Gorka Lekaroz Mazizior
Oinarrizko hezkuntza gutxi batzuen bereizgarri izateari utzi eta askorengana hurbiltzen hasteko urrats garrantzitsuak egin ziren gurean XVIII. mendearen erditik aurrera; Nafarroako hainbat ibarretan, urrutira gabe, 1800 inguruan agertu ziren lehendabiziko maisu laikoak. Ordura arte herri gutxi izan ziren eskoladunak; 1780-81etako Gorteek ezarri zituzten Nafarroan handik hara gorpuztu zen irakaskuntza-egituraren oinarriak.
Zoritxarrez, hezkuntza zabaltzeko asmo hark ez zuen euskara eskolaratu, ez hurrik eman ere. Ikasketa-araudietan euskarak ez zuen ez aipamenik ez arretarik merezi izan, non eta ez bazen hura erauzten ahalegintzeko, herritarren artean jakintza eta kultura hedatzekotan herritar haien hizkuntza bera trabagarri balitz bezala. Ordura arte aspaldiko euskal mintzoari eutsi zion Nafarroako eremu aski zabalean batera etorri ziren haurrak eskolan hastea eta euskararen jarraipena zartatzea: Gorraitz eta Badostain, esaterako, Iruñe ondoko herri txikiak ziren XIX. mendearen hasieran. Gorraizko abadeak 1820an adierazi zuenez, hamabost urte lehenago maisua ekartzearekin batera hasi ziren Badostainen gaztelaniaz hitz egiten.
Jimeno Jurio ikertzaile artaxoarrak jaso zuen agiri zaharretan Badostaingo adibidea, eta baita urte haietako eskolaratze-prozesuak leku frankotan eragindako hizkuntza-aldaketaren froga gehiago ere. Lizarra ondoko Deierrin, XVIII. mendearen hondarrean, eskola-umeei oinarriak irakasten hasi aurretik ‘hartzen duten lehendabiziko neurria [maisuek] euskara debekatzea da’, azaldu zuen funtzionario erdalzale batek. Neurriak hartzen zituzten haurrek euskarara jotzen bazuten, ‘adinaren arabera zigortuz’. Hurrengo mendearen amaierarako Deierriko euskararenak egin zuen.
Euskara alferreko eta are oztopo sentitu zuen hezkuntza-behar hura ez zuten, ordea, agintari arrotzek bakarrik sustatu. Herri euskaldun-euskaldun zenbaitetan ere, ezaguna da nolako irrikaz lotu zitzaizkion bertakoak haurren gaztelaniazko eskolaratzea bultzatzeari. Etxarri-Aranatzen, 1806an, bilera-deia egin zuten alkateak eta gainerako herri-agintariek; kezkatuta zeuden, mutikoek ez omen ziotelako probetxurik ateratzen maisuaren ahaleginari: gaztelaniaz jakin ez eta ez zioten ulertzen. Neurriak hartu zituzten bada, 5 eta 12 urte bitarteko gaztetxo guztiak eskolara derrigortzeko; esate baterako, herritar batek falta zirenen izenak idatzi eta alkateari jakinaraztea. Gaztelania hutsezko hezkuntza hura baitezpadako sentitu eta erabakia hartu zuten etxarriar gehienak ez ziren bilera-agirian sinatzeko gauza izan. Agian horrexegatik irudituko zitzaien egin beharrekoa egiten ari zirela.
Pentsa liteke, beraz, Nafarroako herritar euskaldunek beti utzi izan zutela eskola-asmotik bazter berezkoa zuten hizkuntza, kanpokoaren indarra eta heziketaren garrantzia antzemanda, ondorengo belaunaldien balizko ongizatearen mesedetan. Horregatik iruditu zait aipatzeko modukoa Iruñeko Elizbarrutiko Artxiboan dagoen 1782ko prozesu bat, 1780-81etako Gorteak elkartu eta berehalakoa.
Zaraitzuko Otsagabia ondoko Ezkarozen izan ziren gorabehera batzuk ditu kontagai. 1781ean bilera egin zuen herriko kontseiluak. Organoa nahi zuten ezkaroztarrek San Roman elizarako, eta erosteko proposamena egiteaz batera organo-jole lanpostua sortu zuten. Ordurako bazterrak harrotuz zihoan heziketa-beharraren haizeak eraginda beharbada, organojolea aldi berean herriko maisu izan zedila erabaki zuten. Ez da harritzekoa: leku askotan egokitu ohi zitzaizkion pertsona berberari bi zereginak. Basaburu Txikiko Labaienen, esaterako, XIX. mendearen erdialdean.
Azpimarratzekoa da Ezkarozekoen hezkuntza-interes hark ez zituela neskak kanpoan utzi. Organo-joleak nesken maisu ere beharko zuen, ez mutikoena bakarrik. Prozesu hartan herrikoen ordezkari aritu zen Nicolas Munarriz prioreak argi utzi zuen nolako garrantzia zuen heziketak orduko agintari ezkaroztar zibil zein erlijiosoentzat (jatorrizkotik neuk itzulia):
‘…kontuan hartuta (…) gazteen hezkuntza eta heziera ona, zeinaren eskuetan dagoen neurri handi batean —bistakoa den bezala— herrien zoriontasuna, haren bidez lortzen baitute beste herri batzuetarako aterabidea eta haietan aitzinatze hobea…’
(Iturria: IEA, 1993 kaxa, 8. zkia [1782] -Idazkaria: Moreno)
Baina are deigarriagoa iruditu zait organo-jole eta maisu-lanerako hautagaiaren profila zela-eta hartu zuten erabakia, dagoen-dagoenean utzi nahi izan dudana, itzuli gabe:
‘…prefiriendo como es justo y razonable en la obtencion de esos empleos al hijo del lugar con respecto a los estraños y a los bascongados respecto de los que no lo son.’ (Idem)
Ez du honek esan nahi XVIII. mendeko gizon haiek euskarazko irakaskuntza eskatzen ari zirenik; baina euskararen garrantzia aipatze hutsarekin, eta maisuak haurren hizkuntza bera jakitea irakaskuntzaren mesederako zela iradokiz, senak agindutakoari leial izateaz gain, XX. mendera bitarteko Nafarroako hezkuntza-araudi guztietan baino gehiago egin zuten.
Luze jo zuen auziak, Gotzaitegiko fiskal nagusiak entzungor egin baitzien hasieran ezkaroztarren eskariei. Munarrizen temak behartuta erantzun zuen azkenean San Roman parrokiak ez zuela organoa ordaintzeko adinako aberastasunik sortzen. Urtebeteko ika-mikaren ostean, zaraitzuarren asmoaren aldeko sententzia izan zen. Ez dakit 1780 inguruko herritarrek organoa eskuratu zuten ala ez; egungoa behintzat 1913koa da. Errazagoa izango zuten nolanahi ere hura lortzea, ondorengo berrehun urteetan zehar Ezkarozeko maisuek euskaraz irakastea baino.
31 eskutik 