Hilabetea: urtarrila 2016

Posted on

Erreia

Maite Imaz Leunda

erreiAdministrazioan zirkulazio-arloko terminologia-lanak egiten hasi zirenean (1998ko Zirkulazio Hiztegia), errei proposatu zuten galtzada bat zati dezaketen luzetarako zerrendetako bakoitza adierazteko. Motozikletez bestelako ibilgailuen ilara batek zirkulatzeko adinako zabalera du erreiak, eta luzetarako bide-marrek zedarri dezakete. Gaztelaniaz carril esaten zaio, frantsesez voie, eta ingelesez lane.

Baina, 2008an, Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan honako testu hau txertatzeko erabakiaren berri eman zuen:

errei iz.
1. Gurdiaren gurpilek mendi-bideetan egiten dituzten ildoak.
2. (Autobide eta errepideetakoak adierazteko) h. lerro: “A8 autobidean hirugarren lerroa ireki dute.

Terminologia Batzordea garai hartan Errotuluen Hiztegia prestatzen ari zenez, normalizazio-txostena lantzea eta Euskaltzaindiari bidaltzea erabaki zuen, gaztelaniazko carril terminoaren ordainerako errei/lerro terminoen artean sortu zen auziaren berri emateko.

Txosten horretan azaltzen zen, besteak beste, carril terminoaren euskarazko ordaina zehazteko orduan, termino multzo oso bat hartu beharra zegoela kontuan, eta ahal zela termino zehatza eta unibokoa beharko genukeela.

  • Plataforma: bide edo errepide baten atala, ibilgailuek ibiltzeko eraikia, galtzadaz eta bazterbidez osatutakoa (es: plataforma; fr: plate-forme; en; roadway , roadbed).
  • Galtzada: ibilgailuen zirkulazioari eskainitako errepide-atala, zenbait erreiz osatutakoa (es: calzada; fr: chaussée; en: carriageway).
  • Errei: galtzada bat zati dezaketen luzetarako zerrendetako bakoitza: motozikletez bestelako ibilgailuen ilara batek zirkulatzeko adinako zabalera du, eta luzetarako bide-marrek zedarri dezakete (es: carril; fr: voie; en; lane).
  • Bazterbide: galtzadaren alboetan dauden luzetarako lur-zerrendetako bakoitza, salbuespen-kasuetan izan ezik automobilek zirkulatzeko erabili ezin dutena. (es: arcén; fr: accotement; en: verge , shoulder).

Lerro hitzari zegokionez, irizpide lnguistikoitk begiratuta erabilera zabalekoa eta jatorritik polisemikoa izanik, irizpide terminologikoen arabera arazo bat eransten zuen; izan ere, dagoeneko erabilita zegoen arlo berean errepide gaineko bide-marra mota bat adierazteko: lerro eten, lerro etengabe, lerro zuri, lerro hori, lerro urdin (es: línea, fr: ligne, en: line).

errei1

Lerro hitza galtzada zati dezaketen zerrendetako bakoitza izendatzeko erabiliz gero, errepide gaineko bide-marra horiek adierazteko beste termino bat hartu beharko genuke. Txostenean egin zen proposamena zirkulazioaren eremuan finkatutako errei/carril erabiltzen jarraitzea izan zen, eta horrela onartu zen Errotuluen Hiztegirako:

errei2 

Gaur egun Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan jasota dago hiztegi terminologikoetan ematen zaion adiera.

errei 1 iz. ‘gurdiaren gurpilek mendibideetan uzten dituzten ildoak’ 2 iz. ‘(autobideetan eta) lerroa’: autobidean hirugarren erreia ireki dute.

Hiztegi batu oinarridunean begiratuz gero irakur daiteke Euskaltzaindiaren iritziz, lerro dela arrunki erabiltzekoa baina litekeena dela, zirkulazioko kodean-eta, bestelako bereizketak egin beharra izatea, eta hor beharrezkoa izatea errei forma ere.

Une honetan lanketa-prozesuan dagoen Zirkulazio Hiztegian ere errei/carril eta lerro/línea erabiltzeko hautua egin da.

Posted on

Kalitateez eta ez kalitateaz

Lierni Garmendia Arratibel

Hizkuntzak eta hizkuntzak daude; baita euskarak eta euskarak ere. Nirea, zurea, harena; gurea, zuena, haiena. Hain zuzen, berean idatzitako ohar bat topatu dut gaur goizean. Auto-hotsak iratzarri nau, eta goseak sukalderaino gidatu. Han zegoen, etxera itzultzen naizen aldiro bezala, amaren oharra, amaren euskaran idatzitakoa; gure euskaran idatzitakoa.

Duela lau urte, Gasteiztik etxera itzultzen nintzenetan, ez nuen horrela jokatzen. Amaren oharra irakurri eta zuzendu egiten nuen, euskara batura itzuli. Orain, ordea, bestela jokatzen dut Bartzelonatik igotzen naizenetan. Ez dut zuzentzeko beharrik sentitzen. Ez baita zuzena egokia dena zuzentzea; ez kasu honetan. Halakoa baita kalitatea: kasuan kasukoa.

Lehenik eta behin, hizkuntzaren izaera komunikatiboa azpimarratu nahi nuke. Hizkuntza bakoitzaren ezaugarri zehatzak alde batera utzita, hizkuntza komunikazio-sistema bat da, gainerako animaliek darabiltzaten komunikazio-sistemekin alderagarria neurri batean edo bestean. Hizkuntza komunikazio-sistema mota bat, baina komunikazio-sistema guztiak ez dira hizkuntza. Bestela esanda, hizkuntzaren eta gainerako animalien komunikazio-sistemen ezaugarri batzuk bat badatoz ere, hizkuntzak baditu beste komunikazio-sistemetatik bereizten duten ezaugarriak.

Hizkuntzari, orokorrean, hamabost ezaugarri edo hamalau ezaugarri eta horietako batetik eratorritako azkena esleitzen zaizkio (Hockett). Halere, hiru dira hizkuntzaren bereizgarriak:

  1. Aldebikotasuna: Hots-sistema mugatu batekin konbinaketa mugagabeak egiteko gaitasuna.
  2. Emankortasuna: Aldebikotasunagatik, hizkuntzak konbinaketa berriak eginez esaldi berriak sortzeko aukera eskaintzen du etengabe; hots, hizkuntza emankorra da.
  3. Desplazamendua: Hizkuntzaz baliatuz, leku-denboran desplazatzeko gaitasuna du hiztunak; bestela esanda, une horretan eta leku horretan gertatu ez den zerbaitez hitz egiteko aukera eskaintzen digulako. Halabeharrez, gezurretan egiteko gaitasuna ere bada hizkuntzaren bereizgarri.

Ikusi besterik ez dago hizkuntza zeinen konplexua den, baina hizkuntzaren erabilerak ere badu berea. Hori da, hain zuzen, hizkuntzaren kalitatea neurtzeko interesatzen zaiguna: hizkuntzaren erabilera, komunikazioa bermatzeko (ez bedi ahatz hizkuntzaren helburua komunikazioa dela).

Iritzi asko dago kalitatezko hizkuntzaren definizioaren inguruan. Orokorrean, hizkuntza estandarra da ulertzeko bidea. Euskararen kasua berezia da, ordea, oraindik mende erdia ere ez baita igaro euskara estandarraren jaiotzatik. Aldiz, inguratzen gaituzten hizkuntza nagusien errealitatea honelakoa da: hizkuntza estandarrak horrenbeste urte daramatza bizirik, ezen haren erabilera dagoeneko ez baita arrotza. Aspaldi gainditu zituzten artifizialtasuna eta erregistro formalarekin lotzea.

Euskararen kasuan, estandarretik urrunekoak dira aldaera geografiko gehienak. Horrek estandarra formaltasunarekin lotzea dakar; esan nahi baita, euskara batua administrazio, instituzio eta komunikabideen eremuarekin lotzen den bitartean, dialektoen erabilera eremu pribatura mugatzea komeni dela iruditzen zaigu. Ondorioz, hiztun askok honela pentsatzen du: etxeko hizkera txarra da; aldiz, hizkera estandarra, ona. Oker.

Estandarraren erabilerak ez badu testu baten kalitatea bermatzen, zeintzuk dira kalitatezkoa zer den eta zer ez den erabakitzeko irizpideak?

Bada kalitatea bizitasunarekin alderatzen duenik (Izagirre); baita kalitatezko hizkuntzak hurbila eta beroa izan behar duela dioenik ere (Zuazo); edo erraza eta ulergarria (Zubimendi eta Esnal). Hiru hurbilketetan ez da gramatika edo hizkuntza estandarraren beste oinarririk aipatzen. Eta hori da lehengo aurreiritziaren akatsa: kalitatea gramatika hutsetik kontsideratzea. Izan ere, kalitatea neurtzeko parametro ugari hizkuntzaz kanpokoak dira, hau da, hizkuntzaren erabiltzen den uneko egoera hartu behar da kontuan: igorlea, hartzailea, bitartekoa, xedea, etab.

Gogora bedi hizkuntza, ezer baino gehiago, komunikazio-sistema bat dela, eta helburu bat duela: komunikazioa. Hortaz, hizkuntza kalitatezkoa da bere helburua lortzen badu (Sarasola). Eraginkortasunean oinarrituz, hiru parametro bereizten dira hizkuntzaren kalitatea neurtzeko:

  1. Zuzentasuna (ZUZENA): Hizkuntza estandarraren arau formalen araberakoa.
  2. Jatortasuna (JATORRA): Sen eta tradizioaren araberakoa, tokiko eta eguneroko hizkuntzan erabiltzen dena.
  3. Egokitasuna (EGOKIA): Eraginkorra dena, bere helburua lortzen duena.

Beraz, kalitatezko hizkuntza ZUZENA, JATORRA eta EGOKIA da. Kasuaren arabera, parametro bat bestea baino garrantzitsuagoa izango da. Ez bitez gauzak nahas. Amaren oharrak ez dira zuzenak; bai jatorrak eta egokiak, ordea. Kalitatezkoak.

Hizkuntzak eta hizkuntzak daude; baita kalitateak eta kalitateak ere.

Posted on

Gutun hasierak direla eta

Blogzale maiteok:

Gogoan dut zein erosoak iruditu zitzaizkidan gaztetan, ingelesa ikasten ari nintzela, gutunak egoki idazteko ikasarazten zizkiguten arauak, hain garbi eta zehatzak, hain ikaserraz eta gizabidetsuak. Ordura arte euskaraz zein gaztelaniaz kopeta zimur begiraturiko formalismo zaharmindu horien alderdi praktikoaz jabetu nintzen eta, handik gutxira, inbidiaz lausoturiko begiradaz so egiten hasi nintzaien euskarazko gutunak itzulidazten hasi nintzenean.

Urte asko joan dira, finkatu samar ditugu gutun formalak, neutroak eta hurbilekoak idazteko arauak, baina gure lantokian urtero izaten ditugu eztabaida ttikiak gaztelaniazko hasierako agur ohikoenetako bat itzultzeko euskal molde egokienaz.

Gure administraziotik herritarrei bidaltzen zaizkien gutunetan «Estimada/Estimado XXX» dugu formula guztiz nagusia, eta agur hori itzultzeko hamaika modu aurki daitezke gure itzulpen-memorietan, ados jarri ezinaren erakusgarri. Hemen dituzue azkenaldiko hamaika adibide:

Estimada Raquel = Kaixo, Raquel
Estimada Amaia = Amaia, adiskidea
Estimado Joseba = Joseba, lagun hori
Estimado Pedro = Kaixo, Pedro
Estimado Iñigo = Iñigo estimatua
Estimado señor = Jaun agurgarria
Estimada Marta = Marta begikoa
Estimados padres/madres = Aita-ama horiek
Estimado señor Arana = Arana jaun agurgarria
Estimada señora Satrustegi = Satrustegi andrea

Gutunaren zer-nolakoak badu, jakina, gure unean uneko hautuarekin zerikusia, baina askotan gure artean dudaka ibili gara ezin erabaki edo ezin bat etorri zein zen kasuan kasurako egokiena. Aurreko batean, eskutitz baten hasiera ezin finkatuz genbiltzala, Elixabete Perez Gazteluk blog honetan berean idatzitako artikuluaz oroitu ginen, non azaldu baitzigun zein ziren Mitxelenak gutunetan erabilitako agur esaerak, eta nola aipatzen zuen Mitxelenak gehienbat «adiskide»dun hasierak erabili izan zituela: «Adiskide», «Adiskide hori», «Adiskide maitea», «Agur, adiskide», «Ene/Nere adiskide». Horiek horrela, eta jakin-min hutsez, gure aita zenaren gutunetan miaka ibili nintzen bart. Ongi gordea dugun mukuruaren gainaldean zeuden eskutitzak baizik ez nituen begiratu, baina guztietan ageri ziren «Adiskide» edo “XXX hori” zekarten formulak, are gutun formaletan ere.

Ene blogzale maiteok, ez nago ziur zein izan litekeen mugaren alde honetako administrazioek gaur egun darabilten «Estimado» neutro itxurako horretarako euskarazko ordainik egokiena, eta ez nago ezta ere ziur euskararako baliokide neutro sistematikorik behar ote dugun. Baina hain-hain da erosoa!!!

Besterik gabe, zuen erantzun, iradokizun eta proposamenen zain gelditzen naiz.

Agur bero bat,

Itziar

Posted on

«Analfabeto» bat idazle

Aiora Jaka Irizar

Aurreko hilabeteko artikuluan, Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria izan nuen hizpide. Aipatu nuen nola Kanadako inuiten literatura ahozkoa izan den oso berriki arte, XIX. mendera arte ez baitzegoen inuktituta idazteko sistemarik. Misiolari kristauak izan ziren ordura arte ahoz baizik transmititu ez zen hizkuntza papereratzeko idazkera silabiko bat asmatu zutenak, eta, XX. mendearen hasierarako, inuiten artean oso hedaturik zegoen idazketa-sistema hura.

Aurrekoan azaltzen nuen Ehiztariaren arpoia (1969) izan zela Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria. Ez nuen aipatu, baina, lan hura argitaratu zenerako idatzirik zegoela 1983ra arte argitaratu ez zen beste eleberri luze, oparo eta biziki interesgarri bat, eleberri bat idazteko asmorik ez zuen emakume —zentzu hertsian— «analfabeto» batek idatzia: Mitiarjuk Nappaaluk 1931n jaio zen, Quebec iparraldeko herrixka inuit batean, eta, garai hartako inuit gehienek bezala, etxekoengandik ikasi zuen idazkera silabikoa, inoiz eskolara joan gabe eta hizkuntza europarrak irakurtzen ikasi gabe.

Oso neska abila omen zen, emakumeen nahiz gizonen zereginetan trebea. Haren gaitasun nabarmenez ohartuta, apaiz katoliko batek inuktitutezko esaldiak idazteko eskatu zion, inuiten eguneroko bizitzako ahalik eta termino eta forma gramatikal gehien bilduz, inuktitutezko hiztegi eta gramatika bana egin ahal izateko. Halaxe ekin zion, beraz, 20 urte inguruko ama gazteak pixkanaka fikziozko istorio bihurtzen hasi zen esaldi-sorta hura idazteari.

Eleberria 1983an argitaratu zen inuktitutez, eta 2002an frantsesez. Tradizio literario mendebaldarrera ohituriko irakurleentzat harrigarriak gertatzen dira eleberriko pasarte batzuetako erredundantzia edo sinonimoen erabilera naroa. Kontuan hartu behar da, halere, ahalik eta termino eta forma gramatikal gehien idazteko eskatu zitzaiola Mitiarjuki, eta, zentzu horretan, enkarguz idatzitako istorioa dela nolabait. Nire ustez, baina, are harrigarriagoak gertatzen dira pertsonaien hizkera sintetiko, zurrun eta estoikoa, narratzailearen presentzia urria eta gertaera edo gai batetik besterako salto bat-batekoak; jarraian euskaratu dudan pasartean, esaterako, ikusi nola aipatzen den gizaki zurien etorrera, garrantzirik gabeko zerbait balitz bezala, eta zein erraz onartzen duen pertsonaietako batek bere haurretako bat beste emakume bati alabatzat ematea.

Bernard Saladin d’Anglureren frantsesezko itzulpena nahiko gertutik egina dela dirudi. Nire frantsesetiko itzulpenean, ahalegindu naiz ni ere jatorrizkotik gehiegi ez urruntzen, eta bere horretan utzi ditut frantsesezko itzultzaileak inuktitutez eman dituenak (pertsona-izenak, interjekzioak eta kultura inuiteko kontzeptu «itzulezin» batzuk). Hauxe da euskaratu dudan pasartearen testuingurua: Sanaaq, eleberriko protagonista, bere alaba Qumaqekin eta bere ahizpa Arnatuinnaqekin bizi da. Egun batez, europarren itsasontzi bat iritsi da lehen aldiz haien lurraldera. Gizaki zuriei «qallunaat» deitzen diete inuitek; literalki, «bekain-handiak». Zurien etorreratik egun batzuetara, Sanaaqen bizilagun Aqiarulaaq senide urrun bat bisitatzera joan da (Ningiukuluk), haren haurretako bat alabatzat emango ote dion eskatzera. Berarekin eraman ditu Sanaaqen alaba eta ahizpa. Aqiarulaaq Ningiukuluken etxera iristen denean hasten da hemen euskaratu dudan elkarrizketa:

Aqiarulaaqek hitza hartu du orduan:

—Ningiukuluk! Zurekin hitz egin nahi dut; bisitan etorri natzaizu zure alabetako bat adoptatzeko: Aanikallak alabatzat hartzeko irrikan nago… Nik ez dut alabarik!

—Ai! Alde batetik, nahiago nuke Aanikallak ez ematea; bestetik, ez dut hainbeste ere maite, zeren maiz bustitzen du ohea eta lotsarazi egiten nau.

—Emango didazula espero dut, zeren nolabait hitzeman zenidan aspaldi. Berriz diotsut, beraz, alabatzat hartu nahi dudala, laguntza bat izan nahi dudala, Ningiukuluk!

—Jada ez dut hainbeste maite, baina beste horiek, haren bi ahizpak, ezingo nituzke inolaz ere eman… Zoaz ba! Har ezazu!

Aqiarulaaq kontatzen hasi da:

—Bekain-handien etorreraren lekuko izan gara. Etxeak eraikitzen ere hasiak dira… Tira! Gaur bertan itzuliko gara etxera… Aanikalaak! Alabatzat hartu zaitudanez, gurekin etorriko zara!

—Ez! Ez! Aaa! —esan du neskatila gaixoak, negarrari emanez.

Qumaqek, orduan, zuzen-zuzen begiratu dio begietara, eta, umea alaitu nahian, mattaq pixka bat eskaintzen ere ahalegindu da. Muxu batzuk eman dizkio gero:

—Ez egin negarrik, txiki! —esan dio, eta gaineratu du:— Begira! Eper zuri txiki bat dago lurrean… Jolas gaitezen biok! Goazen kanpoan zer dagoen ikustera!

—Ez! Ez! —esan du berriro Aanikallakek.

Hala eta guztiz ere, prestatzen hasi dira.

—Qumaq, zatoz! —dio Arnatuinnaqek. Bizkar gainean eramango zaitut! Iirq! Gona guztiz tarratatuta daukat… Konpon dezadan lehenik! Orratz bat eta zurda-haria! Kito, bukatu dut! Tori orratza!

—Bai! —erantzun du Ningiukulukek.

* * *

aa! – mina adierazteko interjekzioa
ai! – norbaiti deitzeko, zerbait galdetzeko, etsipena adierazteko edo onespena eskatzeko interjekzioa
iirq! – eragozpen baten edo egoera deseroso baten aurrean etsipena adierazteko interjekzioa
mattaq – balea zuriaren epidermis jangarria

OHARRAK:

  1. Hauxe da erabili dudan frantsesezko bertsioa: Mitiarjuk Nappaaluk (2002). Sanaaq, Québec: Stanké.
  1. Mitiarjukek, inoiz eskolara joan ez arren, McGill Unibertsitateak emandako doctor honoris causa titulua jaso zuen 2000. urtean, Quebec iparraldeko inuiten hizkuntza eta kulturaren irakaskuntza bultzatzen egindako lanagatik.

 

Posted on

Literatur lanen izenburuen itzulpenaz (I)

Xabier Olarra

Izenburuaz agertzen denez edozein literatur lan mundura, arreta eta errespetu berezia merezi luke, jakinda idazle batek —gaur egun beharbada argitaratzaile edo editore batek behar baino esku luzeagoa duela badirudi ere—, seguru aski, oso ondo pentsatu duela bere lanari zer izen jarri. Baina hori izaten al da itzultzaileon jokabidea? Gaiari axaletik begiratuta ere, berehala konturatuko gara maiz samar hartzen ditugula bestelako bideak, oso badaezpadako arrazoietan oinarrituta maizegi.

Izenburuarena izan zen James Joyceren Ulysses itzultzeari ekin nionean aurre egin behar izan nion lehenbiziko arazoa. Aldez aurretik konpondutzat joko du askok. Baina zer egiten dugu izenburuekin eta izen bereziekin? Bistan da makina bat aldiz jokabide bitxi askoekin topo egiten dugula, are «itzulpen» deitzea batere egokia ez den modukoekin.

Bestalde, askotan gertatzen zaigu euskarara itzuli ez diren hainbat literatur lanen izenburuak aipatu beharra, eta hor hasten dira komeriak. Biderik errazena, noski, itzuli gabe uztea da, baina ez dut ukatuko, ahal izanez gero, erosoagoa dela irakurlearentzat horiek guztiak bere hizkuntzara itzulirik aurkitzea, nahiz eta beharbada nola edo hala «finkatzen» direnak ez izan erabat asebetegarriak norberarentzat. Erosoagoa da, printzipioz, Jainkotiar Komedia (nolabait finkatua, nahiz eta eztabaidagarria izan) erabiltzea ezen ez Comedia, Divina Commedia, La Divina comedia, Divine Commedie jatorrizko bien eta gure aldameneko bi hizkuntzetan eman zaizkionen artean aukeratzen ibili beharra, edo bakoitzak bere gisara ematea. Edo Dekameron, itzulia daukagunez geroztik, holaxe aipatzea, eta ez Decameron, Il Decamerone eta abarren artean aukeratu beharra.

Adibide horiek, noski, klasikotzat dauzkagun horien kasuetarako balio dute, baina behin hortik ateraz gero, seguru aski, aiseago onartzen dugu literatur lan baten izenburua literatur lan hori sortua den hizkuntza berean emanda irakurtzea, hurbil samarrekoa bada eta irakurleari lagundu baino gehiago traba egiten ez badio betiere. Esate baterako, ez dugu inolako problemarik Jonathan Franzen estatubatuarraren lan nagusiak The Corrections, Freedom edo Purity horrelaxe aipatzeko. Gaztelaniaz, berriz, pedantekeria nabarmena litzateke izenburu horiek ez ematea itzulirik diren bezala: Las correcciones, Libertad edo Pureza. Eta, era berean, ez litzateke oso praktikoa izango (alor espezializatu batean ez bada) Dostoevskiren Hobena eta zigorra aipatzeko, Internetek eta Google Translatek ematen dizkigun aukerez baliatuz, Преступле́ние и наказа́ние, edo transkribaturik Prestupléniye i nakazániye ematea gaur egungo artikulu batean (euskaraz edo gure inguruko hizkuntza batean, noski).

Munduko gauzarik errazena dirudien arren egilearen nahiari estu atxikitzea, ez da beti hala izaten. Eta izenburuen itzulpenean, hiru jokabide mota bereiziko nituzke: a) Itzulpen «zuzena» b) egokitzapena c) ordezkapena.

A. Itzulpen «zuzena»

Ikus dezagun, adibidez, zein izaten den gure jokabidea izenburuan izen bereziak dituzten literatur lanen kasuan.

Horrek ematen du errazena. Bere horretan utzi, eta kito: Madame Bovary, Gatsby Handia, Francis Macomber, Lolita. Orduan, Ulysses ala Ulises? Ala Ulise?

Gure inguruko hizkuntzetan zer egin duten ikusita, Ulysse (fr), Ulysses (de), Ulises (es), Ulise (it), Ulisses (cat), Ulises (ga) euskaraz ere, azkenean, hala ematea erabaki nuen, «itzulita».

Badirudi alferrikako kontuetan burua nekatzen ibili nintzela, baina kontua da orain dela 50 urte normaltzat har zitekeen bezala The Murder of Roger Ackroyd gaztelaniara itzulirik La muerte de Rogelio Ackroyd ikustea, ez dago esan beharrik gaur egun ez genukeela aise onartuko. Orduan, pertsona(ia) baten izena duen izenburu bat denez Ulysses, ez al genuke itzuli gabe utzi beharko?

Badirudi, kasu honetan, gure inguruko hizkuntzetako joera nagusia dela, nobela baten izenburutzat baino gehiago, Homeroren pertsonaia baten izentzat hartzea Ulysses, eta, horrenbestez, hizkuntza bakoitzean izen horrek duen izenburua jartzea Joyceren liburuari (itzultzea, nolabait esateko, tokian tokiko hizkuntzara).

Ikus ditzagun beste adibide batzuk:

2.- The Great Gatsby > Gatsby le magnifique > El gran Gatsby > Gatsby handia.

3.- The Talented Mr. Ripley > Monsieur Ripley > El talento de Mr. Ripley > Ripley trebea.

4.- Ripley’s Game > El juego de Ripley > Ripley s’amuse > Ripleyren jokoa.

Bistan da batetik bestera badirela aldaketak, ez ordea oso larriak, eta funtsean, hizkuntza bakoitzean itzultzailearen —edo editorearen— gustuaren arabera eginak direla aldaketa xumeok.

Frantsesera egindakoetan aurkitu izan dut nik jokabiderik «libreena». Hortxe bertan, Ripley’s Game = Ripleyren jokoaren kasuan, «jokoa» —apustua dena, gutxienez— «jolas» (dibertsio) bihurtzeak gehiegizkoa dirudi, batez ere kontuan hartzen badugu joko/jolas hori, kasu horretan, hilketa dela. Jatorrizko hizkuntzako «game» horrek bi adierak ditu, eta baita «ehiza» adiera ere. Horregatik, ezin esango dugu frantsesezko «s’amuse» oker emana dagoenik, batez ere, itzultzaileari, pertsonaiaren barruan sartuta beharbada, hilketa «jolas» gisa hartzea zilegi iruditu bazaio.

Bestalde, aipatzekoa da euskarara Mr. Ripley ekartzean > Ripley soila bihurtu duela itzultzaileak, Ripley jauna bere jauntasunaz gabeturik. Nabarmentzekoa da, baina hurrengo baterako utziko dut kontu hau.

Posted on

Aspektu-marka enuntziatu performatiboetan

Igone Zabala Unzalu

Ohiko gramatika eta estilo-liburuek lerro gutxi batzuk baino ez diote eskaintzen euskal aditz-aspektuari, baina ohikoa izaten da kalkotzat hartu ohi diren –tzen aspektu-markaren zenbait erabilera kaxkar aipatzea, hala nola, proposamenak egitekoa edo orainaldi historikoarena: #Hartzen dugu kafe bat? #1564an jaiotzen da. Bestalde, Pello Esnalek aspaldian nabarmendu zuenez,[1] enuntziatu performatiboen aipamenik nekez aurkituko dugu gure gramatiketan, eta hona ekartzea pentsatu dut zenbaitetan –tzen aspektu-marka ez erabiltzeko ultrazuzenketaren edo saihesbideren bat antzeman uste izan dudalako. Hona hemen adibide batzuk:

Honen bidez, Euskara Institutuak “Espezialitate hizkerak eta Terminologia” jardunaldiak antolatu dituela adierazi nahi dizugu.

Mezu honen bidez jakinarazi nahi dizut …

…Atseginez esan behar dizut Batzorde Akademikoak zure komunikazio-proposamena onartzea erabaki duela.

Administrazio-hizkeran oso ohikoak dira enuntziatu performatiboak eta nik baino lehenago beste batzuek aztertu dute gaia, lege, xedapen eta ebazpenen itzulpenaren ildotik, adibidez, Edorta Españak (2003)[2] eta Eusko Jaurlaritzaren Itzultzaile Zerbitzu Ofizialak (IZO) (2015)[3]. Nolanahi ere, administrazio-hizkeratik kanpo ere erabiltzen dira enuntziatu performatiboak.

Hizkuntzaren filosofian eta hizketa-egintzen teorian bereizi egiten dira errealitate edo ekintza jakin bat deskribatu edo azaldu egiten duten azalpenezko enuntziatuak (constative utterances) eta ekintza jakin bat gauzatzen duten enuntziatu performatiboak (performative utterances):[4]

Zin egiten dut legea beteko dudala.
Lehendakari izendatzen zaitut.
Barkamena eskatzen dizuet eragozpenengatik.
Hitz ematen dizut garaiz helduko naizela.

Horrelako enuntziatuak ekoizten ditugunean, ez dugu egoera edo ekintza bat deskribatzen: ekintza egin egiten dugu. Eta, ekintza burutzeko, ezinbestekoa da enuntziatua esatea edo idaztea. Enuntziatu performatiboak maiz erabiltzen dira maila batean edo bestean erritualtzat har daitezkeen ekintzetarako, zeintzuetan funtsezkoa baita, hain zuzen ere, hitz jakin batzuk esatea. Ekintza horien izaeraren ondorio dira enuntziatu performatiboen zenbait ezaugarri:

  • Gramatikaren ikuspuntutik, adierazpen-perpausak dira.
  • Aditza indikatiboko orainaldi burutugabean joan ohi da.
  • Aditza, oso maiz, lehen pertsonan erabiltzen da, baina hirugarren pertsonako adizkiak ere erabiltzen dira zenbait kasutan.
  • Enuntziatua ezin da hartu egiatzat edo gezurtzat: egokitzat edo desegokitzat har daiteke, gehienez ere.

Enuntziatu performatiboen aditza orainaldian joan behar da eta –tzen aspektu-marka eraman ohi du. Izan ere, aldia edo aspektu-marka aldatuz gero, aldatu egiten da enuntziatuaren izaera:

Barkamena eskatzen dizut. (performatiboa)
Barkamena eskatu dizut / nizun. (azalpenezkoa)
Barkamena eskatuko dizut. (azalpenezkoa)

Jakina, zerbait esatea edo adieraztea eskatzen duten ekintza guztiek ez dute aditz performatiborik. Adibidez, barkamena eskatzeko, Barkamena eskatzen dizut edo Barkatu / Barkaidazu esan dezakegu, baina norbait iraindu nahi badugu, irainak esan behar ditugu eta ez, adibidez, #Nik iraintzen zaitut. Bestalde, enuntziatu performatiboek, hizkuntza batetik bestera neurri handian aldatzen diren finkatutako formulak direnez, zalantzak sortzen dizkigute euskaraz zenbait testuingurutan. Ikusi besterik ez dago duela urte batzuk erabili.eus gunean Nola esan, ezkontzeko? eztabaida. Azpimarratzekoa da proposamen gehienetan aspektu burutugabearen marka ageri dela (ezkontzen zaituztet, adierazten dut, azaltzen dut, aitortzen dut…) batean izan ezik (Une honetatik aurrera ezkonduta zaudete). Azken hori ere, testuinguru egokian kokatuta, enuntziatu performatibotzat har daiteke, baina zaildu egin dezake, adibidez, ezkontzetan aipatu ohi diren lege-oinarriak diskurtsoan egokiro txertatzea.

Performatiboak dira baita mezuetan, gutunetan, egiaztagirietan edo eskabideetan erabiltzen diren zenbait enuntziatu ere, eta aspektu burutugabearen marka behar dute:

Mezu honen bidez jakinarazten dizut /zaizu…
Eta, beste galderarik ez badago, bukatutzat ematen dut gaurko saioa.
Agiri honen bidez egiaztatzen dut…
Eta agiri hau sinatzen dut…
…Azaltzen du/ dut … Eskatzen du / dut … (instantzia edo eskabideetan)

Eta adibide horiekin bukaera ematen diot gaurko artikuluari.

[1] ESNAL, P. (2007) “Ebazten dut” Hizpide 64 (2007): 66-69.
[2] ESPAÑA, E. (2003) “Queda inaugurado este pantano” Administrazioa euskaraz. 39 zb. 2003/01: 18-19.
[3] IZO (2015) “Ebazten dut / Xedatzen dut… (performatiboak)” Itzulpen- eta berrikusketa-irizpideak. Erabakiak eta gomendioak. IZO (Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala) –Eusko Jaurlaritza: 41.
[4] AUSTIN, J.L. (1955) How to do things with words.The William James Lectures Delivered at Harvard University in 1955. Oxford at the Clarendon Press (1962).

Posted on

Kopiatu [Ktrl-C], itsatsi [Ktrl-V] eta euskaratu [Ktrl-eus] duela 400 urte

Gidor Bilbao Telletxea

Aurreko batean azaldu genuen Joanes Etxeberri Sarakoak, idazteko gaiak eta edukiak bilatzean, beste hizkuntza batzuetan (gutxienez latinez, frantsesez edo gaztelaniaz) idatzirikoak «eskuarara ganbiatu» ohi zituela, eta horien adibide bat aurkeztu genuen. Orduan, nahita hautatu genuen Covarrubiasen gaztelaniazko jatorrizkoari hurbil-hurbiletik loturiko itzulpena; oraingoan, ordea, itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko muga lausoan dabilen testu bat hautatu dugu.

Francesc Decio irakasleak Epitome in Erasmi Copiam (‘Erasmoren Oparotasuna liburuaren laburpena’) eskola-liburua argitaratu zuen 1548an, Valentzian, latinez. Decio oratoriako irakaslea zen Valentziako unibertsitatean eta, liburu honetan, idazkuntzarako baliabideen eta literatura-baliabideen azalpen laburra eskaini nahi zien ikasleei, Erasmo Rotterdamgoaren orobat latinezko De duplici copia verborum ac rerum (‘Hala hitzen nola edukien oparotasunaz’) lanean oinarriturik.

Baina guri gehien interesatzen zaigun zatia, Helena Rausell ikertzaileak ondo azaldu duen moduan (Rausell 2002: 481), Deciok berak oso-osorik sortua da, eta ez Erasmorenetik hartua edo laburtua, funtsean hark proposaturiko metodoa erabiltzen duen arren: testua, hainbat baliabideren bidez, behin eta berriro berridaztea.

Decioren zati luze bat (Decio 1548: 12r-15r) aipatuko dut hemen, baina latin askorik ez dakiena ez da larritu behar, testua ulertzea ez baita ezinbestekoa gero azaldu nahi dudana ulertzeko. Testu horretan, De metaphora izenburuaren ondoren, Deciok azaltzen du metafora zer den eta metaforak zelan sor daitezkeen (Decio 1548: 11r-12r). Gero, ariketa-eredu gisa, tesi edo gai bat proposatzen du: Qui bonum nomen optat, literis incumbat ‘Izen onaren bila dabilena saia dadila letretan’. Eta, azkenik, 34 metafora edo metafora-bikote (metaphorae variae) proposatzen ditu, gai hori lantzeko: silicis et luminis ‘suharria eta argiarena’, ignis et fomitis ‘sua eta erregaiarena’, acus et vestis ‘jostorratza eta soinekoarena’, fontis et sitis ‘iturria eta egarriarena’… Eta, metafora edo metafora-bikote horietako bakoitzarekin lotuta, adibide moduko esaldi bat. Lehenengo biak euskaratuko ditugu:

Suharria eta argiarena.

Norberarentzat izen txit distirantaren argia arazi nahi duenak kolpekatu dezala letren suharria.

Sua eta erregaiarena.

Izen onaren sua piztu gura duenak hurbildu dezala liburuen erregaia.

Horrela, Francesc Deciok 37 esaldi proposatzen ditu, metaforen laguntzaz apailatuak, izen onaren bila dabilenak letren alorrean jardun behar duela adierazteko.

Eman dezagun norbaitek, idazkuntza-ariketarekin jarraiturik, hitzen eta edukiaren oparotasunaren bila, testu bat sortzen duela, 37 esaldi horietako 13 kopiatu (Ktrl-C) eta, hurrenkera aldaturik, elkarren ondoan itsatsiaz (Ktrl-V):

Verae gloriae triumphum quaeris, in castris Musarum milita. Speciosum tibi nomen metere cupis, semina iacta literarum. Ex arbore Musarum colliges tibi aeterni nominis fructum. Ditescere gloria cupis, in librorum aurifodinis elabora. Si ad honoris bravium avidè anhelas, studiorum curriculum invictè percurrere. Qui verum honorem sitit, fontem petat Musarum. Ex fonte Musarum ingentes tibi gloriae rivos derivabis. Traiicere volo ad portum laudum, navem studiorum conscendam. Ferire cupis gloriae album, Musarum arcum intendito. Qui bonae famae turrim erigere desiderat, caementa iaciat librorum. Ascendere desideras ad famae culmen, literarum scalas admoveto. Perpetuae praedicationis figuram mihi adumbrabo, si Musarum adhibeo penicillum. Venustum nomen optas, come animum Musarum pectine, calamistris intorque, dealba cerussa, pinget coloribus, unguentis line.

Latin apur bat dakienak hobeto ulertuko du hurrengo urratsa, baina sinets iezadazue funtsean testu bera dela, aldaketa txiki batzuk eginez berridatzia:

Si tamen Musarum armis aeternum vobis nomen evincere optatis, vestrum est in castris Minervae legitime militare, ut verae gloriae triumphum reportetis. Speciosum vobis praemium metere cupitis? Semina iactate literarum, nam ex arbore studii colligetis vobis aeterni nominis fructum. Ditescere gloria si cupitis, Musarum aurifodinis elaborate. Si ad honoris bravium avidé anhelatis, studiorum curriculum invicté percurrite. Quicumque vestrum nominis gloriam sitiat, fontem scholae petat; inde enim ingentes gloriae rivos derivabit. Traiicere vultis ad portum laudum? Navem literarum conscendite. In scopum sapientiae collineatis? Apollinis arcum intendite. Bonae famae turrim erigere desideratis? Iacite librorum caementa. Ad quietis atque tranquillitatis culmen ascendere intenditis? Laboris scalas admovete. Si praedicationis perpetuae vobis figuram adumbrare vultis, Musarum adhibite colores et penicillum. Venustam coronam optatis? Comite animum Minervae pectine, crines calamistris intorquete, pingite coloribus, et unguentis linite.

Letra-estilo lodian eman ditugu bere hartan edo aldaketa txiki-txikiekin (hurrenkera edo numeroa aldatzea) berridatzi diren zatiak; letra-estilo lodi eta etzanean, sinonimiaz (edo) aldatu direnak; letra-estilo normalean geratu dira idazle-berridazlearen ekarpenak.

Azkenik, eman dezagun norbaitek latinezko testu hori euskaratzen duela, lapurtera klasikoan:

Ordea, baldin eskoletako harmen bidez nahi baduzue zuen bethiereko omena hedarazi, jakin zazue zuen eginbidea dela estudioan behar bezala enplegatzea, egiazko garaitiaren ardiesteko. Errekonpentsa berezi bat nahi baduzue ardietsi, letren haziak erain zatzue, zeren estudioko arbolatik bilduko baituzue bethiereko omenaren fruitua. Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko, eskoletako urre meatzetan enplega eta trabaila zaitezte. Baldin desiros bazarete ohorearen zelai eder eta zabaletan pasaietan ibiltzera, har zazue estudioaren karrosa. Baldin nihor kausitzen bada zuen artean estimuaren egartsuaz sekeriatua dagoenik, laster egin beza eskolako ithurrira; handik atherako tu egiazko estimuaren usin hondargabeak, xirripa eta hibai usintsuak. Nahi duzue laudorioen portura hedatu? Sar zaitezte autoren untzian edo fragatan. Nahi diozue thiratu zuhurtziaren xedeari? Banda zazue Apoloren balezta. Baldin erreputazino onaren dorrea ezartzera gutiziatzen bazarete, fintka zatzue liburuetako zimenduak. Baldinetariak errepausuaren eta soseguaren kapetara ikhaiteko gogoa baduzue, trabailuaren zurubiak hurbil zatzue. Baldin bethiereko aiphamenaren itxura edo figura nahi baduzue pintatu, har zatzue eskoletako koloreak, tintak eta pintzela. Nahi duzue khoroa eder bat? Orrazta zazue izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur eta kroskoila, pinta eta unguentuz gantzu.

Deciorenetik euskarazkorako urratsak (Ktrl-C > Ktrl-V > Ktrl-eus) Joanes Etxeberri Sarakoak eman zituen, duela 400 urte inguru, Eskuararen hatsapenak laneko «Eskual Herriko gazteriari» atalean (EHats 269-271, Bilbao 2006: 99-100). Isabel, Aiora eta Miren, euskal itzulpengintzaren historiako irakasleak: hau eta honelakoak ere euskal itzulpengintzaren historiarako, ezta?

Posted on

Baragarri ez gaitezen bara

Estitxu Irisarri Egia

Egun aspergarri horietako batean, lagun batek eta biok Skype bidez kafe-tertulia egiteko hitzordua jarri genuen, hantxe ibili ginen kontu-kontari mundua konpondu nahian, baina bilera eta batzar askotan bezala, irtenbidea aurkitu arren, ekintzara jo gabe. Gure barrenak askatzea zen helburu nagusia.

Baina, halako batean, kablearen beste puntan zegoen hark nire lexikologiarekiko maitasuna piztu zuen une batez. Nire belarriek honelako zerbait entzun zuten: «tipo hori baragarrie da». Arratia inguruko zaretenoi ulergarria egingo zaizue, baina niri neuri ez. Hitz berria nire artxibategirako. Barregarri hitzaren parekotasuna hartu nion, baina ez zuen esanahi horrekin erabili. Zer esan nahi zuen galdetu, eta, egia esan, hasiera batean berak ere ez zekien nola azaldu, nahiz eta bere hiztegian ohiko kontzeptua izan.

Lagun horren azalpenak osatu nahian, oraingoan ere hiztegietara jo nuen baratu eta paraturen antzekotasuna gogoan izanik.

Elhuyarrek dioenaren arabera:

iz./izond. (Ipar.) lo que obstaculiza/entorpece/dificulta.

Orotariko Euskal Hiztegiaren esanetan:

“Qui invite à s’arrêter” Lecl. “Qui est propre à arrêter. Jainkoaren beldurra izan bedi zure baragarri” Dv. “Zertan gintazke legea ez balitz gaixtaginen baragarri?” Ib. “Obstáculo” A.

2008ko abenduaren 31ko Bizkaie! sareko aldizkarian Arkaitz Estiballesi egindako elkarrizketa batean ere agertzen da hitz hori bera:

Inoizkorik lasaien joan nintzan finalera. Aurreko egunetan ardurea neukan eta ahotsagaz be baragarri ibili naz, orain aste bi edo guztiz galdu neban eta hor ibili naz, ahotsa errekuperau, barriro galdu. Bezperan eta sano arduratuta nengoan eta gozatzeko aukera larregirik ikusten ez nebanez, nahiko trankil joan nintzan. Hori igarri neban, finalaren sarrerako paseoan, lagunak agurtu nituan, jentea ikusi, oso trankil sartu nintzan Bilbao Arenan. (http://www.bizkaie.biz/orokorra. php?atala=2&id=10711&sec=4&fecha=2008-12-31%2010:40:11 [Azken kontsulta: 2016-01-08])

Arratiako Udalaren Mankomunitateko berbategiaren arabera:

Esanahia: Pertsona edo gauza arraroa, bitxia…
2.- Larria…
3.- Trabea, oztopoa.
Euskara batukoa: barregarri, eragozpen.

Euskaldun askok dugun gaitasunagatik edo deformazio profesionalagatik, elkarrizketa informal hura eztabaida filologiko bihurtu zen ia. Hiztegietan Iparraldeko marka duen hitz horrek hedadura geografiko handiagoa duela dirudi, Skype-kide hori Arratia ingurukoa baita. Gure ondorioetako bat gazte askok «le bailan el agua», «sin maseko tipoa», «tipo pseudoguaya» esapideak erabiliko lituzketela/genituzkeela izan zen, bere hiztegiaren barruan, hitz hori denak bere inguruan dantzan darabiltzan pertsona izendatzeko erabiltzen baita, kasu horretan behintzat. Beraz, badirudi hitz honen hedadura geografikoaz gain, hedadura semantikoa ere handitu egin dela. Noski, hiztun bati entzundakoarekin ezin orokortu. Hipotesi baragarri (sin maseko) batekin ez gaitezen bara eta zuen jakintza elkarbanatu!

Posted on

Leku-izenen deklinabidean araututako zenbait bitasun: anakronismoa?

Alfontso Mujika

Kontsonantez amaitutako leku-izenen deklinabidean, aukeran uzten du Euskaltzaindiaren arauak e epentetikoa erabiltzea edo ez leku-genitiboan, adlatiboetan eta ablatiboan: Eibarko zein Eibarreko, Eibarra(t) zein Eibarrera(t), Eibarrantz zein Eibarrerantz, Eibarraino zein Eibarreraino, Eibartik zein Eibarretik (baita motibatiboan ere, Eibar(re(n))gatik, baina hori ez da leku-denborazko kasua, eta utz dezagun alde batera).

1979koa da araua, eta 35 urte eta gehiago igaro dira dagoeneko. Garbi dago azken 35 urteotan euskararen estandarizazioak hainbat urrats egin dituela (aurrerantz, gehienbat, ezta?). Horregatik, duela 35 urte zentzuzkoa izango zen, ziur asko, aukera bat baino gehiago uztea zenbait kasutan, orduko egoerari erreparaturik. Gaur egun, ordea, errealitateak erakusten du bide bat nagusitu dela, argi nagusitu ere. Beraz, jo daiteke iritsia dela unea garai batean zentzuzkoak ziren zenbait bitasun bazterrean uzteko, ia anakronismo bilakatu baititu denboraren joanak.

Gaur, esan daiteke halako hibridazio bat gertatzen dela epentesiaren erabileran. Batetik, leku-genitiboan (Eibar(re)ko) bizi-bizirik daude bi aukerak. Ez hain nabarmen Eibar adibidean (idatzizko erabileran alde handiz da nagusi Eibarko moldea Eibarreko moldearen aldean), baina bai kanpoko leku-izenetan (Parisko zein Pariseko, agerraldi-kopuruari dagokionez, parekatuta ageri dira; beste kasu batzuetan, denetarik dago, eta aldaera bat zein bestea izan daiteke nagusi: Laosko/Laoseko, Doverko/Doverreko, Suezko/Suezeko, Hondurasko/Honduraseko, El Salvadorko/El Salvadorreko). Garbi dago egungo egoeran ez dagoela oinarririk, erabileran oinarriturik, bitasuna gainditutzat jo eta baztertzea aldezteko.

Bestelakoa da, nabarmen, adlatiboetako e epentetikoaren kasua (Eibar(re)ra(t), Eibar(re)rantz, Eibar(re)raino). Euskal Herriko leku-izenetan beretan, Eibarko eta Zarauzko aukerak nagusi izanik ere Eibarreko eta Zarautzeko aukeren aldean, alderantziz gertatzen da adlatiboetan: Eibarrera eta Zarautzera aldaerak askoz gehiago erabiltzen dira Eibarra eta Zarautza baino (beste kontu bat da ahoskera: [zarautza] esatea guztiz arrunta da hizkera batzuetan, baina baita [etxea] esatea ere, nahiz eta etxera idatzi. Beraz, ahoskera ez da hemen nahastekoa). Eta are nabarmenagoa da aldea beste adlatiboetan: Eibarrantz, Eibarraino, Zarautzantz, Zarautzaino aldaerak hutsaren hurrengo dira Eibarrerantz, Eibarreraino, Zarautzerantz, Zarautzeraino aldaeren aldean. Egiaztatu nahi baduzu, galdetu Google anaia handiari.

Kanpoko leku-izenei dagokienez, ia erabatekoa da e epentetikoaren erabilera: Madrila eta Parisa aldaerek badute oraindik tokitxo bat gaur egungo testuetan, Madrilera eta Parisera nabarmen nagusi izan arren. Baina Atenasa, Singapurra, Doverra, Galesa, Calaisa, Milana, Budapesta gisakoak hutsaren hurrengo dira –edo erabateko hutsa– Atenasera, Singapurrera, Doverrera, Galesera, Calaisera, Milanera, Budapestera aldaeren aldean. Gaur egun, euskaldun batzuentzat –askorentzat, esango nuke, baina frogarik gabeko irudipen hutsa da–, Milana gisako formak (Milana joan da), idatziz, ez bakarrik bitxiak baizik eta ulergaitzak ere badira, ez baitute ikusten halakoen atzean NORA dagoenik.

Idazle gutxi batzuk, bestalde, saiatzen dira, borondate onez, koherentziari eusten: Eibarko eta Londresko esan eta idazten badut, epentesirik gabe, berdin jokatu beharko dut gainerako kasuetan ere: Eibarraino eta Londresaino. Baina ez dut uste egungo euskara estandarrean Londresaino idaztea inori berez ateratzen zaionik; hau da, iruditzen zait koherentzia nahiak eragindako artifizialtasuna dela.

Horregatik, uste dut iritsia dela unea Euskaltzaindiak duela 35 urte hartutako erabaki hura (ez hura bakarrik, baina hari buruz ari gara gaur) berrikusteko eta gaur egungo erabilera arauan islatzeko, leku-denborazko kasuetako e epentetikoaren simetria beldurrik gabe hautsita. Hau da, egungo Eibar(re)ko, Eibar(re)ra(t), Eibar(re)rantz, Eibar(re)raino, Eibar(re)tik aukera-parrasta murriztea eta e epentetikorik gabeko aukera kentzea adlatiboetan. Hau da, honela uztea:

Eibar(re)ko, Eibarrera(t), Eibarrerantz, Eibarreraino, Eibar(re)tik.

Izango da bazterretan heretikotzat joko nauenik eta euskara batuaren harroinak pitzatu nahia leporatuko didanik. Ez ahal nau Euskaltzaindiak eskumikura egotziko!

Posted on

Itzulpen kritikariez eta epaimahaikideez

Karlos del Olmo

Aspaldi da —norberak nahi baino gehiago eta dirudien baino gutxiago, azterketaren zorrotza kontuan— Valentin Garcia Yebrak esan zuenetik onartu besterik ez zegoela hedabideetan literatura itzuliaz diharduten zenbait kritikarik (gehienek, esan zuen, zehazki) ez dituztela biltzen horrelako lan bat egiteko behar diren baldintzak: dela jatorrizko lanaren hizkuntza nahikoa menderatzen ez dutelako, dela iruzkina edo kritika idaztean sorburu lana (hau da, itzultzaileak erabilia) eskura ez dutelako, dela jatorrizkoa eskuragarri izan arren bi testuak behar bezala alderatzeko betarik (edo gogorik) ez dutelako izaten.

Ez da harrigarria —itzultzailea edo itzulpen lana berariaz aipatzen badute, ez baita beti hala gertatzen— iritziak orokorregiak izatea ala itzulpena irakurterraza edo irakurgaitza dela esatea, edo euskal irakurlearentzat interesgarri gertatuko dela idatzi eta lasai asko geratzea… Hau da, benetako kritikarik ez egitea edo asmo oneko sasiko kritika bat paratzea, egiatia, itxuraz, baina laudatio hutsetik harantzago ez doan zerbait, azken buruan; dena dela, itzultzailearentzat nahiz irakurlearentzat, etekina edo onura, hutsaren hurrengo.

Beste joera bat izan ohi da akats edo hutsen xerka jardutea, edo itzulpenaren alde onak besterik ez nabarmentzea, kontu begi bistako bat ahaztuta: kritikariak akatsak nahiz ederrak modu orekatuan aipatu behar dituela, benetako kritika egingo badu.

Itzultzea eragozpide lasterketa eskerga halako bat bada —gertatzez, halakoxea baita—, kritika on batek ez luke gutxiago izan beharko: jatorrizko oztopagarriak eta horiek gainditzeko erabilitako baliabideak aztertu beharko ditu kritikariak, publizista izate hutsetik harantzago joango bada.

Testu literarioa estu loturik egon ohi da jatorrizko hizkuntzaren egiturari, baina, aldi berean, ohiko erabilera moldeetatik urruntzea izaten da araua literaturan, eta aldentze horrek —itzultzaileak egoki ordainduz gero— itzulpena txartzat jotzera eraman dezake bai editorea, bai kritikaria, bai, zertan esanik ez, irakurlea bera; itzultzailearen edo editorearen sarrera batek edo kritika orekatu batek behar bezala ohartarazi ezik. Forma eduki logikoa baino munta handiagokoa bada, izan ohi den moduan, horri erreparatu beharko lioke kritikak batez ere.

Newmark irakaslea ekarri ohi zuen gomutara Yebrak, Peter Newmarken ustez, ezin delako kritikarik egin itzulpen teoria orokor bat izan gabe (irakasle ingelesa testu informatzaileez ari zen, Yebrak literarioetara eta poetikoetara ere hedatu zuen ustea).

Esate baterako, teoria bat beharko du itzultzaileak elementu arroztaileei eusten dien ala «etnozentriko» jokatzen duen erabakitzeko. Eta horren berri eman beharko, ezin bestela, kritikariak, bai eta balorazioa egiterakoan behar bezala haztatu ere, ezin duelako berdin epaitu itzulpena «jatortzearen» aldeko aztertzaileak eta «arroztearen» aldekoak.

Eta itzulpen sariketetako epaimahaikideak, zer? Kritikaria baino «kritikariago» izan behar luke, hasi bidez, irakurleari gidalerro bat eskaintzetik baino haratago doalako itzulpen sariketa bateko kidearen eginbeharra. Eta oinarri etiko eta teoriko sendoak beharko ditu, itzultzailearen hizkuntzazko erabaki asko oinarri teoriko nahiz jarrera moral edo etiko batzuen ondorio baitira; nahiz eta, kontu ezaguna den argitaratzaileak eta lan egoerak erabat baldintzatu dezaketela itzulpengintza.

Gaia agortzeko inolako asmorik gabe, adibide doaz aurreko horri guztiorri loturiko bi egoera argigarri:

a) galiziera euskaratua: azken bi urteotan plazaraturiko bi literatur lanetan, jatorrizko izendapen eta toponimo batzuk euskaratuta ematea gurago izan dute itzultzaileek. Bat, haur-gazte literaturaren alorrekoa zen; bestea, helduen literaturakoa. Haietako bati gagozkiola, itzulpen aukera hori izan zen, hain suertez, lan horietako bat aztertzean epaimahaikidek neurturiko alderdietako bat, saria ematea baldintzatu ez bazuen ere, egia esan. Baina, ezin berdin jokatu joera baten aldeko aztertzaileak eta bestearen aldekoak.

b) epaimahaikide batek haur-gazte literaturaren alorrean argitaraturiko opera klasiko baten moldaketa saritzeko eragozpen etiko halako bat aipatu zuen sariketa bateko epaimahaiaren bilkura batean, lan horretan agertzen den emakume eredua dela kausa, hain suertez, XXI. mendean ezin onartuzkoa baita gizartean indarrean dauden balioen aldetik umeei eta gazteei mota horretako emakume eredu bat eskaintzea; argitalpenaren balio estetiko ukaezinak eta itzulpenaren alde onak ukatu gabe, bestalde. XIX. mendeko egoera baten berri ematen dute bai operak bai haren oinarrian dauden literatur lanek. Zer egin? Zelan epaitu?

Denborak aldatuz doaz, eta haiekin batera, erabaki behar berri batzuk agertzen, «aldia nolako, itzultzailea halako», aspaldiko erabaki behar unibertsal batzuek beren bostean badiraute ere.