Urdailak eta GU

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzulpen oro ez da bi hizkuntzaren artekoa. Itzulpena etengabeko ariketa da bizitzan: guri ulergarri zaizkigun moldeetara itzultzen ditugu besteon hitzak, isilaldiak eta ekintzak, ariketa automatizatu ia hautemanezin eta uste baino ustelago batean askotan. Geure buruen eta gorputzen ele tarteka ulergaitzak entenditzeko ere, ezinbestekoa zaigu itzulpengintza: sentimenduek eta buru-bihotzetako ajeek zer dioskuten ulertze aldera, hitzetara eta kategoria ezagunetara ekartzen ditugu, itzulpen lan etenik gabeko baten bidez, nahiz eta batzuetan ez den samurra gure erraien hizketa zehatz itzultzea, oinazez edo amorruz ari zaizkigun ulertzea.

Orain dela urtebete pasatxo testu bat zirriborratu nuen azalduz nolako ezinegona sentitzen nuen neure klitxeen arabera batere euskaltzale ez ziren iruindar batzuen begirada onbera sumatzean alabari euskaraz egiten niolarik. Haien aurpegiera goxoak honela itzultzen nituen neure baitan: «Zeinen xarmagarria gure hizkuntza xahar xumean hizketan entzutea zuoi… oi! amatxik ere bazekien euskaraz… guk ez, ez… gure umeek ezta ere… baina zeinen ederra Baztan eta elizako euskal kantak…». Eta, noski, nire itzulpen automatiko horrek sutan kiskaltzen zidan urdaila, urduritasunez, tristuraz, amorruz, oinazez eta ezintasunez, ezinezkoa iruditzen zitzaidalako orduko hizkuntza politika amiñi bat aldatzea nafar euskaradunen eskubideen onerako.

Ricardo Feliu Martínez soziologoak garbi azaldua zigun ordurako nafar elite boteredunaren nortasun nafarra «zer garen» eta «zer ez garen» definituz eraikia zela eta imajinario horretan euskara zela tentsiobide nagusietako bat. Identitate horrek onartzen du euskara nafar hizkuntzetako bat dela, baina betiere ingurune familiar, intimo eta pribatuan gelditzen bada. Mesfidantzaz begiratzen die euskara eremu publikoetara zabaltzeko urrats guztiei. Mehatxugarri deritze. Elite horrek bere ikuspegi etniko-identitario, politiko, ekonomiko eta linguistikoa naturalizatu nahi izan du azken hamarkada luzeotan, eta ikuspuntu horiek zedarriztatu dute orain gutxi arteko hizkuntza politika gurean, erabat natural eta aldaezin bihurtuz nafar askoren buruetan nafar nortasun kolorebakar hori. Identitate sozial –GU– horrek ez gaitu barruan nahi nafar euskaldun eskubidez jantziok.

Aldatu ziren, ordea, gauzak, eta orain euskara bihurtu dute egungo Gobernua suntsitzeko misil mediatiko nagusia. Euskara nafarron arteko liskarbide nagusi izatea nahi dute batzuek hemen, eta zurrunbilo taigabeko honetan behin baino gehiagotan gertatzen ari zait ez dakidala ongi azaltzen zer sumatzen dudan urdailean aditzen dudanean, esate baterako, bi haurtzaindegitan euskarazko lerroak zabaltzea aurrerapauso sendoa dela abertzaleen naziogintzan.

Nago nire ulertezintasun horrek badituela hiru oztopo larri bederen. Bat, ulergaitza zaidala nola eragiten ahal dituen batzuen barrunbeetan hain zimiko saminak hemengo euskaldunen hizkuntza eskubideen aldeko urrats nimiño orok. Bi, haien errai minberatuen jaurtigaiek nire urdailean jotzen dutela bete-betean. Hiru, oso gaitza zaidala besteen erraien mintzoa ulertzea nireek zer dioten argi ulertu gabe.

Nago, halaber, ezen, oraingo zirimola garratz hau konponbideei begirako eztabaida sortzaileetara eramanen badugu, hizketan ari zaizkigun urdail guztiei entzun eta zer dioten «itzuli» beste erremediorik ez dugula. Euskara liskarjokotik atera eta gure aniztasunaren kudeaketaren eta eztabaida demokratikoen bakezelaietara ekartzeko, ongi ulertu beharko dugu zergatik jartzen dituen euskarak hainbesteren erraiak orroka (eta txistuka, iazko uztailaren 14an gertatu bezala).

Zeren, lehenagotik ere urdailak hain minberatuak egon izan ez balira, erraza izanen zatekeen esplikatzea elebidun batek elebakar batek baino aukera gehi(xe)ago izatea —lanpostu publiko zenbait eskuratzeko, adibidez— ez dela euskarak minoria bati bidegabeki ematen dion abantaila arbuiagarria, baizik eta euskara eta gaztelania, bi-biak jakiteak bihurtzen duela elebiduna gauzago, non eta hizkuntza biek nolabaiteko ofizialtasuna aitortua duten eskualde batean. Euskarak barrunbe batzuk hainbeste aztoratuko ez balitu, inork ez luke sentituko, aurrekoan nire aitzinean gertatu zen gisara, bere alaba elebakarra baztertzen ari zirela gure liburutegiko ipuin-kontalariak noizean behin euskaraz aritzen direlako, eta inork ez luke bidegabekeriatzat hartuko bi haur eskolaren hizkuntza eredua aldatzea, familia aunitzen urteetako eskaerei hein batean erantzutearren.

Inork ez, eredu aldaketak erdi-erdian harrapatu dituen gurasoak izan ezik, jakina. Ezaguna dut haietako bat. Umea gaztelaniaz eskolatua zuen eta ez dago ados aldaketarekin. Telefonoz mintzatu ginen aurrekoan eta aspaldian izan dudan bizipenik hunkigarrienetako bat bihurtu zen gure solasaldia. Aitortu zidan orain arte ez zela inoiz jabetu familia euskaldunek jasaten zuten bazterkeriaren tamainaz. Zinez ari zen. Tristea da, baina egia benetakoa (Torrealdaik ere horixe zioen Berrian aurrekoan, «gure mundua ezezaguna da haientzat»; eta gure premiak ere bai, noski). Negar malkotan lehertu ginen biak bizpahirutan: gure alaba bi urtekoa zelarik alde zaharreko 80 familiak euskarazko haurtzaindegia irekitzeko eskaerari Udalak entzugor egin ziola kontatu nionean egin zuen berak negar, eta malkoak atera zitzaizkidan niri hark kontatzean aita euskaltzale batek bilera batean bota ziola «orain arte guk jan behar izan dugu kaka guztia eta orain zuen txanda da», eta lur jota gelditu zela eta eskerrak baduen lankide euskaldun bat oso hurbilekoa ulertarazten ari zaiona zein izan diren holako erresuminak sorrarazi dituzten urteetako mepretxuak.

Hizkuntza batzuetan bi «gu» mota dituzte. Kitxuan, adibidez ñukanchik eta ñukayku bereizten dira. Izenordain biek «gu» esan nahi dute, baina bi gu horiek ez dira baliokideak: hiztun kitxuadunak ñukanchik esaten badu «zu eta biok» esaten du, edo «zuek eta gu». Ñukayku esatean, aitzitik, hauxe dio: «gu, baina zuek ez». Ñabardura erabakigarria. Uste dut holako nortasun eta gu oro hartzaileak eraikitzen jakin behar dugula Nafarroan. Hemen ez baitago ez nafar izateko modu bat, ezta bi ere, aunitz baizik. Bateko eta besteko urdailetako minak ulertu eta baretu beharko ditugu lehenik, elkarren arteko mesfidantzak uxatuko dituzten itzulpen-ariketak egin gero, eta gure hizkuntza-eskubideak giza-eskubideen, aniztasunaren kudeaketaren eta bizikidetzaren esparruan landu eta landu. Euskarari buruzko desadostasunak bakegintzaren jokozelaian kokatzen asmatu behar dugu. Bakerako dei egiten diguten irrintziak nahi ditut, gudazelaitik ez garelako onik aterako (ezta gure urdailak ere).