Lierni Garmendia Arratibel
Hizkuntzak eta hizkuntzak daude; baita euskarak eta euskarak ere. Nirea, zurea, harena; gurea, zuena, haiena. Hain zuzen, berean idatzitako ohar bat topatu dut gaur goizean. Auto-hotsak iratzarri nau, eta goseak sukalderaino gidatu. Han zegoen, etxera itzultzen naizen aldiro bezala, amaren oharra, amaren euskaran idatzitakoa; gure euskaran idatzitakoa.
Duela lau urte, Gasteiztik etxera itzultzen nintzenetan, ez nuen horrela jokatzen. Amaren oharra irakurri eta zuzendu egiten nuen, euskara batura itzuli. Orain, ordea, bestela jokatzen dut Bartzelonatik igotzen naizenetan. Ez dut zuzentzeko beharrik sentitzen. Ez baita zuzena egokia dena zuzentzea; ez kasu honetan. Halakoa baita kalitatea: kasuan kasukoa.
Lehenik eta behin, hizkuntzaren izaera komunikatiboa azpimarratu nahi nuke. Hizkuntza bakoitzaren ezaugarri zehatzak alde batera utzita, hizkuntza komunikazio-sistema bat da, gainerako animaliek darabiltzaten komunikazio-sistemekin alderagarria neurri batean edo bestean. Hizkuntza komunikazio-sistema mota bat, baina komunikazio-sistema guztiak ez dira hizkuntza. Bestela esanda, hizkuntzaren eta gainerako animalien komunikazio-sistemen ezaugarri batzuk bat badatoz ere, hizkuntzak baditu beste komunikazio-sistemetatik bereizten duten ezaugarriak.
Hizkuntzari, orokorrean, hamabost ezaugarri edo hamalau ezaugarri eta horietako batetik eratorritako azkena esleitzen zaizkio (Hockett). Halere, hiru dira hizkuntzaren bereizgarriak:
- Aldebikotasuna: Hots-sistema mugatu batekin konbinaketa mugagabeak egiteko gaitasuna.
- Emankortasuna: Aldebikotasunagatik, hizkuntzak konbinaketa berriak eginez esaldi berriak sortzeko aukera eskaintzen du etengabe; hots, hizkuntza emankorra da.
- Desplazamendua: Hizkuntzaz baliatuz, leku-denboran desplazatzeko gaitasuna du hiztunak; bestela esanda, une horretan eta leku horretan gertatu ez den zerbaitez hitz egiteko aukera eskaintzen digulako. Halabeharrez, gezurretan egiteko gaitasuna ere bada hizkuntzaren bereizgarri.
Ikusi besterik ez dago hizkuntza zeinen konplexua den, baina hizkuntzaren erabilerak ere badu berea. Hori da, hain zuzen, hizkuntzaren kalitatea neurtzeko interesatzen zaiguna: hizkuntzaren erabilera, komunikazioa bermatzeko (ez bedi ahatz hizkuntzaren helburua komunikazioa dela).
Iritzi asko dago kalitatezko hizkuntzaren definizioaren inguruan. Orokorrean, hizkuntza estandarra da ulertzeko bidea. Euskararen kasua berezia da, ordea, oraindik mende erdia ere ez baita igaro euskara estandarraren jaiotzatik. Aldiz, inguratzen gaituzten hizkuntza nagusien errealitatea honelakoa da: hizkuntza estandarrak horrenbeste urte daramatza bizirik, ezen haren erabilera dagoeneko ez baita arrotza. Aspaldi gainditu zituzten artifizialtasuna eta erregistro formalarekin lotzea.
Euskararen kasuan, estandarretik urrunekoak dira aldaera geografiko gehienak. Horrek estandarra formaltasunarekin lotzea dakar; esan nahi baita, euskara batua administrazio, instituzio eta komunikabideen eremuarekin lotzen den bitartean, dialektoen erabilera eremu pribatura mugatzea komeni dela iruditzen zaigu. Ondorioz, hiztun askok honela pentsatzen du: etxeko hizkera txarra da; aldiz, hizkera estandarra, ona. Oker.
Estandarraren erabilerak ez badu testu baten kalitatea bermatzen, zeintzuk dira kalitatezkoa zer den eta zer ez den erabakitzeko irizpideak?
Bada kalitatea bizitasunarekin alderatzen duenik (Izagirre); baita kalitatezko hizkuntzak hurbila eta beroa izan behar duela dioenik ere (Zuazo); edo erraza eta ulergarria (Zubimendi eta Esnal). Hiru hurbilketetan ez da gramatika edo hizkuntza estandarraren beste oinarririk aipatzen. Eta hori da lehengo aurreiritziaren akatsa: kalitatea gramatika hutsetik kontsideratzea. Izan ere, kalitatea neurtzeko parametro ugari hizkuntzaz kanpokoak dira, hau da, hizkuntzaren erabiltzen den uneko egoera hartu behar da kontuan: igorlea, hartzailea, bitartekoa, xedea, etab.
Gogora bedi hizkuntza, ezer baino gehiago, komunikazio-sistema bat dela, eta helburu bat duela: komunikazioa. Hortaz, hizkuntza kalitatezkoa da bere helburua lortzen badu (Sarasola). Eraginkortasunean oinarrituz, hiru parametro bereizten dira hizkuntzaren kalitatea neurtzeko:
- Zuzentasuna (ZUZENA): Hizkuntza estandarraren arau formalen araberakoa.
- Jatortasuna (JATORRA): Sen eta tradizioaren araberakoa, tokiko eta eguneroko hizkuntzan erabiltzen dena.
- Egokitasuna (EGOKIA): Eraginkorra dena, bere helburua lortzen duena.
Beraz, kalitatezko hizkuntza ZUZENA, JATORRA eta EGOKIA da. Kasuaren arabera, parametro bat bestea baino garrantzitsuagoa izango da. Ez bitez gauzak nahas. Amaren oharrak ez dira zuzenak; bai jatorrak eta egokiak, ordea. Kalitatezkoak.
Hizkuntzak eta hizkuntzak daude; baita kalitateak eta kalitateak ere.
31 eskutik 