Ezer ez esatea asko esatea denean

Isabel Etxeberria Ramírez

Topikoak dio gailegoek beti galdera batez erantzuten dietela egiten zaizkien galderei. Ez dakit ingeles hiztunen artean ere zabalduta dagoen ohitura edo fama hori, baina hizkuntzak, behintzat, ematen die horretarako aukera. Aditz laguntzailea galdera estiloan errepikatu besterik ez dute, solaskideari adierazteko baietz, entzuten ari direla, eta baduela beraz hizketan jarraitzea, haiek han jarraituko baitute, adi entzuten. Ingelesa ikasten hasten garenean berehala azaldu ohi diguten erabilera bat da, oinarri-oinarrizkoa. Demagun:

―I met Elsa yesterday.
―Did you?

Eduki semantikorik gabeko adierazpide bat da, baina badu bere balio diskurtsiboa. Bi solaskideen arteko komunikazioa egituratzen laguntzen du. Atzo Elsarekin topo egin zuela dioen A solaskideak nola edo halako erantzun edo erreakzio bat espero du bere solaskidearengandik (horregatik hitz egin ohi diegu pertsonei, eta ez paretei… gehienetan behintzat), eta did you hori makulu halako bat suertatzen da B solaskidearentzat, haren bitartez berretsi egiten baitu bere arreta eta hizketan jarraitzera adoretzen baitu A solaskidea. Lagunaren hitzak entzuten jarraitzeko bere interesa zenbateraino den zinezkoa eta zenbateraino konpromiso sozialak agindutakoa beste osagai batzuetan bilatu behar da: intonazioa, begitartea, gorputzaren jarrera eta abar.

Euskal aditzak, bistan denez, ez digu horretarako aukerarik ematen. Ezta hizkuntza erromanikoetako aditzaren erabilerak ere gure bi erdara nagusietan ere. Euskaraz ezin izango genuke honela itzuli:

―Atzo Elsarekin topo egin nuen.
―*(Al) zenuen?

Eta hala ere, hainbat modutan eman liteke euskaraz ingelesaren erabilera horren gutxi gorabeherako itzulpena. Libre samar jokatuta eta B solaskidearen jarrera interpretatzen eta esplizitatzen ausartuz gero, aukera sorta zabal samarra osa daiteke. Interjekzio hutsak erabil daitezke, jatorrizkoan bezala eduki semantikorik gaineratzen ez dutenak; edo eduki semantikodun hitzak edo hitz multzoak, bestela, entzule den solaskidearen jarrera gehiago edo gutxiago agerrarazten dutenak:

1. Mmmmh.
2. Aja?
3. A, bai?
4. Bai, e?
5. Ene!
6. Hara!
7. Jesus!
8. Benetan?
9. Ez da izango!
10. Etzazu esan!
11. Bai, zera!
12. Halakorik!

Interjekzio hutsak direnak kenduta, gainontzekoetan, bistan denez, esplizitatu egiten da jatorrizkoan ez dagoen jarrera-hartze bat. B solaskideak eman berri dioten informazioaren aurrean zer sentitu duen azaleratu egiten da nolabait: poza, harridura, sinesgogortasuna, haserrea…

Itzulpengintza arloko ikerketan, 1990eko hamarkada inguruan, corpusen eta informatika-baliabideen aurrerapenei esker, itzulpenetako hizkuntzazko bereizgarriak aztertzeko saioak egiten hasi ziren. Sinpleki adierazteko, testu itzuli guzti edo gehienetan, testuok itzulpen izatearen ondorioz hain justu, ezaugarri, joera, jite komun batzuk bazirela pentsatu, eta halakoak atzematen ahalegindu dira hainbat ikertzaile. Itzulpen-unibertsal deitu izan diren horien artean, esplizitazioa (explicitation) da atzeman nahi izan dituzten bereizgarri komun horietako bat. Hau da, jatorrizkoan esplizituki ageri ez ziren zenbait informazio atal itzulpenean esplizitu egiteko joera. Eta pentsa liteke gure adibide honetan gertatzen denak baduela esplizitaziotik zerbait: hiztunetako batek jatorrizkoan zehaztu ez duen sentimendu edo jarrera bat agerrarazi egiten da itzulpenean.

Ikus dezagun orain beste adibide bat:

―I’ve just had an eye-opener. A shock.
―Have you?

Hau da:

―Ustekabe handia izan dut. Izugarrizko zartakoa.
―XXX?

Bigarren adibide honetan are nabarmenagoa da emandako informazioaren eta erantzuteko moduaren arteko aldea. A solaskideak azaltzen duen larritasunari (ezusteko handia, zartakoa) did you? hotz, neutro eta ia motz batez erantzuten dio B solaskideak. Kontua da, gainera, elkarrizketa zatitxo hori pasarte luzeago batean txertatzen dela, eta eszena luzeago horretan behin eta berriro errepikatzen direla bi jarrera horiek: Aren larritasuna eta Bren neutraltasuna. A solaskidea, adineko gizon normalean neurritsu eta zuhur bat, estu eta larri joan zaio bisitan bere auzokoari, B solaskideari, zapatak konpontzeko haren tailerrera. Eta A, gizon isil eta orekatua izan ohi dena, gertatu berri zaion ezustekoa guztiz aztoraturik kontatzen ari zaion bitartean, Bk did you? estiloko erantzunak besterik ez dizkio ematen. Are gehiago, momenturen batean eskuan duen bota erdizka konponduari begirada azkar bat botatzen harrapatzen du A solaskideak, eta konturatzen da lanera bueltatzeko gogoz dagoela laguna, baina ezin dio barrua husteari utzi.

B solaskidearen did you? estiloko erantzun segida hori ez da kasualitatea, baizik eta jatorrizko testuaren egileak berariaz lortu nahi izan duen efektua. Eta itzulpenean eutsi beharko litzaioke efektu (neutraltasun) horri. Ez dirudi, beraz, aurreko zerrendako interjekzioez aparteko formak ―eduki semantikodunak, entzulearen sentimenduak edo pentsamoldeak agerrarazten dituztenak― erabiltzea oso egokia denik. Hain zuzen, B solaskideak jarreraren bat hartzea ekidin beharra dago kasu honetan.

Baina, bestalde, ez litzateke oso dotorea elkarrizketa mmmhz eta ajaz jostea. Izan ere, nahiz eta gure eguneroko hizketaldi errealak hurbilago egoten diren eh, ai, oi, mmmh, aja, ufa eta antzekoen bilduma bat izatetik hasi eta bukatu egiten diren esaldi zentzuzkoen segida batetik baino, literatur lanetan fikziozko pertsonaien arteko elkarrizketek errealitateko elkarrizketen antz gutxi izaten dute. Idazle, irakurle eta editoreen arteko halako konbentzio inplizitu batek ezarria du literatur lanetan elkarrizketak egiantzekoak bai, baina ez direla errealak izan behar.

Badakit txikikeria bat dela hemen azaldu dudan arazotxoa eta, xehetasun hori ezin gorderik ere, ez litzatekeela galera handia izango testuarentzat. Baina jatorrizkoaren egileak zaindu nahi izan duen xehetasun bat da, irakurlearengan efektu zehatz bat sorrazteko baliatu duena. Eta horrelako xehetasunek ematen diote literatur testu bati bere kalitatea. Egile orori zor zaion errespetuagatik, beraz, kalitate maila bertsuarekin erantzutera behartuta gaude itzultzaileok.