Karlos del Olmo
Aspaldi da —norberak nahi baino gehiago eta dirudien baino gutxiago, azterketaren zorrotza kontuan— Valentin Garcia Yebrak esan zuenetik onartu besterik ez zegoela hedabideetan literatura itzuliaz diharduten zenbait kritikarik (gehienek, esan zuen, zehazki) ez dituztela biltzen horrelako lan bat egiteko behar diren baldintzak: dela jatorrizko lanaren hizkuntza nahikoa menderatzen ez dutelako, dela iruzkina edo kritika idaztean sorburu lana (hau da, itzultzaileak erabilia) eskura ez dutelako, dela jatorrizkoa eskuragarri izan arren bi testuak behar bezala alderatzeko betarik (edo gogorik) ez dutelako izaten.
Ez da harrigarria —itzultzailea edo itzulpen lana berariaz aipatzen badute, ez baita beti hala gertatzen— iritziak orokorregiak izatea ala itzulpena irakurterraza edo irakurgaitza dela esatea, edo euskal irakurlearentzat interesgarri gertatuko dela idatzi eta lasai asko geratzea… Hau da, benetako kritikarik ez egitea edo asmo oneko sasiko kritika bat paratzea, egiatia, itxuraz, baina laudatio hutsetik harantzago ez doan zerbait, azken buruan; dena dela, itzultzailearentzat nahiz irakurlearentzat, etekina edo onura, hutsaren hurrengo.
Beste joera bat izan ohi da akats edo hutsen xerka jardutea, edo itzulpenaren alde onak besterik ez nabarmentzea, kontu begi bistako bat ahaztuta: kritikariak akatsak nahiz ederrak modu orekatuan aipatu behar dituela, benetako kritika egingo badu.
Itzultzea eragozpide lasterketa eskerga halako bat bada —gertatzez, halakoxea baita—, kritika on batek ez luke gutxiago izan beharko: jatorrizko oztopagarriak eta horiek gainditzeko erabilitako baliabideak aztertu beharko ditu kritikariak, publizista izate hutsetik harantzago joango bada.
Testu literarioa estu loturik egon ohi da jatorrizko hizkuntzaren egiturari, baina, aldi berean, ohiko erabilera moldeetatik urruntzea izaten da araua literaturan, eta aldentze horrek —itzultzaileak egoki ordainduz gero— itzulpena txartzat jotzera eraman dezake bai editorea, bai kritikaria, bai, zertan esanik ez, irakurlea bera; itzultzailearen edo editorearen sarrera batek edo kritika orekatu batek behar bezala ohartarazi ezik. Forma eduki logikoa baino munta handiagokoa bada, izan ohi den moduan, horri erreparatu beharko lioke kritikak batez ere.
Newmark irakaslea ekarri ohi zuen gomutara Yebrak, Peter Newmarken ustez, ezin delako kritikarik egin itzulpen teoria orokor bat izan gabe (irakasle ingelesa testu informatzaileez ari zen, Yebrak literarioetara eta poetikoetara ere hedatu zuen ustea).
Esate baterako, teoria bat beharko du itzultzaileak elementu arroztaileei eusten dien ala «etnozentriko» jokatzen duen erabakitzeko. Eta horren berri eman beharko, ezin bestela, kritikariak, bai eta balorazioa egiterakoan behar bezala haztatu ere, ezin duelako berdin epaitu itzulpena «jatortzearen» aldeko aztertzaileak eta «arroztearen» aldekoak.
Eta itzulpen sariketetako epaimahaikideak, zer? Kritikaria baino «kritikariago» izan behar luke, hasi bidez, irakurleari gidalerro bat eskaintzetik baino haratago doalako itzulpen sariketa bateko kidearen eginbeharra. Eta oinarri etiko eta teoriko sendoak beharko ditu, itzultzailearen hizkuntzazko erabaki asko oinarri teoriko nahiz jarrera moral edo etiko batzuen ondorio baitira; nahiz eta, kontu ezaguna den argitaratzaileak eta lan egoerak erabat baldintzatu dezaketela itzulpengintza.
Gaia agortzeko inolako asmorik gabe, adibide doaz aurreko horri guztiorri loturiko bi egoera argigarri:
a) galiziera euskaratua: azken bi urteotan plazaraturiko bi literatur lanetan, jatorrizko izendapen eta toponimo batzuk euskaratuta ematea gurago izan dute itzultzaileek. Bat, haur-gazte literaturaren alorrekoa zen; bestea, helduen literaturakoa. Haietako bati gagozkiola, itzulpen aukera hori izan zen, hain suertez, lan horietako bat aztertzean epaimahaikidek neurturiko alderdietako bat, saria ematea baldintzatu ez bazuen ere, egia esan. Baina, ezin berdin jokatu joera baten aldeko aztertzaileak eta bestearen aldekoak.
b) epaimahaikide batek haur-gazte literaturaren alorrean argitaraturiko opera klasiko baten moldaketa saritzeko eragozpen etiko halako bat aipatu zuen sariketa bateko epaimahaiaren bilkura batean, lan horretan agertzen den emakume eredua dela kausa, hain suertez, XXI. mendean ezin onartuzkoa baita gizartean indarrean dauden balioen aldetik umeei eta gazteei mota horretako emakume eredu bat eskaintzea; argitalpenaren balio estetiko ukaezinak eta itzulpenaren alde onak ukatu gabe, bestalde. XIX. mendeko egoera baten berri ematen dute bai operak bai haren oinarrian dauden literatur lanek. Zer egin? Zelan epaitu?
Denborak aldatuz doaz, eta haiekin batera, erabaki behar berri batzuk agertzen, «aldia nolako, itzultzailea halako», aspaldiko erabaki behar unibertsal batzuek beren bostean badiraute ere.
31 eskutik 