Hilabetea: Iraila 2014

Posted on

Goraldiya

Irantzu Epelde Zendoia

Uretan geldirik dagoen harriari nahiz beste edozeri egiten zaio goroldioa. Uretan denbora handian erabili gabe geldirik egon den txalupari ere goroldioa egiten zaio. Uraren azpian egonik, marea jaisten denean bakarrik agertzen diren harriak ere goroldioz jantzita azaltzen dira. Horrelako harri baten gainean hanka jarriz gero irrist egitea segurua izaten da. Ondarruberbetan webgunean lekukotasun politak irakurri ditugu berriki:

Mari beian euala atxetatik Ondarruko plaittik Saturranea aringaingan juten giñanin bagenkixen oaldixe eukan arrixan gañin ezin gendule ainkaik ipiñi. Sikotan dan arrixai, mille urtin geldik eon arren sekule ezgako oaldirik eingo. Oaldixe etteko, umedaziñoi ero bustixe birde.

Marea behean zegoenean Ondarroako hondartzatik Saturraranera harkaitzez harkaitz korrika joaten ginenean, bagenekien goroldioa zuen harriaren gainean ezin genuela hankarik jarri. Lehorrean dagoen harriari, mila urtean geldirik egon arren, ez zaio inoiz goroldiorik lotuko. Goroldioa sortzeko, hezetasuna edo bustia behar da.

Euskarazko botanika liburu batean (1888ko jatorrizkoaren faksimile edizioan), goroldio hitzaren etimologia berezi hau topatu dut; ea zer zaizuen:

Cast. musgo en general; fran. mousse; vas. goroldioa, D. T.: en esta comarca [Bertizen] goroldiya, de goraldiya cambiando la a en o y significa levantamiento o acción de levantar, aludiendo al fenómeno que se nota en su esporangio o cápsula que contiene sus esporos o semillas. Esta caja está encerrada dentro de otra membranosa y creciendo a la maduréz, el pedícelo del esporangio o cápsula interior parte horizontalmente y por medio a la membranosa exterior, elevando consigo a la facción superior, que despues sirve de capucha al esporangio. Fenómeno es este, que en nuestros días es ignorado de la mayoría de las gentes, pero que parece fue observado por los que pusieron a las plantas de este grupo nombre tan propio y característico y cuya observación indica una civilización avanzada y estudios muy delicados.

Lakoizketa

Lakoizketako erua deitzen omen zioten botanika liburu horren egileari: Jose Maria de Lakoizketa apeza (1831-1889). Beti belar xaharren eta era guztietako harrien bila ibiltzen omen zelako… Ordea, euskal lexikografiari ezin utzizko ekarpena egin zion bere Diccionario de los nombres euskaros de las plantas hiztegiarekin. Interneten eskura dago orain.

Posted on

Ez baitago beti «ordezko aukerarik» ‘alternatiba’rako

Alfontso Mujika

1995eko irailaren 29an onartu zuen Euskaltzaindiak Hiztegi Batuaren lehen hitz-saila: a-alkohol. Hil honen bukaeran, beraz, 19 urte beteko dira. Ez dira urte asko (batez ere, urte asko dituenarentzat), baina urte gutxi ere ez dira.

Hiztegi Batuan badira hitz batzuk izartxo batez (*) eta e. batez markatuak. Hau da marka horren esanahia, Hiztegi Batuak berak adierazia:

e. erabil: aurreko (edo sarrerako) forma izartxoz markatu da: Euskaltzaindiaren ustez, baztertzekoa da (ez derrigor forma okerra), eta ondotik ematen dena da ordezko egokia.

Hitz horiek, automatikoki, hitz debekatu bihurtu ziren/genituen, eta hala jarraitzen dute gehien-gehienek.

Hitz horiei erreparaturik, berehala ikusten dira bi sailetakoak direla: batetik, grafia finkatzekoak daude, eta sail horretakoak dira gehienak. Hau da, hitz batek grafia batekin baino gehiagorekin idazten bazen, forma bat ontzat ematen da estandarrerako, eta bestea baztertzen. Adibidez:

abots* e. ahots
ahalbait* e. albait.
aina* e. adina.

Bestetik, badira hitz gutxi batzuk sail horretan sartzen ez direnak: hitz gaiztoak, nolabait esateko. Hitz horien arazoa ez da grafia, jatorria baizik: kalko berri eta desegokitzat jo ditu Euskaltzaindiak, eta baztertu egin nahi ditu. Halakoetan, asmo didaktikoz, hitz horien ordezko egokia-edo ematen digu Hiztegi Batuak. Adibidez:

abenida* e. etorbide; hiribide
abiadore* e. pilotu; hegazkinlari
abioneta* e. hegazkin txiki
abenderri* e. nazio

Bigarren sail horretan, askoz arrisku handiagoa hartu zuen Euskaltzaindiak, garbi dago, ez baita grafia-aldaketa proposatzen, baizik eta hitza bera testu (eta mintzo) estandarretatik desagerraraztea. Hitz madarikatu bihurtu ziren/genituen berehala itzultzaileen ofizioan, zuzentzaileok boligrafo gorria zorroztu genuen, eta Pierre de Lancre baino gogotsuago ekin genion sorgin-ehizari. Hitz madarikatuen bila jardun dugu geroztik, bazterrarazteko. Esanekoak baikara.

Geroago, 2012an, Euskaltzaindiaren hiztegia etorri da. Debekua gozatu nahi izan du Euskaltzaindiak, hitzez gozatu, baina hitz madarikatu horiek baztertzen jarraitzen du. Honela dio Euskaltzaindiaren hiztegiak aurkezpenean:

4. Hitz baztertuak eta ez-hobetsiak

Euskaltzaindiaren Hiztegiaren eta Hiztegi Batuaren arteko desberdintasun nabariena, trataeraren aldetik, bigarren honetan h. edo e. marka duten hitzei dagokiena da. (…)

Hiztegi Batuan e. markaz agertzen ziren hitzei dagokienez, Euskaltzaindiak horiek baztertzen jarraitzen du, baina baztertze forma leunduz, hots, erabilera debekatzetik ez erabiltzera gomendatzera pasatuz.

Ikus dezagun, adibidez, nola jasotzen duten baztertu nahi hori Hiztegi Batuak eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak hitz berean:

abiadore* e. pilotu; hegazkinlari
——————
abiadore iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, abiadore-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. pilotu eta hegazkinlari].

Hitz legendunen zerrenda horretan, badira bi (ez dira bi bakarrik, baina gaur, behintzat, biri buruz jardun nahi dut) atentzioa eman zidatenak (ez niri bakarrik, jakina). Honatx:

alternatiba* e. aukera; aldizkatze
alternatibo* e. aldizkako; ordezko; txandakako

Ulertzekoa da, neurri batean, Euskaltzaindiak hitz horiei galga eman nahi izatea. Alegia, “ez duzu beste aukerarik” gisakoetarako, ez dugu “ez duzu beste alternatibarik” esaldia behar, edo “higidura alternatibo” ere ez dugu behar “atzera-aurrerako higidura” edo “joan-etorriko higidura” esateko. Ados. Baina, debeku bat ezartzeko, ondo aztertu behar da hitz bakoitzaren esparru semantiko osoa, batetik, eta erabilera, bestetik. Eta hor egin du huts Euskaltzaindiaren asmo bestela laudagarriak.

Hiztegi elebidunek, ordea, ez diote itsuan jarraitu Euskaltzaindiari (azpimarratua nirea da):

Elhuyar hiztegia (eu > es atala) (ohartu: alternatiba/alternatibo sarreren 1. adiera ez du ontzat ematen, eta aldizkatze/aldizkako sarreretara bideratzen du):

alternatiba

  • 1 Ik. aldizkatze
  • 2  iz. alternativa, opción ezkerraren alternatiba: la alternativa de la izquierda
  • 3  iz. (Taurom.) alternativa alternatiba hartu: tomar la alternativa

alternatibo

  • 2 Ik. ordezko
  • 1 Ik. aldizkako, txandakako
  • 3  izond. [joera nagusiaren kontrakoa] alternativo, -a

Eta gaztelaniaren ataletik sartuta:

Zehazki hiztegia

alternativa 1 f (cambios) txandakatze: con alternativas de frío y calor, hotzaldi-beroaldiekin.

2 (opción) hautabide, aukera, alternatiba: la tercera alternativa, hirugarren aukera; no tienes alternativa, ez duzu hautabiderik.

  • tomar la alternativa, (un torero) zezenketari oso bihurtu.
  • tomar una alternativa, hautatu, aukeratu.

alternativo adj aldizkako, txandakako.

  • energías alternativas, energia alternatibo(ak)
  • movimientos alternativos, higikunde alternatibo(ak)
  • opción alternativa, hautabide, ordezko aukera.

Elhuyar hiztegia

alternativa

  • 1  s.f. [alternancia, cambio] txandakatze, aldizkatze; aldaketa

hubo muchas alternativas en el marcador: markagailuan aldaketa asko izan ziren

  • 2  s.f. [posibilidad, opción] hautabide, aukera; alternatiba

no me has dejado alternativa: ez didazu aukerarik eman

hoy en día ese partido no es una alternativa real de gobierno: gaur egun alderdi hori ez da egiazko gobernu-hautabidea

la alternativa de la izquierda: ezkerraren alternatiba

  • 3  s.f. (Taurom.) alternatiba

tomar la alternativa: alternatiba hartu

alternativo

  • 1  adj. txandakako, aldizkako

pensamientos y sentimientos alternativos: txandakako pentsamendu eta sentimenduak

  • 2  adj. [opcional] hautazko, aukerako

si esta proposición no es de su agrado, existe una opción alternativa: proposamen hau gustuko ez baduzu, bada beste aukera bat

  • 3  adj. [sustitutivo] ordezko

cultivo alternativo: ordezko laborea

fuentes alternativas de energía: ordezko energia-iturriak

  • 4  adj. [opuesto a lo establecido] alternatibo

movimiento social alternativo: gizarte-mugimendu alternatiboa

  • 5  adj. (Tecnol.) atzera-aurrerako, joan-etorriko

movimiento alternativo: atzera-aurrerako higidura

Behinolako KAS, KAS, KAS herriko alternatiba! eslogan hark (“herriko” gabe, “herriaren” beharko zuen, ezta?) nahikoa plazaratu zuen alternatiba hitza aldi luze batean, baina ez zuen limurtu Euskaltzaindia, bistan denez. Dena dela, Googlen bilatuta, behin bakarrik aurkitu dut KAS aukera testu batean. Eta politika- edo gizarte-arloko adieran ordezko mugimenduak/mugimendu ordezkoak bilatuta, bat ere ez dago; mugimendu alternatiboak dira agerraldi guztiak. Badirudi idazleok garbi dutela/dugula.

Ez dira Hiztegi Batuko lehen itzulikoak alternatiba eta alternatibo sarrerak, eta ez dira, beraz, Euskaltzaindiaren hiztegian agertu oraindik, baina badut esperantza txanda iristen zaienean absoluzioa emango dietela. Alegia, ez dietela erantsiko “Euskaltzaindiak, alternatibak euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du” oharra. Gainera, argi esan behar da duela zenbait urtetik hona Euskaltzaindiak jakin duela bere hiztegi-irizpideak modulatzen eta hizkuntzaren errealitatea jasotzeko badituela gaur egun duela 15 urte eskura ez zituen baliabide ahaltsu batzuk. Bestela, alternatiba eta alternatibo hizkuntza estandarretik erabat aienatzen tematuko balira, Xabier Leteren abesti hura parafraseatuta abestu beharko genuke:

Ez baldin badu guztiz galdu nahi
nahiko eskas duen fama
errealitatera itzul liteke
Euskaltzaindia elizama.

Posted on

Euskararen desafektua (I)

Asier Larrinaga Larrazabal

Adin batetik beherako euskaldun zaharrek ―zilegi bekit garai bateko deitura erabiltzea azalpenetan ez luzatzearren― euren hizkuntza-jokabidearen lekuko egiten nautenean, hitz bat etortzen zait burura: desafektua. Euskaldunok ez dira gustura ari euskaraz, ez gazteagoekin, ez zaharragoekin, ez ―bereziki― kideekin, eta gaztelaniara jauzteko gogotsu igartzen ditut. Konturatzerako, gaztelaniaz entzuten ditut, solaskidea euskaraz zuzenduta ere. Ni ez naiz gehiegi harritzen, iruditzen baitzait euskarak ez diela ―ez digula― gauza handirik eskaintzen. Zer eskaini behar lieke, ba? Hiru gauza, behintzat, bai: sinesgarritasuna, erabilgarritasuna eta adierazkortasuna.

Sinesgarritasuna esanda, badakit oso eremu subjektiboan menturatzen naizela, baina uste dut ados samar etor gaitezkeela denok adibide honetan.

nasa«Trena geldi dagoenean sartu». Hala dio Bilboko metroko nasetan. Noiz sartuko gara, ba? Trena martxan dagoenean?

Gaztelaniaz, «rebasar solo con tren parado» dio. Garbi ikusten da zein den arazoa: itzuli behar izatea. Itzuli beharra dagoenean, gaztelaniako (edo beste hizkuntza bateko) diskurtsoak, adierazpen-baliabideek, esamoldeek eta mundu-ikuspegiak harrapatzen gaituzte, eta euskarazko emaitza txurro hotz bat da. Ez dago nork irentsi. Ez da sinesgarria.

Ez al dago alternatiba sinesgarriagorik? Bai, itzulpenetik askatuz gero: «Itxaron marra atzean trena gelditu arte».

Jakina, liburu baten euskarapena ezin daiteke halako askatasunetik plantea. Sinesgarritasunaren arazoa, baina, ez dago liburuetan, baizik ―nagusiki― Euskal Herriko hizkuntza-paisaia osatzen duten idazkun, kartel, seinale, errotulu, iragarki, pankarta, abisu eta abarretan. Nik begiratu ere ez diet egiten. Ez nik, ez jende askok, bai baitakigu gehienetan disfuntzionalak, antikomunikatiboak, akatsez beteak eta euskara kapritxosoan idatziak direla. Sinesgaitzak.

Hizkuntza-profesionalok erronka garrantzitsua dugu arlo honetan, hizkuntza sinesgaitza abandonatu egiten baita. Beste barik. Hortxe dago egungo euskaldunen desafektuaren gakoetako bat.

Posted on

Uztailean idatzitakoaren haritik

Iñaki Iñurrieta Labaien

Uztailean idatzi nuenaren haritik ekingo diot iraileko honi. Lorea donostiarrak “Loreak diozun hori” moldea arrotza zitzaiola esan arte, uste nuen berbeta modu hori arrunt samarra zela. Haren erreakzioa ikusita, ordea, pentsatu nuen kanalak edo egoerak bihurtzen zuela esaldia ezohiko, hau da, lagunartean ez baina interneteko foro batean erabiltzeak bihurtzen zuela bitxi, eta hori arrazoitzen saiatu nintzen Tu est un autren. Gero, Alfontso Mujikaren erantzuna jasota, ohartu nintzen kontua ez zela kanal-aldaketa, baizik eta moldea bera zela arrotza bi donostiarrontzat.

Eta hala, ikerketatxoa egitea otu zitzaidan, gertuenetik hasita. Soraluzen, familiakoek eta lagunek berehala berretsi zidaten: normalak, naturalak, “betidanik” erabiliak dira “Iñakik ezer hartu behar duk?” eta gisakoak. Berdin Bergarako Juan Martin Elexpuruk ere; “hori da esateko modurik normalena” esateraino iritsi zen hura. Eibarren, berriz, nire harridurarako, ezezaguna egin zitzaien nire informatzaile Koldo Zuazo, Aitor Sarasua eta Serafin Basauriri. Baita Jesus Mari Makazagari eta Txipi Ormaetxeari ere, zeinek Elgoibarko eta Aramaioko euskerak aztertu baitituzte hurrenez hurren.

Beraz, nik uste baino mugatuagoa da esamoldearen erabilera, baina Alfontso Mujikak uste zuena baino hedadura handiagokoa, nolanahi ere, ez baita niri –esperimentatzeko– bururatu zaidan zerbait.

Esan liteke hizkuntzak, kasu honetan, posibilitate bat garatu duela inguru batean, beste leku batzuetan beste batzuk garatu dituen bezala.

Hain zaila ere ez da imajinatzea nola etor zitekeen molde hori forma normalagoetatik. Ez legoke urrun erregistro jasoan edo idatziz erabili ohi diren “idazten ari naizen honek uste dut…”, “zuk, irakurle horrek,…” eta gisa horretakoetatik, non “honek” eta “irakurle horrek” hirugarren pertsonatik bigarrenera pasatutako formak baitirudite.

Hizkuntzaren bilakaeran eragiten duten bi indar ageri zaizkit hor, hurrenez hurren: anbiguotasuna argitzekoa lehenik, eta hizkuntza-ekonomia ondoren. Alegia, hainbat zu posibleren artean, kasuan kasuko esaldia zein zuri zuzentzen zaion zehaztu nahia, batetik: “Zuk, Lorea horrek (ez nirekin zaudeten besteok)…”; eta, bestetik, berbeta modu luzeagoak (“Zuk –nirekin ari zaren Lorea horrek– diozuna…”, “Aizu, Lorea, zuk diozuna…”) laburtzekoa: “Loreak diozuna ondo iruditzen zait”.

Posted on

Bihar hasiko dugu hirugarren denboraldia

31 eskutik

Bihar hasiko dugu blog honen hirugarren denboraldia, udako atsedenaren ondotik: uztailean bi egunez behin argitaratu genuen, batez beste, eta abuztuan ez dugu alerik argitaratu, 2az geroztik.

2012ko urriaren 16an ekin genion blogari, eta 551 ekarpen argitaratu dituzte geroztik 47 eskuk. Egungo eskuetatik, hasiera-hasieratik ari dira hamabi, eta geroago sartu dira gainerakoak, jendeak txanda eskatu ahala. Irail honetan ere, gutxienez lau kide berri izango ditugu.

Egunero ekarpen bat argitaratzea dugu asmoa, orain arte bezala, salbuespenak salbuespen.

Ongi etorri ikasturte berrira!