Hilabetea: urtarrila 2016

Posted on

Svetlana Aleksievitx, Txernobylgo ahotsak II

miel a. elustondo

Moskun, lehena ikusi genuen poliziari galdetu genion: «Nora eraman zituzten Txernobilgo suhiltzaileak?». Eta erantzun ere zigun, batere usteko ez bagenuen ere. Beldurra sartu ziguten, erabateko sekretua zela pentsarazi ziguten. «6. Ospitalea. Xukinskaian».

Ospitale berezia zen, erradiologiarentzat, eta ez zegoen hara paserik gabe sartzerik. Ateko emakumeari diru pixka bat eman, eta «Aurrera» esan zidan. Gero, beste bati ere galdetu behar izan nion, erregutu. Azkenean, Angelina Vasilievna Guskova erradiologo-buruaren bulegoan jartzera iritsi nintzen. Itzulingururik gabe galdetu zidan: «Haurrik baduzu?».

Eta zer esan behar nion? Ordurako konturatuta nengoen ezkutatu egin behar niola haurdun nengoela. Ez zidaten nire senarra ikusten utziko! Eskerrak argala naizen, inork ezingo luke ezer igarri.

«Bai», esan nion.

«Zenbat?».

Pentsatu egin nuen. Bi ditudala esan behar nion. Haur bat besterik ez nuela esanez gero, ez zidan sartzen utziko.

«Mutila eta neska».

«Hortaz, ez duzu gehiago izan beharrik. Ongi da. Entzun: zure senarraren nerbio sistema zentrala guztiz kaltetuta dago, burua guztiz kaltetuta».

«Ongi da», pentsatu nuen, «horrek esan nahi du are urduriago egongo dela».

«Eta aditu: negarrez hasten bazara momentuan bertan aterako zaitut. Ez besarkadarik, ez musurik. Ezta berarengana hurreratu ere. Ordu erdia duzu».

Baina ordurako banekien ez nuela handik alde egingo. Alde egiten banuen, berarekin joango nintzen. Zin egin nion neure buruari!

Sartu nintzen. Ohean jarrita zeuden, karta jokoan eta barrez. «Vasia!», hots egin zuten. Senarrak burua jiratu zuen: «O, tira, bukatu da! Aurkitu nau hemen ere!». Barregarri itxura zuen, 48 neurriko pijama jantzita baitzegoen, eta berak 52koa erabiltzen baitu. Mahukak motzegi zituen, prakak ere motzegi. Baina ordurako aurpegia ez zuen handitua. Nola-halako likidoren bat injektatzen zieten.

«Nora ihes egin zenuen?», galdetu nion. Besarkatu nahi izan ninduen. Medikuak ez zion utzi. «Jarri, jarri», esan zion. «Besarkadarik ez hemen».

Nolabait ere, txantxetan hartu genuen. Eta, gero, guztiak hurreratu zitzaizkigun, baita beste gelatakoak ere, denak Pripiatekoak. Hogeita zortzi ziren hegazkinean.

Senarrarekin egon nahi nuen, baina bakarrik, minutu bat besterik ez bazen ere. Gainerako mutilak konturatu ziren, eta nork bere aitzakia asmatu zuen, handik irten eta korridorean barna abiatzeko. Orduan, besarkatu egin nuen senarra, musu eman nion. Berak atzerantz egin zuen.

«Ez nigana hurreratu. Hartu aulkia».

«Horixe txorakeria!», esan nion, aulkia aparte utziz.

Hurrengo egunean joan nintzenean, etzanda zeuden, nor bere gelan. Korridorean ibiltzea galarazi zieten, baita elkar ukitzea ere. Horman jotzen zuten hatz-koskorrekin. Puntu-marra, puntu-marra… Medikuek esan zutenez, bakoitzaren organismoak diferente erantzuten du erradiazioaren aurrean, eta pertsona batek eraman dezakeen mina, beste batek ezin du. Medikuek gaixoak zeuzkaten gelako hormetako erradiazioa ere neurtu zuten. Eskuin aldera, ezker aldera, eta zorua. Beheko eta goiko solairuetako gaixo denak mugiarazi zituzten. Inor ez zuten bertan utzi.

Senarra aldatzen hasi zen; pertsona berria topatzen nuen egunero. Erredurak azalera etortzen hasi ziren. Ahoan, mihian, masailetan; hasieran zauri txiki zirenak, hazi egin ziren gero. Geruza bat osatu zuten; geruza txuri bat… haren aurpegiaren kolorea… haren gorputza… urdin… gorri… gris nabarra. Eta nirea zen hura dena! Ezina da deskribatzea! Ezina da idaztea! Ezina da jasatea.

Salbatu ninduen gauza bakarra izan zen oso arin gertatu zela dena; ez zegoen pentsatzeko astirik, ez zegoen negar egiteko astirik.

Posted on

“Eta biok”

Iñaki Segurola

Aspaldiko urteetan esan liteke halako joera bat gailendu dela euskara batu-bakandu ofizialean, eta ni idaztea eragozten duena. Horren zuztarra ideologikoa edo ideiazkoa izan liteke eta, zehazkiago esanda, euskaldun jatorren ustezko joera edo nahikunde gu-zale eta ni-aren ezkutatzaile edo lausotzaileak ekarria izango genuke eta ni-ren eragoztea. Horren eragina zeharo ukatu gabe ere, iruditzen zait beste ustezko jatortasun bat dabilela hor zinez lanean, eta da jatortasun gramatikazkoa: eta biok/hirurok… litzateke beti egitura jatorra, «euskal senaren araberakoa», eta sekula ez eta ni. Munduko letrakuntza edo hizkuntza ofizial idatzizko guztietan daude holako hobe-beharrezko sasi-arau edo hiper-orokortze behargabekoak, eskola edo tzaindi edo antzeko erakundeek aginduta sartuak, baina, hori aski ez dela, euskara bezalako galerako hizkuntzetan (galeran doazen edo datozenetan) hizkuntzaren gaineko hiper-kontzientzia (eta, beraz, «naturaltasun» falta) batek hizkuntza gailenarekiko etengabeko desberdintze edo desberdindu-beharrera egiten du bultza, halako moldez non hizkuntza gailenean ez bezalakoa izango baita beti onena edo jatorrena. Gaurko kasuari gagozkiolarik, eta biok erako egitura hobea edo jatorragoa izango da beti eta ni erakoa baino. Esan beharrik ez dago jokabide hau «erdarari begira» egoteko eta aukeratzeko beste modu bat baizik ez dela.

Gure belarriek minik haundiena hartzen dute agindupeko hiztun ez-naturalen ahotik hi/zu eta biok aditzen dutenean, halakoak ezinezkoak baitira gure gramatikan; biok hutsa edo hi/zu eta ni dira holakoetan esaten direnak. Min ematera iritsi gabe ere, asko harritzen gaituena da X eta biok egitura zenbateraino hedatu den liburu eta pelikulen tituluetan. Ez dut uste inola ere hiztun natural bati berez ateratzen zaion egitura denik; aitzitik, esango nuke norbait noizbait argialdi itsugarri batek jo eta ohartu zela «erdaraz ez bezalako» egitura bat badagoela halakoetan erabil litekeena belarriko min haundiegirik eman gabe: dakigunaren arabera, argialdi hori Bingen Amezagari etorri zitzaion 1953an Platero ta biok izeneko itzulpena egiterakoan. Ordutik hona indartu besterik ez da egin joera hori, kasik baitezpadakoa edo kanonikoa bihurtzeraino, hegoaldean bederen.

Kontuan hartu behar da, bestalde, anbiguoa dela eta biok egitura, eta ez dela beti eta ni-ren baliokidea, eta izan daitekeela eta hi/zu edo eta hura-rena ere. Hona hemen testuetako adibide batzuk (neure hizkeratik asmatzen ibili gabe): 2. pertsonarekin, Lizardi lurra ta biok elkarri munka zaudete; 3. pertsonarekin, Barbier lamina eta biak heltzen dira ur bazterrera, Zaitegi badoaz Sokrate ta biok. Zer pentsatu behar dugu orduan? Berariazko anbiguotasun baten bila dabiltzala literatoak eta gainerakoak eta biok erabili beharreko aginduari obeditzen diotenean? Inola ere ez, jakina, gogoan izanik bereziki galerako hizkuntza batean literatoak eskuarki «belarrimotzak» izan ohi direla: hots, begi-buruzkoak, agindupekoak eta hizkuntza natural orok berezkoa duen anbiguotasuna nekez jasaten dutenak.

Iruditzen zait belarrizko euskaldun bati X eta ni naturalagoa eta berezkoagoa egiten zaiola titulu batean X eta biok baino, eta ezin onets dezakeela X eta biok egituraren ia-derrigortze edo kanonikotzea. Azken esan-modu honek zerbait gehitzen duela dirudi, edo zerbait gehitu nahi lukeela gramatikalki, estilistikoki edo auskalo nola, baina, nere iritzirako eta belarrirako, zinez gehitzen duena halamoduzko jator-gehigarri bat besterik ez da. Izan ere, badirudi eta biok/hirurok… egituran nolazpait jakina izan behar duela –aurretik aitatua izan delako edo hizketako egoerak erakusten duelako– beste pertsona bat partaide dela sintagman (eta perpausak adierazten duen esankizunean), eta informazio jakin-beteegia ez emateagatik uzten dela adierazi gabe eta bi-, hiru– edo dena delakoarekin ordezkatua bezala. Adibidez: hizketako egoera batean, inork aurretik deus aitatu ez badu edo mintzaideentzat informazio ezezaguna baldin bada, Mikel eta ni atera ginen txapeldun esango du mintzo denak; aitzitik, jakina baldin bada ni dioena dela txapeldunetako bat, Mikel eta biok… esan ahalko du ni horrek; edo joera nagusiak horiek izango dira bederen. Titulu batean, jakina, ezin egon daiteke aurretik deus aitaturik eta jakinik, eta hargatik esango nuke naturalagoa dela eta ni erako egitura erabiltzea.

Euskara galbidean sentitu zuen Xalbadorrek bere inguruan, baina haren baitan euskara ez zen oraino galerako hizkuntza, ez zen agintaritza baten esanera erabiltzekoa, eta bai hizkuntza bizia eta bihotz-belarriz zuzenean sentitua. Gaurko jardun honi buru ematerakoan, haren 1974ko bertso-sail baten tituluarekin oroituko gara: Jainkoa eta ni.

Posted on

Alfabetatzen

Juan Luis Zabala

Duela 40 urte inguru Alfabetatzen izenburua zuen liburu bat sartu zen gure etxean. Ezagutzen ez nuen gizon gazte baten aurpegia zuen marraztua azalean; geroago jakin nuen Rikardo Arregi zela. Arrebarena zen liburua; ikastaro batean izena zuen emana, etxeko hizkuntza, liburuaren kontrazalak zioen moduan, «noranaiko» bihurtzeko asmoz, garai hartako gazte euskaldun askok bezala.

Liburu hura etxean ikusi nuenean, nerabezaroan sartu behar eta sartu ezinda zebilen mutil koxkor praka motzeko eta ez bereziki buru-argia izanagatik ere, ulertu uste izan nuen Franco hila zenez gero denok alfabetatu beharko genuela aurrerantzean, denon artean bihurtu beharko genuela euskara «noranaiko».

Nik ez nuen halakorik nahi. Arrotza zitzaidan euskara idatzia, batua, alfabetatua, eta lan astunez betea irudikatzen nuen. Ez nuen begiko liburuaren azaleko gizon gaztea.

Gaztelaniaz egiten nituen ikasketak orduan, baina Euskara ikasgaia jarri ziguten bizpahiru urte geroago institutuan, BUPeko hirugarren mailan. Zenbakiak nola idatzi irakatsi zigun lehen egunean irakasleak: «Bat, bi, hiru, lau, bost, sei…». «Sei!?», pentsatu nuen neure artean, harrituta. «Zeatik esateik onek sei, xei esan berrin?». Alfabetatzearen lurralde ezustekoz, misterioz baina batez ere –hau alfergura!– lanez betean sartzen ari nintzen.

Kontu horiek etorri zitzaizkidan burura aurreko batean, Euskadi Irratian sortzaile gazte samar, ezagun eta euskal koolturan oso estimatu bat bere herriko euskaran mintzo zela entzutean, neure buruari galdera hau egin eta gero: «Hala nahiago duelako egiten ote du honek herriko euskaran, ala… alfabetatu gabe dagoelako?».

Ez zait gaizki iruditzen, berez, sortzaile hori, edo beste edozein, Euskadi Irratian bere herriko euskaran mintzatzea. Baina ezinegon bat eragiten dit horrek barruan, gogorarazten didalako artista eta sortzaile euskaldunen artean –idazleak salbuetsita, eta idazleak ere ez denak– nahiko urriak direla alfabetatze lanetan taxuzko maila bateraino iritsitakoak; eta berdin edo are okerrago dagoela kontua plazara sortzaile gisa agertzen ez diren euskaldunen artean.

Paradoxikoa badirudi ere, berak berariaz halakorik bilatu gabe, bizitzaren gorabeherek alfabetatzearen lurraldean bete-betean eta luzaz sarrarazi dute Alfabetatzen liburuak beldurtu zuen mutil koxkor hura, ez lanik gabe baina plazer handiz une askotan. Lurralde hau, ordea, duela 40 urte inguru irudikatu zuen baino askoz mortuago dago.