Alfontso Mujika
1995eko irailaren 29an onartu zuen Euskaltzaindiak Hiztegi Batuaren lehen hitz-saila: a-alkohol. Hil honen bukaeran, beraz, 19 urte beteko dira. Ez dira urte asko (batez ere, urte asko dituenarentzat), baina urte gutxi ere ez dira.
Hiztegi Batuan badira hitz batzuk izartxo batez (*) eta e. batez markatuak. Hau da marka horren esanahia, Hiztegi Batuak berak adierazia:
e. erabil: aurreko (edo sarrerako) forma izartxoz markatu da: Euskaltzaindiaren ustez, baztertzekoa da (ez derrigor forma okerra), eta ondotik ematen dena da ordezko egokia.
Hitz horiek, automatikoki, hitz debekatu bihurtu ziren/genituen, eta hala jarraitzen dute gehien-gehienek.
Hitz horiei erreparaturik, berehala ikusten dira bi sailetakoak direla: batetik, grafia finkatzekoak daude, eta sail horretakoak dira gehienak. Hau da, hitz batek grafia batekin baino gehiagorekin idazten bazen, forma bat ontzat ematen da estandarrerako, eta bestea baztertzen. Adibidez:
Bestetik, badira hitz gutxi batzuk sail horretan sartzen ez direnak: hitz gaiztoak, nolabait esateko. Hitz horien arazoa ez da grafia, jatorria baizik: kalko berri eta desegokitzat jo ditu Euskaltzaindiak, eta baztertu egin nahi ditu. Halakoetan, asmo didaktikoz, hitz horien ordezko egokia-edo ematen digu Hiztegi Batuak. Adibidez:
abenida* e. etorbide; hiribide
abiadore* e. pilotu; hegazkinlari
abioneta* e. hegazkin txiki
abenderri* e. nazio
Bigarren sail horretan, askoz arrisku handiagoa hartu zuen Euskaltzaindiak, garbi dago, ez baita grafia-aldaketa proposatzen, baizik eta hitza bera testu (eta mintzo) estandarretatik desagerraraztea. Hitz madarikatu bihurtu ziren/genituen berehala itzultzaileen ofizioan, zuzentzaileok boligrafo gorria zorroztu genuen, eta Pierre de Lancre baino gogotsuago ekin genion sorgin-ehizari. Hitz madarikatuen bila jardun dugu geroztik, bazterrarazteko. Esanekoak baikara.
Geroago, 2012an, Euskaltzaindiaren hiztegia etorri da. Debekua gozatu nahi izan du Euskaltzaindiak, hitzez gozatu, baina hitz madarikatu horiek baztertzen jarraitzen du. Honela dio Euskaltzaindiaren hiztegiak aurkezpenean:
4. Hitz baztertuak eta ez-hobetsiak
Euskaltzaindiaren Hiztegiaren eta Hiztegi Batuaren arteko desberdintasun nabariena, trataeraren aldetik, bigarren honetan h. edo e. marka duten hitzei dagokiena da. (…)
Hiztegi Batuan e. markaz agertzen ziren hitzei dagokienez, Euskaltzaindiak horiek baztertzen jarraitzen du, baina baztertze forma leunduz, hots, erabilera debekatzetik ez erabiltzera gomendatzera pasatuz.
Ikus dezagun, adibidez, nola jasotzen duten baztertu nahi hori Hiztegi Batuak eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak hitz berean:
abiadore* e. pilotu; hegazkinlari
——————
abiadore iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, abiadore-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. pilotu eta hegazkinlari].
Hitz legendunen zerrenda horretan, badira bi (ez dira bi bakarrik, baina gaur, behintzat, biri buruz jardun nahi dut) atentzioa eman zidatenak (ez niri bakarrik, jakina). Honatx:
alternatiba* e. aukera; aldizkatze
alternatibo* e. aldizkako; ordezko; txandakako
Ulertzekoa da, neurri batean, Euskaltzaindiak hitz horiei galga eman nahi izatea. Alegia, “ez duzu beste aukerarik” gisakoetarako, ez dugu “ez duzu beste alternatibarik” esaldia behar, edo “higidura alternatibo” ere ez dugu behar “atzera-aurrerako higidura” edo “joan-etorriko higidura” esateko. Ados. Baina, debeku bat ezartzeko, ondo aztertu behar da hitz bakoitzaren esparru semantiko osoa, batetik, eta erabilera, bestetik. Eta hor egin du huts Euskaltzaindiaren asmo bestela laudagarriak.
Hiztegi elebidunek, ordea, ez diote itsuan jarraitu Euskaltzaindiari (azpimarratua nirea da):
Elhuyar hiztegia (eu > es atala) (ohartu: alternatiba/alternatibo sarreren 1. adiera ez du ontzat ematen, eta aldizkatze/aldizkako sarreretara bideratzen du):
alternatiba
- 1 Ik. aldizkatze
- 2 iz. alternativa, opción ezkerraren alternatiba: la alternativa de la izquierda
- 3 iz. (Taurom.) alternativa alternatiba hartu: tomar la alternativa
alternatibo
- 2 Ik. ordezko
- 1 Ik. aldizkako, txandakako
- 3 izond. [joera nagusiaren kontrakoa] alternativo, -a
Eta gaztelaniaren ataletik sartuta:
Zehazki hiztegia
alternativa 1 f (cambios) txandakatze: con alternativas de frío y calor, hotzaldi-beroaldiekin.
2 (opción) hautabide, aukera, alternatiba: la tercera alternativa, hirugarren aukera; no tienes alternativa, ez duzu hautabiderik.
- tomar la alternativa, (un torero) zezenketari oso bihurtu.
- tomar una alternativa, hautatu, aukeratu.
alternativo adj aldizkako, txandakako.
- energías alternativas, energia alternatibo(ak)
- movimientos alternativos, higikunde alternatibo(ak)
- opción alternativa, hautabide, ordezko aukera.
Elhuyar hiztegia
alternativa
- 1 s.f. [alternancia, cambio] txandakatze, aldizkatze; aldaketa
hubo muchas alternativas en el marcador: markagailuan aldaketa asko izan ziren
- 2 s.f. [posibilidad, opción] hautabide, aukera; alternatiba
no me has dejado alternativa: ez didazu aukerarik eman
hoy en día ese partido no es una alternativa real de gobierno: gaur egun alderdi hori ez da egiazko gobernu-hautabidea
la alternativa de la izquierda: ezkerraren alternatiba
- 3 s.f. (Taurom.) alternatiba
tomar la alternativa: alternatiba hartu
alternativo
- 1 adj. txandakako, aldizkako
pensamientos y sentimientos alternativos: txandakako pentsamendu eta sentimenduak
- 2 adj. [opcional] hautazko, aukerako
si esta proposición no es de su agrado, existe una opción alternativa: proposamen hau gustuko ez baduzu, bada beste aukera bat
- 3 adj. [sustitutivo] ordezko
cultivo alternativo: ordezko laborea
fuentes alternativas de energía: ordezko energia-iturriak
- 4 adj. [opuesto a lo establecido] alternatibo
movimiento social alternativo: gizarte-mugimendu alternatiboa
- 5 adj. (Tecnol.) atzera-aurrerako, joan-etorriko
movimiento alternativo: atzera-aurrerako higidura
Behinolako KAS, KAS, KAS herriko alternatiba! eslogan hark (“herriko” gabe, “herriaren” beharko zuen, ezta?) nahikoa plazaratu zuen alternatiba hitza aldi luze batean, baina ez zuen limurtu Euskaltzaindia, bistan denez. Dena dela, Googlen bilatuta, behin bakarrik aurkitu dut KAS aukera testu batean. Eta politika- edo gizarte-arloko adieran ordezko mugimenduak/mugimendu ordezkoak bilatuta, bat ere ez dago; mugimendu alternatiboak dira agerraldi guztiak. Badirudi idazleok garbi dutela/dugula.
Ez dira Hiztegi Batuko lehen itzulikoak alternatiba eta alternatibo sarrerak, eta ez dira, beraz, Euskaltzaindiaren hiztegian agertu oraindik, baina badut esperantza txanda iristen zaienean absoluzioa emango dietela. Alegia, ez dietela erantsiko “Euskaltzaindiak, alternatibak euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du” oharra. Gainera, argi esan behar da duela zenbait urtetik hona Euskaltzaindiak jakin duela bere hiztegi-irizpideak modulatzen eta hizkuntzaren errealitatea jasotzeko badituela gaur egun duela 15 urte eskura ez zituen baliabide ahaltsu batzuk. Bestela, alternatiba eta alternatibo hizkuntza estandarretik erabat aienatzen tematuko balira, Xabier Leteren abesti hura parafraseatuta abestu beharko genuke:
Ez baldin badu guztiz galdu nahi
nahiko eskas duen fama
errealitatera itzul liteke
Euskaltzaindia elizama.
31 eskutik 