Mikel Taberna Irazoki
Bi aldiz izan dut Ederlezi pastorala dastatzeko fortuna: estraina, joan den urteko martxoan, Zuberoan, Gotainen, Xiru festibalaren kariaz; eta bigarrenik, aurtengo maiatzean, Iruñeko Burgoen plazan (Duguna dantza taldeak eta Zaldiko Maldiko, Euskaldunon Biltoki eta Karrikiri elkarteek antolaturik). Denbora puska bat joan da ordutik honat, baina aste honetan nire kolaborazioa idazteko agindua espres etorri zait aspalditik hartaz idazteko nuen asmoa gauzatzeko, igandean Bilboko Arriagan berriz ere emanen baitute (agian ere ez azkenekoz).
Pastoral honetan buhame-populuak XVII. mendetik XXI.era Euskal Herrian bizi izan dituen goitibeheitiak kontatzen zaizkigu, obrak dirauen denborara nahitaez errenditurik: ijito-jendeak jasan dituen jazarpenak eta zigorrak; lur honetan gelditu eta bertan nola errotu diren; eurekin batera ekarri duten kultur eta gizarte ondarea…
Testuaren egile nagusia Mixel Etxekopar dugu, baina gai hau lantzeko iturria Nicole Lougarotek eginiko ikerketa-lana da, Bohémiens[i] liburuan irakur daitekeena.
Etxekoparrek obra ederra idatzi du, xehetasun niretzat jakingarriz hornitua. Konparazio batera, nik ez nekien San Joaneko surako egurrari “xarnafera” erraten zitzaiola edo “xikoka aritzea” larrua jotzeari; ez nituen ezagutzen eskean ibiltzeko (“Pika hau hau hau…”) edo jendea sendatzeko (“Txingilinkor Mingilinkor…” ─hainbertze tokitan adituriko “Xinguli Minguli” edo “Xangolo Mangolo” gisakoak oroitarazten dizkigutenak─) erabiltzen bide diren formula-kanta batzuk; erromintxelazko edo Iparraldeko ijito euskaldunen bertako aldaerakoak diren hitzak ere txertatu ditu testuan (ez nekien “love” sosa zela)… Bakoitzak gauza jakin batzuei erreparatuko die, lehendik norberak dakienaren arabera, baina, nolanahi ere, kanpotik joanik manex edo dena delako garenontzat hagitz aberasgarria da horrelako bertze doinu-ele-erranera batzuk aditzea.
“Ederlezi” bedatseko besta handi baten izena da Balkanetako buhameentzat, baina obra honentzat ere ezin hobeki ematen du, iduri baitu “lezio ederra” ari zaizkigula erraten, ondorio horixe atera baitugu ni bezalako ikusleek.
Zergatik lezioa? Kontatzen digutenagatik. Funtsean, Etxekopar-Lougarotek ohartarazi nahi gaituzte buhame-ijito jendea orain dela lauzpabost mende hasi zela ailegatzen Pirinioen bi aldeetako lur saindu hauetara, eta haietako aunitz bertan errotu zirela. Jende hura euskararen lurretan euskaldun egin zen, eta erdaren lurretan erdaldun, eta bietan bertako hizkera propio berezia garatu zuen, zekartenaren eta bertakoaren arteko topaketatik sortua (erromintxela, kalo edo bertze). Liburuan irakurritakoak eta emankizunean ikusi-aditutakoak bati pentsarazten dio, bertzeak bertze, balitekeela hori izatea Euskal Herrian hainbertze herriri “ijito-herri” deitzeko arrazoia. Bertzalde, populu horrek gure artean hainbertze urteko historia duela jakiteak kanta berri bat asmatzeko gogoa ere bizten du, honelako leloa izanen lukeena, adibidez: “horiek kanpokoak baldin badira, nor arraio da hemengoa?”. Bertzela ere errateko, Pernandoren egia bat: lehengoen ondorengoak gara, haien ondokoen ondotik etorri gara gu.
Garbi dago gure herria pasaleku ez ezik pausaleku ere izan dela ─eta badela─ aldi berean. Pastoralean garbi erraten digute: “Eüskaldunek ez günüke sekula behar ahantzi gure aria beti dela besteen kürütxatzez hazi”. Alegia, hamaika kolore garela, hamaika jende-klase, eta, dakigunagatik, buhame edo ijito ere bai.
Hain zuzen ere, ijito-buhame… zer hitz erabili populu hau izendatzeko? Etxekoparrek “tzigano” hautatu du, hitz ez-markatu bezala (Erdialdeko Europan, ordea, peioratiboa omen da), uste baitu Iparraldean zenbait jenderentzat “buhame” erratea iraingarria dela. Hegoaldean, “ijito” dugu zabalduena, dudarik gabe, bere aldaera guziekin: ijitu, jito, gito, kito, kitu, ejito, zito, xito… Baina hitz hau ere erabiltzen da burla edo irain egiteko, zoritxarrez, nahi gabe (ezjakintasunez) edo nahita (ederki jakinda zer ari garen) jende talde oso bat laidoztatu eta mendratuz (egia da bertzela ere erabiltzen dela, maitasunez edo norbait txantxetan zirikatzeko asmoz, eta abar). Ijito etorkikoa dela dakienarentzat, mingarria da erabilera hori, baina gainerako ezjakinei buruz erranen nuke patetikoa ere badela, frankotan, norberak ijito edo buhame kastatik puska ttiki edo handi bat izaki eta hitza horrela erabiltzea. Liburuaren eta pastoralaren egileek ispilu bat paratu digute begien parean, nor-zer garen ikus dezagun; begiratzen jakitea falta.
Hiztegi Batuak “motxaile” hitza ere ematen digu “ijito, buhame” adierarekin, baina ez dakit gaur egun non-zenbat dabilen; “kaskarot” ere hor dugu, hiztegi horretan berean “Lapurdiko kostaldean bizi zen giza talde bateko kidea” definiturik, baina Lougarotentzat jende hura mintzagai dugun populukoa zen (eta Kaskarotenetik ikastolako jendea bidali nahi Ziburun!); eta Lougarotek bilduriko informazioaren arabera, baita ere, gure aitzineko ijitoei zenbait tokitan “vizcaíno” edo “biscayen” erraten zieten.
Erran dudanagatik, bereziki, eskerrak emateko eta zoriontzeko lana egin dute gotaindarrek, baina, horretaz gainera, pastoralean doinuak eta koreografiak ere badira, musikariak eta antzezleak. Denen artean, sekulako obra plazaratu dute, beharrientzat bezalaxe begientzat ere arrunt gustagarria.
Ederlezin ijito-buhameak nola erakusten dizkiguten ikusirik, ezin dut ebitatu konparazioa egitea ETBko programa batzuetan jende berberaz ematen diguten irudiarekin. Nafarroan, zenbait tokitan kate horiek ezin ikusi, eta batzuk, euskararen izenean, behin eta berriz eskatzen ari gara funtsezkoa dela ikusi ahal izatea problemarik gabe. Hori horrela bada ere, orain garbiago dut ordu batzuetan pantaila itzali beharko genukeela, eta antzerkira joan (pastorala edo bertze) gure jakin-mina eta dibertsio-gosea asetzera.
Itxaro Bordak, Zeruetako erresuman, “buhameen hizkuntza” erraten zion bertze toki batzuetan “sorgin-solasa” erraten diogunari, Xabier Olarrak Queneauren Estilo-ariketak euskaratu zuen hartan “zapo-erdara” deitu zionari. Nolabait amaitu beharko baitut gaurkoa (luze samarra atera da), horretaz baliatuko naiz despeditzeko: opongipi eperrapanapak gopogopoapan hapartupu epetapa gapaipizkipi eperrapanapak baparkapatupu!
[i] Liburua bera ez, baina liburuko edukiarekin lotutako informazio franko hemen: http://mascarades.eu/
31 eskutik 