Eguna: 2014-09-16

Isabel Etxeberria Ramírez

Ariketa polita iruditu izan zait beti hitzen erabileraren arrastoei jarraitzea. Egun batean konturatzen zara halako hitza —halako nobelan irakurri zenuena duela ez asko, eta ezezaguna edo ezohikoa zitzaizulako begira jo zizuna—, halako zutabegileak erabili duela bere eguneroko testuan. Handik gutxira hirugarren egile baten blogean agertuko zaizu delako hitz hori, eta hurrengoan laugarren baten txio batean. Hitzen berraurkikuntzak, zabalkundeak eta erabilera-modak fenomeno misteriotsuak dira. Nola uler daiteke, adibidez, azken urte hauetan begitandu hitzarekin gertatzen ari dena? Ziur naiz corpusen laguntzaz erraza litzatekeela hitz horren baturako berraurkikuntzaren bideari jarraitzea: zein mendebaldetar idazle edo kazetari garaikidek (ber)erabili zuen zein testutan lehenengoz; zer unetan egin zuen salto hitzak literaturatik prentsara, edo prentsatik literaturara, edo literaturatik sare sozialetara; zenbat hilabete edo urte behar izan diren Mendebaldekoak ez diren hiztunak hitzaren exotikotasunaz jabetu eta haiek ere (ondo edo gaizki) erabiltzen hasteko…

Batzuetan euskalki batek beste hiztunen belarrietan piztutako lilurak eragiten ditu halakoak. Beste batzuetan berrikuntzak izaten dira, nahitakoak zein laprast batetik sortutakoak (aix, ramegante dotore hura!, nik ikusten nizkion aukerak, ba, baina bidean galdu zitzaigun). Askotarikoak dira sorburuak eta pizgarriak. Eta horietako bat, beste hizkuntza-fenomeno askotan gertatzen den bezala, itzulpena delakoan nago: itzultzaileek erdal testuak euskaratzean testuok ezartzen dizkieten zailtasunei erantzun nahian proposatzen dituzten (ber)aurkikuntzak.

Aspalditik dut gogoa horrelako hitz bati arrastoa jarraitzeko, eta gaurko post hau erabiliko dut horretarako. Zuzenean, eta aurretiko probarik gabe. Itzulpen lan batek egindako ekarpen zehatz bat nola hedatu den aztertzen saiatuko naiz, Egungo Testuen Corpusa erabiliz.

2004. urtean, J.M. Coetzee hegoafrikar idazlearen nobela bat argitaratu zen lehenegoz euskaraz, Elkar argitaletxean, Oskar Arana blogkidearen itzulpen lanari esker. Disgrace zuen izenburu jatorrizko testuak, eta euskarazkorako Lotsaizuna aukeratu zuten. Ingelesezko Merriam-Webster hiztegiak honela definitzen du disgrace hitza:

1               a :  the condition of one fallen from grace or honor
                b :  loss of grace, favor, or honor

2               a source of shame <your manners are a disgrace> <he’s a disgrace to the profession>

Euskaraz desohore, lotsa, ahalke, ahalkeizun, laido edo lotsaizun, Elhuyar eta Morris hiztegien arabera. Gaztelerazko itzulpenerako Desgracia erabili zuten (deshonor edo deshonra egokiagoen kaltetan), eta eztabaidatxoren bat piztu zuen erabaki hark, Idoia Santamaríak duela gutxi argitu zigunez. Frantsesez ere gazteleraz bezala jokatu zuten: Disgrâce.

Nik lehenengoz irakurri nuen lotsaizun hitza 2004. urte hartan. Ez dut uste bakarra izan nintzenik. Eta harrezkero gero eta gehiago irakurri dudalako susmoa dut. Nobela ezagun bateko izenbururako hitz orain arte ezezagun samarra aukeratu izanak hitz horren erabilera bultzatu zuela uste dut, alegia. Eta Egungo Testuen Corpusa erabiliz saiatuko naiz susmo hori egiaztatzen.

ETCk 2001etik 2011ra bitarteko testuak jasotzen ditu une honetan. 204,9 milioi hitz guztira, prentsatik eta literatura lanetatik jasoak gehienak. Testu itzuliak zein zuzenean euskaraz sortutakoak. Bilaketa egin dut, bada, honako erabaki hauek hartuta:

1. Hiru multzotan banatu ditut emaitzak: literatura itzulia, euskaraz sortutako literatura eta prentsa.
2. Bi datu mota jaso ditut: zenbat agerraldi dituen hitzak, batetik, eta agerraldi horiek zenbat testutan biltzen diren, bestetik.
3. Bazter utzi ditut Lotsaizuna nobelaren literatur kritika eta abarretan eginiko izenburuaren aipamenak.

Hona datuak:

 

Eta testu kopuruak diagrama gisa adierazita

Onartu beharra dut: emaitza ikusgarriagoak espero nituen. (Lehenago ere esan dut: aurretiko probarik gabe egin dut bilaketa, post hau idatzi ahala, eta atzera egiteko asmorik —eta astirik— gabe).

Eta, hala ere, datuak interpretatu eta ondorio batzuk atera daitezke:

1. Hitzaren erabilera ia hutsaren hurrengoa zen euskal idazleen literatur lanetan Oskar Aranaren itzulpena argitaratu aurretik, eta zertxobait handiagoa harrezkero.
2. Hitzaren erabilera nabarmen handiagoa izan da hamar urteotan itzulpenetan euskal idazleen literaturan baino.
3. Erabilera proportzioek modu paraleloan egin dute gora eta behera literatura itzulian eta ez itzulian (marra urdina eta gorria paraleloak dira, eta behin baino ez dira gurutzatzen).
4. Prentsan gorakada handia izan du hitzaren maiztasunak 2008tik aurrera. Egia da erabilera zehatz batek pisua izan duela (lotsaizunaren/lotsaizuneko harresia), baina ez erabakigarria izateraino: azken lau urteetan lau testutan erabili da termino zehatz horretan.
5. Guztizkoei erreparatuz gero, erabilera handiagoa nabari da 2004tik aurrera.

Bistan da ezin dela ondorio erabatekorik atera (edo ez behintzat nik nahi eta espero nuen bezain erabatekorik), baina joera apalak identifikatzeko balio dute datuok: lotsaizun hitzaren erabilera ez behera, ez berdintsu; gora egin du azken urteotan. Coetzeeren itzulpenaren eragina ote den, frogatu gabe geratu beharko da. Oraingoz eta ziur aski betiko.