José Ignacio Hualde
Dudarik gabe, munduko hizkuntzen tipologiaren ikuspegitik, euskararen berezitasunik interesgarrienetariko bat hizkera batzuetan aurkitzen dugun sistema prosodikoa da. Orixek honakoa idatzi zuen Euskaltzaindian sartzerakoan eman zuen hitzaldian:
Oraindio bizirik irauten du bere beretasun ederrean gure euskeraren doiñuak: eta beste alderdi askotatik begirata arrigarria baldin ba’da gure izkuntza, doiñuarengatik arrigarriago esan diteke. (Ormaetxea, Nikolas. 1958. Euskera, 2. garaia, 3: 29-36)
Nire iritziz arrazoi osoa zuen Orixek honetan. Ordutik hona gauzak asko aldatu badira ere, Orixek aipatzen duen «doiñuera harrigarria» oraindik ere entzun daiteke zenbait eskualdetan.
Bizkaiko kostaldeko hizkerek, adibidez, azentu bereizgarria dute —hau da, azentuak hitzak bereizteko balio du hizkera hauetan, gaztelaniaz bezala—; baina gaztelaniarekin konparatuta, oso bestelakoa da euskal hizkera hauen prosodia.
Entzun Lekeitioko bi adibide hauek:
- Gure lagúnen alabia allaga da
- Gure lagunen alabia allaga da
Lehen adibidean lagúnen hitzak azentua du bigarren silaban. Ikus irudia:
Irudi honetan, goiko partean soinu uhina ikus daiteke. Erdiko zatian esaldiaren doinu edo intonazioaren kurba duzue, goranzko eta beheranzko doinu aldaketekin. Beheko zatian, silabak ipini ditut, beste bi zatiekin lerrokatuta. Ikusten denez, gailur handi bat dugu lagúnen hitzaren bigarren silaban eta hurrengo silaban tonu beherakada arin bat. Hau da, azentu bat dugu –gú– silaban. Galdegaiaren bukaeran (alabia hitzaren azken silaban) beste azentu-gailur ttikiago bat dugu.
Ikus dezagun orain bigarren adibidearen doinu-kurba:
Ikusten denez bigarren adibide honetan azentu-gailur bakar bat dugu, galdegaigunean dagoen alabia hitzaren bukaeran. Bestalde, lagunen hitzak ez du erakusten lehen adibidean duen gailurra. Hau da: lehen adibidean, lagúnen hitzak azentua dauka bigarren silaban, eta bigarren adibidean, aldiz, lagunen hitza azentugabea da.
Beraz, azentu bereizkuntza bat badugu ere, bereizkuntza hau ez da gaztelaniaz sábana eta sabana edo canto eta cantó hitzen artekoa bezala. Egia esan, azentuera mota honek, hitz azentudun eta azentugabeen arteko bereizkuntza batekin, ez dauka parerik Europako hizkuntzen artean. Aldiz, antzekotasun harrigarria erakusten du japonieraren sistema prosodikoarekin.
Bi adibideon esanahia desberdina da. Badakizu zer esan nahi duten bi esaldi hauek? Euskara batuan nola izango lirateke bi adibideok?
Gehiago jakiteko:
Hualde, J. I.. 1997. Euskararen azentuerak. ASJU-ren gehigarriak 42.
Hualde, J. I., G. Elordieta & A. Elordieta. 1994. The Basque dialect of Lekeitio. ASJU-ren gehigarriak 34.
Hualde, J.I. & X. Bilbao. 1992. A phonological study of the Basque dialect of Getxo. ASJU-ren gehigarriak 29
31 eskutik 