gabe, pasarte bat hautatzekotan, Venusen eta Marteren arteko enkontruarena (I 33-40) aukeratuko nukeen:

ua ere, betiereko maitasunez zauriturik zure magaletara etortzen da, eta begiak zuregana zuzenduz lepazamar guria atzera iraukiz, iñoiz ere aspertzeke, maitasunez, zure gan, yainkosa, bere begi irrikariak bazkatzen ditu, eta etzanda, arnas-gabe, zure aotik zintzilik egoten da. Zuk iainkosa, etzanda dagoana zeure soin gurenez laztandu ezazu, itz goxoak aotik dario

Baina gaur, nahi gabe, hurrengo lerroetara joan zaizkit begiak (I 41-42):

Nam neque nos agere hoc […] tempore iniquo / possumus aequo animo

Car en ces temps de malheur […] nous ne pouvons d’une âme égale travailler à notre oeuvre

beltzaldi ontan guk ere ezin dezakegu gogo-onez lan egin

Pentsatu dut Ibinagabeitiak, erbestean, min berezia sentituko zuela lerro horiek euskaratzean; min berezia emango ziola «guk ere» hori idazteak.

Nire kasuan, Josune Olabarriari esker ezagutzen dut, beste hainbat euskal testu zahar eta berri bezala, Ibinagabeitiaren testu hau. Berak erakutsi zion Aiora Jakari ere, soilik euskarazko itzulpengintzaren historiarekin erlazionaturiko bi kasu aipatzearren, Jon Miranderen itzulpen argitaragabeetarako bidea. Google-n ez dut aurkitu, haren izena idatzita, hemen txertatzeko moduko esteka hotsandikorik; baina askok dakigu hark urte askotan egin zuenagatik, eta eskatu diogun guztietan eskaini digun laguntzari esker, egin ahal izan ditugula hainbat ikerketa. Euskalaritzan asko gara haren zordun.

Atzo, 2016ko martxoaren 16an, bere azken lan-eguna izan zen Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka eta Artxiboan; indartsu iritsi da erretiro-egunera, baina «beltzaldi ontan» festarik gabe joan da, kezkaturik geratu baikara Josunek eginiko lan handiaren etorkizunarekin.

Posted on

Alfabeto silabikoaren amaiera?

Aiora Jaka Irizar

Aurreko hilabeteko artikuluan aipatzen nuen zein zaila den hizkuntza bat ikastea hizkuntza horren hiztunek inolako kontzientzia linguistikorik garatu ez badute. Ni bizi naizen herriko bi hizkuntzez ari nintzen, criaz eta inuktitutaz. Gaurkoan, kanpotarroi bi hizkuntza horiek ikastea zailtzen digun —eta, ondorioz, hizkuntza horien iraupenean hil edo biziko eragina duen— beste faktore bat aipatu nahi nuke: idazkera sistema. Azaldua dut dagoeneko blog honetako beste sarrera batean criek eta inuitek idazteko erabiltzen duten sistema silabikoa James Evans izeneko misiolari anglikano batek asmatu zuela, XIX. mendearen erdialdean, Kanadako ojibwa hizkuntza transkribatzeko. Hasiera batean alfabeto erromatarra erabili nahi izan zuen ojibwa hizkuntzako soinuak idazteko, baina hots haiek letra latindarretara ondo moldatzen ez, eta hogeita hamasei karaktereko sistema silabiko bat garatu zuen azkenean. Idazkera sistema hura berehala hedatu zen ojibwa hiztunen artean ez ezik baita Kanadako beste hizkuntza batzuetako hiztunen artean ere, eta, XIX. mendearen bigarren erdirako, bere egina zuten bai criek, baita Quebeceko inuitek ere, eta, gaur egun, horixe da cria eta inuktituta idazteko erabiltzen den sistema.

Eta hain zaila al da ba idazkera silabiko hori ikastea, artikuluaren hasieran iradoki dudan bezala? Ez horixe. Pazientzia, denbora eta motibazio pixka bat nahikoa dira inuktitutaren nahiz criaren alfabetoak ikasteko. Arazoa, beste behin ere, testuinguru soziolinguistikoa da, erabilera, baliabideak, teknologia… Idazkera silabikoak oso ondo funtzionatu du mendebete inguruz, criek eta inuitek inguruan cria eta inuktituta beste hizkuntzarik ez zutenean, irakurtzeko zeuzkaten testu ia bakarrak Bibliako pasarteak eta kantu erlijiosoak zirenean, gutunak nahiz mezu pertsonalak baizik idazten ez zituztenean.

Gaur egun, ordea, idatzizko kultura bisualak munduko txoko ia guztiak okupatu dituenean eta ingelesak munduan duen nagusitasuna eztabaidaezina denean, zenbatekoa da cria, inuktituta eta beste hizkuntza «txiki» batzuk idazteko garatutako sistema silabikoaren bizi-itxaropena?

Herri honetako cri eta inuit gehienak harro daude beren idazkera sistemaz: beren identitatearen parte da (beste behin ere, kolonizatzaileek «inposatutako» ezaugarri bat kolonizatuaren identitatearen parte garrantzitsu bilakatu da). Arazoa da, bereziki crien kasuan, hiztun gehienek ez dakitela beren hizkuntzan idazten. Eskolako irakaskuntza-hizkuntza ingelesa da adin batetik aurrera (9 urtetik aurrera, inuiten kasuan; 7 urtetik aurrera, crienean). Inuktituta eta cria atzerriko hizkuntza moduan irakasten dira, guri ikastolan ingelesa irakasten ziguten bezala. Alfabeto silabikoa irakasten da, noski, baina bigarren hezkuntza bukatzea lortzen duten ikasleak ez dira gai izaten silabikoz idatzitako liburu bat naturaltasunez irakurtzeko. Criak eta inuktitutak, beraz, ahozko hizkuntza izaten jarraitzen dute XXI. mendean. Herritar ia guztiek erabiltzen dute bata zein bestea beren eguneroko ahozko jardunean, baina, idazteko orduan, denek jotzen dute ingelesera. Eta, idatzi, egunero idazten da; ez soilik eskolako umeek edo bulegariek, baizik eta herritar guztiek. Facebook, esaterako, oso-oso popularra da herrian. Dena gertatzen da Facebooken. Baina Facebooken silabikoa instalatzea gauza konplikatu samarra denez, eta, gainera, inork ez dakienez oso ondo silabikoz idazten, Facebooken den-dena idazten da ingeles hutsez: ekitaldi baten iragarpenetik hasi eta maitasunezko mezu intimoenetaraino. Bai crien aldean, bai inuitenean.

Eta zein da soluzioa? Ba ez dakit ez ote den beranduegi soluzio bat bilatzeko (ingelesak ordezkatuak baititu jada hizkuntzaren erabilera-esparru asko eta asko), baina nik egingo nukeen lehen gauza idazkera silabikoa alde batera uztea litzateke, eta cria eta inuktituta alfabeto erromatarrarekin idazteko sistema sendo bat garatzea. Badago dagoeneko silabikoa «gure» alfabetoan transliteratzeko modu estandarizatu bat, baina, crien kasuan behintzat, ez du inork ezagutzen eta, ondorioz, Facebooken eta halakoetan agur hitzen bat criz idatzi nahi duenak ahal bezala transliteratzen du, ingelesaren fonetikari jarraituz (Quebeceko crien lurraldearen izen ofiziala ere ᐄᔨᔨᐤ ᐊᔅᒌ/Eeyou Istchee da, nahiz eta, transliterazio sistema estandarizatua erabiliz, Iiyiyiu Aschii behar lukeen).

Sistema estandarizatu hori bera, nahiz gaur egungo ahoskerara moldatutako beste sistema bat, baina alfabeto erromatarrera egokitzea hil edo biziko pausotzat jotzen dut halako hizkuntza mehatxatuen kasuan, hori egin ezean ingelesak ordezkatuko baitu hizkuntzaren idatzizko esparru osoa, eta, pixkanaka, baita ahozkoa ere (Groenlandiako inuitek, adibidez, ez dute inoiz sistema silabikorik izan; hizkuntza idazten hasi zirenetik, alfabeto erromatarra erabili dute, eta, gaur egun, hizkuntza askoz ere osasuntsuago dago hemengo inuiten artean baino). Badakit txinerak, arabierak eta beste hamaika hizkuntzak arazorik gabe iraun dutela bizirik beren idazkera sistemari eutsiz, baina ez naiz orain hasiko hizkuntza handi eta sendo horien eta criaren, inuktitutaren edo Ameriketako beste edozein hizkuntza autoktonoren arteko indar-alderaketa egiten.

Badakit oso gai delikatua dela, eta halako proposamen batek hautsak harrotuko lituzkeela crien eta inuiten artean, baina, gure hizkuntzarekin alderaketa eginez, ezagutzen ditugu euskara batua sortu zenean euskalki desberdinen arteko hiztunen artean izan ziren ika-mikak, nork bereari eutsi nahi ziola-eta. Idazteko modu estandarizaturik asmatu ez bagenu, euskaldunok ere erdaraz idatziko genioke elkarri oraindik ere, garai batean egiten zen bezala.

Posted on

Euskal (kazetaritzaren) aitzindariak

Estitxu Irisarri Egia

Jakina den bezala, historian zehar emakumeen lan asko geratu dira itzalean, ezkutatu, erre, desagertu edo desagerrarazi egin direlako. Emakumeen etxetik kanpoko jarduna arlo askotatik azter daiteke, baina guk oraingoan idatziari erreparatuko diogu, 1930 inguru hartan kazetaritzaren aurrekari izan ziren emakume haiengan jarriko dugu fokua.

Aipatu beharra dago emakumearen kazetaritzarako joera hasita zegoela 1912a baino lehen, Bizkaitarra, Gipuzkoarra, Napartarra, Aberri eta Euzkadi aldizkarietan. Horietako batzuk izan ziren Maria Barbier «Mirentxu», Purificacion Gorostiza «Garbiñe», Rakel de Alda «Katalin», Sorne Unzueta «Sorne» edo «Utarsus». Baina 1922an, EAJren barruan Emakume Abertzaleen Batza (EAB) sortu ostean, emakumeen kultur jardueretako parte-hartze (publiko)a handitzen eta lekukotasunak gehitzen joan ziren. Talde horretakoak izan ziren, besteak beste, Zumaiako Julene Azpeitia irakasle eta idazlea eta aurrerago aipatuko ditugun beste hainbat.

Primo de Riveraren diktaduraren garaian, Espainiako II. Errepublikan eta frankismo garaian argitaratutako lan haietan, ezizenez betetako zerrendak ditugu. Beraz, haien benetako izen-abizenak, jaioterria eta aurpegia zein diren jakitea ez da lan samurra. Hori horrela, garai hartako Elgoibarko kronikagileen[1] artean izen hauek dira aipagarri: Gotzon Osoro «Aberri»[2], «Agurtzane», Gorostiza «Aixerixa», «Atxolin», «Garbiñe», Ixaka Azpiazu «Ixaka», Miren Gabilondo «Maitxo», Miren Joaristi «Mirentxu» eta Andoni Astiazaranen anaia zen «Xapi».

Aipatutako kronikagile horietatik «Agurtzane»[3] (Rosario?), «Garbiñe»[4] (Purificacion?), Miren Gabilondo «Maitxo»[5] eta Miren Joaristi «Mirentxu»[6] emakumeak zirela badakigu, baina «Atxolin» zalantzazkoa[7] da. Hala ere, «Luzear»ek «Maitxo»ren lehenengo testuaren jarraian aipamen hau egiten du: Jo, Maitxo, jo, sei neskatil bazerate oraintxe ta. Ekin («Luzear», El Día, 1930-06-20). Dirudienez, sei emakume zebiltzan Elgoibarko berriak ematen, baina guk ziurtasun osoz 4 zenbatu ditugu.

Konplexuek eta gutxitasun sentimenduek urteetan zehar baldintzatu dute euskalduna, eta zer esanik ez emakume (euskaldun)a. Ardura hori, emakume kronikagile batek baino gehiagok plazaratu zuen:

  • (…) Ari naiz zerbait idazten dedalakuan, ta gañera bildurrez, nere buru auste guziak alperrik izango ote diran ere banago ta. Ez ote da ordea EUSKAL ORRIan toki apurtxo bat neretzat izango, ala emakumia naizelako guxatuko ote nazu? (Ikusi dezu orrelako asmorik ez dedala) [sic]. Norbaitek bear bada esango bai du, emakumiak onela jardunian baño etxeko zeregiñetan obeto ematen duala! Guk ere euskera maite ordea, ta maitasun onek zeredozer egiteko eskatzen. Euskera semeen ez ezik, ¿alabien bearrean ez ote dago ba? («Agurtzane», El Día, 1930-06-19).
  • Ixaka’ri.— (…) Nik euskeraren alde zerbait egiteko gogoa badet, baño ezjakinbat naiz, ta lotzaturik egoten naiz neure lan parregari aueri begira. (…) («Maitxo», Euzkadi, 1931-10-01).
  • Aspaldiko denporan egon naiz zertxo bait idazteko asmoan. Uretara sartu nai-eta-nai ez dabillen umetxuba legez. Nere lotza guztijak alde batera utzi-ta, gaur baña, emen natorkizu, nere ezer-eza erakustera. EUZKADI geure ama dan ezkero, esketsiko didat. Ausarkeri txikiña baita. (…) Gure laguntza oso txikia izango dezu, baña gaur beñere baño indartsuago eta gogotsuago arkitzen gera zeure alde lan egiteko, baita geure azkenengo odol tantoa eman biar bada ere. (…) «Garbiñe», Euzkadi, 1931-10-02).

Honaino iritsita, eskerrak eman nahi dizkiet beldurrak alde batera utzi eta mamuei aurre eginez era kontzientean zein  inkontzientean emakumeen hitzek argia ikus zezaten lan egin zuten guztiei: Milia Lasturkoari, Bizenta Mogeli, Julene Azpeitiari, Errose Bustintza «Mañari’ko»ri, Margarita Untzalu «Amagoya»ri[8], «Agurtzane»ri, «Garbiñe»ri, Elgoibarko «Maitxo»ri, «Mirentxu»ri, Loiola-Azpeitiko «Bat»i eta «Olatx»i, Zarauzko «D.Z.»ri, Elgoibarko «Bestea»ri, («Garbiñe»?) Oiartzungo «Mirentxu»ri, Donostiako «Ira»ri, Arruako «Maria´ren Alaba Bat»i, Tolosako «Yolanda»ri, Oiartzungo «Pillipa»ri, Zarauzko «Lau Uxo»ri, «Tene»ri, «Arantxa»ri, «Onintza»ri, «Txiki Alai»ri, «Punpalatx»i[9], «Iñor ez»i, «Lilitxo»ri, «Andereño bat»i[10], eta abarri.

Izan ere, gaur egun ez geundeke gauden tokian, ideologiak ideologia eta iritziak iritzi, gure amona haiek bidea ireki ez baligute, ardurak hartu ez balituzte, idatzi ez balute, irakatsi ez baligute, elkartzen hasi ez balira (1930. urteko Zarauzko Lehenengo Andereño Idazle Batzarra[11], 1931ko Elgoibarko EAB, etab.), nahi zuten hura lortzeko borroka egin ez balute. Ahal  izan zuten bezain ondo egin zieten aurre emakumearen lekua etxea zela esaten zuten haiei.

Beraz, zenbaiten esanetan[12], gizonaren zeregin politikoaren osagarri moduan aritu ziren arren, eta batzuen begi-belarrietara plazaratu zituzten notizia haietako askok mitinen, deialdien edo lagunarteko elkarrizketen itxura eta kalitate eskasa izan, ukaezina da euskararen, kulturaren, abertzaletasunaren, informazioaren eta komunikazioaren alde egin zuten lana. Hortaz, gaur egungo herri-kazetaritzaren aitzindaritzat har ditzakegu.

Zentsurak zentsura, bizi, sinesten eta sentitzen zutena idazteko izan zuten adorea, indarra eta kemena ez ziren izan ahuntzaren gauerdiko eztula. Horregatik guztiagatik, 8 + 8 = 16 delako (martxoaren 8a Emakume Langilearen Nazioarteko Eguna + irailaren 8a Kazetarien Nazioarteko Eguna[13]) eta askoz gehiagogatik nahi dut gorritu martxoaren 16a eta Emakume Kazetariaren egun ofizial izendatu.

_______________

[1] Lagina mugatu nahian Elgoibarko berri-emaile ibili zirenak hautatu ditut.
[2] Fusilatuen zerrendan agertzen da.
[3] «Aberri» mutill gazteari.— (…) Nere lagun «Maitxo»k sei alkandora erregalatu dizkit nire senargayantzako (…). («Agurtzane», El Día, 1930-09-18).
[4] Uarra.— «Garbiñe» ixen-ordia dezu, emakume liraña. Euzko-emakume batek ixen ederragorik ezin erabilli lezake [esaldiaren kritikagarritasuna alde batera utzita]. (…) («L.», Euzkadi, 1931-10-02.)
[5] Nere aizpatxo maitiei.— Poz-pozik arkitzen naiz, Miren’en Alabak egin bear degun Bidezkunde ta idazle batzar ortarako zaletasun aundia zabalduaz dijuala ikusita, (…) Bidezkunde ta idazle batzar bero-bero bat Itziar’en egiñ arte. (…) jarraitu ortan Gipuzkoa’ko Maria’ren Alaba guztiak Itziar’ko Ama’ren aurrean elkar ikusiko degun egun zorioneko iritxi arte. (…). («Maitxo», El Día, 1931-02-04).
[6] Baña Miren, sarri sarri etorri biarko dezu emengo emakumen askoren biotzak ikutuko badituzu. Ez dakit ba nola leikian ere olako buru gogorekuak izatia… Esnatu gaitezen ba aizpa maitiak. Ikasi dezagun noizbait badare, geure ama maitatzen beti (…) («Mirentxu», El Día, 1932-07-13).
[7] ¿Emakume Abertzale Batza’ko ikurriñan onespena noiz?.— Galdera au askok galdetzen digu ta oni erantzun leike datorren dagonila’ren 21’tan ixango dala, egun orretarako jaya antolatzen ari dira, (…) Bere pasarte horri («Atxolin», Euzkadi, 1932-07-01) erreparatuz gero, galdetzen digu aditzarekin barnean sartzen du bere burua, baina antolatzen ari dira aditzarekin distantzia hartzen du gizona edo beste herri batekoa bailitzan. Adibide honetan ere ekintzatik urrundu egiten dela ikus dezakegu: Emakume Abertzale Batza.— Gogor aidira emengo emakumeak uri onetan ere Emakume Abertzale Batza jartzeko. («Atxolin», Euzkadi, 1931-10-01).
[8] Lizundia, J.L., Emakumeak idazle Durangerrian saretik.
[9] Euskal Prentsaren Lanak webgunean garaiko argitalpenean ez da ezizena argi ikusten.
[10] Zarauzko Lehenengo Andereño Idazle Batzarrari buruzko artikulutik.
[11] Galder Unzalu Etxabek Uriolan idatzitako artikulutik.
[12]Ik. 6. or., azken paragrafoa: http://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/emabatza.pdf [Azken kontsulta: 2016-03-06].
[13] Ik. https://es.wikipedia.org/wiki/D%C3%ADa_del_Periodista

Posted on

Letra larriak eta arazo xeheak

Alfontso Mujika

Letra larrien erabilera, zenbaitetan, kontu nahasia da. Egia da. Gure inguruko erdara nagusietan, estandarizazioan eta normalizazioan gu baino nabarmen aurrerago izan arren, badira zalantzak[1]. Beraz, ez da harritzekoa euskaraz ere zalantzak izatea.

Gaurkoan, Euskaltzaindiaren Hiztegian (ala hiztegian behar luke? Uf! Goazen aurrera, izenburuan katramilatu gabe) atentzioa eman didaten kontutxo batzuk ekarri nahi ditut leiho honetara, ikusteko nola hizkuntza gehien zaintzen den tokietan ere badiren zalantzak eta badiren inkoherentziak.

Euskararen hiztegi ofiziala jaioberria da, 1. edizioan dago (gaztelaniaren hiztegi ofiziala, adibidez, 23. edizioan dago). Hori kontuan izan behar dugu epaitzen edo kritikatzen hasi baino lehen. Beraz, izan dezagun hori beti gogoan, eta izan gaitezen barkaberak. Baina, horrekin batera, izan dezagun erne espiritu kritikoa ere.

Eta luzagarri gehiagorik gabe, hel diezaiogun gaiari:

Zer gertatzen da letra larriz hasita idazten den hitz bat hitz-elkarte baten lehen osagaia denean? Hitz-elkarteak ere atxiki behar du hasierako letra larria? Hori da funtsezko galdera. Eta galderari erantzuteko, irizpidea behar dugu.

Hitz-elkarketa hitz berriak sortzeko baliabide nagusietakoa dugu. Hitz-elkarte mota ugari dago, baina emankorrenetakoa, eta guri hemen axola zaiguna, mendetasunezkoa da; hau da, «izen + izen» elkartea, zeinak izen berriak sortzen baititu. Hala sortutako hitz berria, hitz-elkartea, izena da kategoriaz, eta bigarren elementuak zehazten du hitz-elkartearen «izaera»:

esne + behi > esne-behi (eta esne-behi izenak behi mota bat adierazten du)

behi + esne > behi-esne (eta behi-esne izenak esne mota bat adierazten du)

Izen arruntak letra xehez hasita idazten dira. Beraz, behi eta esne letra xehez hasita idazten diren bezala, letra xehez hasita idaztekoak dira esne-behi eta behi-esne izenak ere.

Horraino, denok ados. Zer gertatzen da hitz-elkartearen lehen osagaia letra larriz hasita idazten denean? Adibidez, Gabon eta sari hitzak elkartzen direnean, gabonsari hitza dugu. Hitz arrunt bat da (gabonsari hitzak sari mota bat adierazten du), eta inori ez zaio bururatzen Gabonsari idaztea, letra larriz hasita. Hiztegi Batuan ere hala aurkituko dugu: gabonsari.

Zer gertatzen da loturik idatzi beharrean marratxoz (edo bereiz) idazten denean? Adibidez, Gabon eta kanta hitzak elkartzen direnean, gabon-kanta dugu hitz arrunta dugu. Ala Gabon-kanta behar du? Hor hasten dira komeriak.

Hasierako irizpideari jarraitzea aldezten dut nik (ez naiz bakarra, baina ez naiz ausartu «dugu» jartzen, ez baitakit oso ondo zein garen «gu» horiek). Alegia, gabon-kanta hitz arrunt bat da (kanta-mota bat da), eta, horrenbestez, hitz arruntez hasita idaztekoa. Hasierako letra larria jartzeko edo ez jartzeko irizpide bakarra izan dadila beste edozein hitzi hasierako letra larria jartzeko edo ez jartzeko irizpide bera, eta ez hitz horren tripetan zer dagoen (Izan ere, gabon-kanta marratxoz idatzi beharrean gabonkanta idatziko bagenu, loturik, uste dut inork ez lukeela tentaldirik izango hasierako letra maiuskulaz idazteko).

Baina irizpide hori ez dago, nonbait, oso finkatua. Ikus dezagun zer dakarren Euskaltzaindiaren Hiztegiak gabon sarreran:

Gabon eske, Gabon-eske iz. Gabonetan etxez etxe egiten den eskea. Haurrak etxerik etxe zebiltzan gabon-eskean.

Gabon kanta, Gabon-kanta Eguberrietan abesten den kanta alaia, Jesu Kristoren jaiotzaren inguruko gaia duena. Guraso eta seme-alabak gabon-kanta zaharrak kantatzen.

Hara! Gabon-eske eta Gabon-kanta dira azpisarrerak, letra larriz hasita biak, baina, adibideetan, gabon-eskean eta gabon-kanta ageri dira, letra xehez hasita biak.

Goazen orain Hiztegi Batura, eta ikus dezagun Biblia sarrera:

Biblia

biblia-paper edo biblia paper

Alegia, Biblia letra larriz hasita, baina biblia-paper letra xehez hasita (Antzeko zerbait esan liteke Hiztegi Batuko sanjose-lore sarrerari buruz ere). Niri jokabide hori iruditzen zait zuzena, eta Gabon-kanta, berriz, ez zait hautu egokia iruditzen. Adibidez, hor dugu Hiztegi Batuan gabonzale hitza ere, letra xehez noski. Eta gabonzaleren sinonimoa den gabon-eskale ere halaxe idatziko nuke nik, eta ez Gabon-eskale (Orotariko Euskal Hiztegian ageri da gabon-eskale hitza).

Ulertzen dut, dena dela, maiuskula erreberentziala eta tradizio kristau idatzia tartean sartzen zaizkigula eta irizpidea lausotzen dutela (hitz arruntak ez dira letra larriz hasita idazten, eta Gabon-kanta hitz arrunt bat da, gabonsari bezain arrunta, idazkera dena dela). Baina hortik ateraz gero, uste dut garbiago ikusiko genukeela.

Adibidez, badakigu astronomian astroak izen bereziak direla eta letra larriz hasita idazten direla: Marte, Eguzkia, Artizarra… Bada, astronomian, ohikoak dira eguzki-erupzioa, eguzki-haizea, eguzki-abiadura… gisakoak, eta ez zaigu bururatzen Eguzki-erupzioa, Eguzki-haizea, Eguzki-abiadura… idaztea. Hiztegi Batuan bertan, adibidez, hau aurkituko dugu:

eguzki-sistema edo eguzki sistema

Bide batez, astroez ari garela, komeniko litzateke Euskaltzaindiaren Hiztegiak hurrengo edizio batean modu uniformean jokatzea astro guztiekin. Adibidez, honela dago, orain, lur sarrera:

lur 1 iz. (L larriz eta mugatua). Astron. Gizadia bizi den planeta, Eguzki sistemako hirugarrena. Ik. lurbira. Gure planeta, Lurra da. Biribila dela Lurra. Lurra eguzkiaren inguruan biratzen da. Ilargia Lurraren satelitea da. Lurraren erdigunea. Lurraren bihotzean.

Modu egokian jaso da astronomiako adieran letra larriz hasita idaztekoa dela. Beste hainbeste behar litzateke ilargi eta eguzki sarreretan ere:

ilargi 1 iz. Lurraren satelitea, Eguzkiak argitzen duena, gaueko argizagi nagusia; haren itxura Lurretik ikusten den bezala. Ilargia agertu, sartu. Ilargi ederra zegoen bart. Ilargiaren argitan. Horra mendiak ilargitan. Ilargirik gabeko gaua. Ilargiaren adarrak. Ilargi izpiak. Ilargiaren azpiko izaki apalak. Ilargi amandre, zeruan zer berri? (…)

eguzki iz. Lurra argitzen eta berotzen duen argizagia; argizagi horren argia. Ik. eki. Eguzki amandrea. Eguzkia atera, sortu, jaiki. Eguzkia sartu. Eguzki ederra dago.

Alegia, Gure planeta Lurra da adibidean «lur» letra larriz hasita idaztekoa den bezala, halaber dira letra larriz hasita idaztekoak «ilargi» eta «eguzki» ere astroei buruzko testuetan. Alegia, lur sarreran dagoen Lurra eguzkiaren inguruan biratzen da adibideak honela behar luke:

Lurra Eguzkiaren inguruan biratzen da.

Eta hurrengo adibidea, Ilargia Lurraren satelitea da, ondo dago, baina txiripaz (alegia, perpausaren hasieran dagoelako). Hasieran ez balitz ere, letra larriz hasita behar luke:

Denok dakigu Ilargia Lurraren satelitea dela.

Baina, horretarako, ilargi sarrerak (eta eguzki sarrerak) hori zehaztu behar lukete, lur sarreran egin den bezala.

Eta letra-festa honi amaia emateko, beste kontutxo bat: Eguberriak ala eguberriak?

Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, letra larriz hasita idaztekoa da:

Eguberri 1 iz. Abenduaren 25a, Jesu Kristoren jaiotza ospatzen den eguna. Eguberri egun batez. Eguberri bezpera gauean. Eguberriren aurreko astean. Eguberritik Errege eguneraino. Eguberri kantak: Gabon kantak. Eguberri gaua, Eguberriko gaua: Gabon gaua. Eguberri on.

2 iz pl. Eguberri eta Errege egunen arteko egunak. Abendua ere aurrera zihoan, eta Eguberriak hurbiltzen. Eguberrietako aroa. Eguberriak baino lehen.

Ondo ezkontzen ote da hori Hiztegi Batuko sarrera honekin?

Mendekoste

mendekosteak iz. pl.

Eta hauekin guztiekin (bai, denak sarrera dira Hiztegi Batuan)?

sanagustinak iz. pl., sanandresak iz. pl., sanantolinak iz. pl., sanantonak iz. pl., sanantonioak iz. pl., sanbartolomeak iz. pl., sanestebanak iz. pl., sanfaustoak iz. pl., sanferminak iz. pl., sanignazioak iz. pl., sanikolasak iz. pl., sanisidroak iz. pl., sanjoanak iz. pl., sanjoseak iz. pl., sanlorentzoak iz. pl., sanmarkoak iz. pl., sanmartinak iz. pl., sanmartzialak iz. pl., sanmateoak iz. pl., sanmigelak iz. pl., sanpedroak iz. pl., sanpelaioak iz. pl., sanprudentzioak iz. pl., sanrokeak iz. pl., sansebastianak iz. pl., santafeak iz. pl., santaisabelak iz. pl., santakatalinak iz. pl., santakruzak iz. pl., santaluziak iz. pl., santanak iz. pl., santanastasiak iz. pl., santelmoak iz. pl., santiagoak iz. pl., santomasak iz. pl.

Edo, oro har, Euskaltzaindiaren 125. arauarekin?

(…) Leku askotan erabiltzen diren sanferminak, santakatalinak, sanprudentzioak eta beste ontzat hartzen dira auzo, herri edo hirietako jaiak adierazteko garaian. Adibideetan ikusten den bezala, letra xehez idatziko dira honelakoak, eta pluralean deklinatuko.

Tradizioari begiratzen badiogu, lasai esan dezakegu Eguberriak letra larriz idatzi dela, eta, beraz, salbuespena dela. Baina ez dugu ahaztu behar horri buruz euskaraz idatzi duten gehien-gehienak sotanadunak izan direla; hau da, maiuskula erreberentziala dela. Alegia, tradizio kristaua baztertu gabe, gizarte laiko batean guztiz zilegi irudituko litzaidake/zait eguberriak letra xehez hasita idaztea, ez baita jai-egun bat (Eguberri, berriz, bai). Hitz batez, eguberriak eta sanferminak maila bereko hitzak dira, eta lehenengoa letra larriz hasita idaztea maiuskula modu erreberentzialean erabiltzea da, sinesmen erlijioso bati lotua.

Eta gaztelaniaz? navidades ala Navidades?

Zer erantzun duzu? Seguru zaude?

Begira zer dioen DRAEk:

navidad

Escrito con mayúscula inicial en acepciones 1 y 2. Escrito mayormente con mayúscula inicial en acepción 3.

1. f. En el mundo cristiano, festividad anual en la que se conmemora el nacimiento de Jesucristo.

2. f. Día en que se celebra la Navidad. Hoy es Nochebuena y mañana Navidad.

3. f. Tiempo comprendido entre Nochebuena y la festividad de los Reyes Magos. U. t. en pl. con el mismo significado que en sing. Se harán los pagos por Navidades y por San Juan.

4. f. coloq. Año de edad de una persona. U. m. en pl. El abuelo tiene ya muchas navidades.

Eta begira zer dioen Fundéuk:

Navidad, Navidades, Nochebuena, Nochevieja, Año Nuevo y Reyes se escriben con mayúscula inicial, por tratarse de nombres propios de festividades, según indica la Ortografía académica.

En el caso de Navidades, referido al periodo, se admite también la escritura con minúscula: «Cerca de 2,4 millones de pasajeros pasarán estas navidades por los aeropuertos canarios».

Luzeegia atera da gaurkoa. Mea culpa.

 [1] Hona hemen adibidetxo bat: http://blog.cajaalta.es/administracion-local-o-la-rae-versus-fundeu/