José Ignacio Hualde
Orixek euskararen «doinu harrigarriaz» idatzi zuenean (ikus artikulu honen lehen partea), batez ere hobekien ezagutzen zituen hizkera nafarrak zituen buruan. Beharbada, beste inon baino hobeki Goizuetan gorde da Orixek aipatu zuen doinu harrigarri hori. Ikus dezagun nola den azentuera hau.
Goizuetako hizkeran, azentuaren kokagunea bereizgarria da: hitz batzuetan azentua lehendabiziko silaban kokatzen da eta beste batzuetan bigarrenean. Horretaz gain, silaba azentudunak daraman doinu mota ere bereizgarria da: hitz batzuetan silaba azentudunak goranzko tonua du eta bete batzuetan beheranzkoa. Badira, beraz, lau hitz mota ezaugarri prosodikoen arabera:
I. klasea: goranzko azentua bigarren silaban: até, mendí, basó ‘oihan’, alába, ittúrri, arrántza (astoarena), nekázari, emákume…
II. klasea: goranzko azentua lehen silaban: áte ‘ahate’, úme, áma, zéru, séme…
III. klasea: beheranzko azentua bigarren silaban: eskòla, basèrri, arràntza (arrantzaleena), arràno, belàrri…
IV. klasea: beheranzko azentua lehen silaban: bàso ‘edalontzi’, àrima, zèro, èuzki, lèngusu, bèste…
Alde handiz, hitz klaserik handiena I. klasea da; beste hiru klaseak askoz ttikiagoak dira. Hau da, arau orokorra azentua bigarren silaban kokatzea da —baita hitzaren azkena denean ere— eta azentu ez-markatua goranzkoa da.
Hitz-erroak, berez, goranzko azentua badauka, eta laburra bada, beheranzko azentua hartzen du pluralean. Adibidez, ardí hitzaren singularreko formak ardía, ardík, ardíri, ardíkin dira, goranzko azentuarekin, baina pluralekoak, aldiz, ardìk, ardìri, ardìkin dira, beheranzko azentuarekin. Era berean, séme hitz-erroak goranzko azentua du lehen silaban singularrean: sémea, sémek, sémeri, sémekin; pluralean ere azentua lehen silaban darama, baina azentu hau beheranzko azentua da: sèmek, sèmeri, sèmekin. Hitza galdegaia denean eta beste zenbait talde prosodikoren amaieran tonu altu bat sartzen da bukaeran, erroan beheranzko tonua duten hitzekin, hitz klaseen arteko doinuzko diferentziak nabarmenagotuz. Bestalde, Bizkai-Gipuzkoetako hizkera gehienetan ez bezala, silaba azentuduna asko luzatzen da (eta azentugabeak murrizten). Hau da Nafarroako hizkeren ezaugarri bat, askotan bokal laburren galera eragin duena. Hona bi adibide goranzko eta beheranzko tonu kontornuen erakusgarri:
(1) sémekin (e)san dut ‘semearekin’
(2) sèmekin san dut ‘semeekin’
Irudietan ikusten denez, singularrean tonu altu bat dago lehen silaban. Pluralean, aldiz, lehen silabak tonu beherakada bat erakusten du eta hitzaren azken silaban tonu gorakada bat dago: sèmekín. Esan bezala, testuinguru guztietan azken gorakada ez da agertzen. Erroaren tonu bereizkuntza (altua/goranzkoa vs beheranzkoa) sistematikoagoa da eta kontestu batzuetan dagoen bakarra, adib. alában itxéa (sg.) vs alàban itxéa (pl.), edo mendík (erg. sg.) vs mendìk (pl.).
Orain arte ikusi ditugun euskal sistema prosodikoak erkatuz, hizkeren artean korrespondentzia ia sistematikoak aurkitzen ditugu. Salbuespenak salbuespen eta xehetasun batzuk albora utziz, Goizuetan beheranzko azentua duten hitzak Bizkaiko kostaldeko hitz azentudunak dira —eta Bizkai eta Gipuzkoako beste hizkera batzuen hitz markatuak edo bereziak—. Aldiz, Goizuetako I. klaseko hitzak —bigarren silaban goranzko azentua dutenak— azentugabeak dira Bizkaiko kostaldeko sistema prosodikoan. Adibide bat emateko, belàrri hitzak beheranzko azentua du Goizuetan eta azentuera markatua du Bizkaiko kostaldeko hizkeretan. Aldiz, ittúrri hitza, konparaketarako, klase ez-markatu edo orokorrean dago (Bizkaiko doinu-azentua duten hizkeretan, azentugabea da). Korrespondentzia hitzen banaketa edo sailkapenean aurkitzen dugu, eta ez azentuaren gauzatze fisikoan.
Gure oharmen test edo inkestan parte hartu zuten goizuetarrek ez zuten zailtasun berezirik hurrengo adibideak marrazkiekin identifikatzeko. Eta zuk? Zein da zein? Aipatu ditudan hizkeren arteko korrespondentziak kontuan hartuz beharbada asmatuko duzu, Goizuetako azentua zuretzat guztiz berria bada ere:
(3) arrántza: A ala B ?
(4) arràntza: A ala B ?
(5) frutéroa: A ala B ?
(6) frutèroa: A ala B ?
(7) ardíkin: A ala B ?
(8) ardìkin: A ala B?
(9) zakúrran itxéa: A ala B ?
(10) zakùrran itxéa: A ala B ?
Hona azken bi adibideon tonu kontornuak:
zakúrran itxéa: tonu gorakada silaba azentudunean
zakùrran itxéa: tonu beherada silaba azentudunean.
Sistema prosodiko hau inguruko hizkuntzenak baino askoz konplexuagoa bada ere, antzeko doinu-azentuzko sistemak beste zenbait hizkuntzatan aurkitzen ditugu, hala nola, Europatik atera gabe, suediera/norvegieraz, Linburgo eta inguruko hizkera germaniarretan, latvieraz eta serbiera/kroaziera/bosnieraren dialekto batzuetan. Antzinako grezierak ere antzeko sistema bat zeukan. Mota honetako doinu-azentuzko sistemetan, tonu lexikalak aldatzen dira intonazio desberdinekin (galderetan, harridurazko perpausetan, etab.) eta sistema prosodiko osoa oso konplikatua izan daiteke. Goizuetako hizkeraren sistema prosodikoaren kasuan, oso gutti dakigu oraindik. Ikerketa lan gehiago egin behar da.
Aipatu bezala, batetortze aipagarria aurkitzen dugu hitz markatuetan, [+markatu] vs [-markatu] bereizkuntza gorde duten hizkeretan. Hitz markatu batzuk oso mailegu zaharrak dira, erromatarren garaikoak (adib. tipula, kipula [+m]). Aldiz, ‘fruta-saltzaile’ [-m] vs ‘fruta-ontzi’ [+m] kontrastea, adibididez, askoz modernoagoa da, noski, baina Lekeition ere aurkitzen dugu. Beste adibide bat emateko, kafe hitzak azentuera markatua du Getxon (káfe) eta Goizuetan (kàfe) (eta garai batean bazuen Bergaran, ikus http://www.bergarakoeuskara.net/hiztegia/letra/K), nahiz eta gaztelanian azentua bigarren silaban izan. Mailegu hau nahiko zehazki data dezakegu, XVIII. mendean.
Kasu batzuetan azentu markatua garapen morfologiko berankor baten ondorioa da, hala nola pluralaren azentuera edo partizipio inperfektiboarena (adib. ikusten [+m] vs ikusi [-m]), edo kontrazio bat gertatu dela erakusten du, adib. barazkari > bazkari [+m] (vs. afari [-m]), *behagarri > belaarri > belarri [+m] (vs iturri [-m]).
Denak garamatza pentsatzera denbora luzean eta duela oso gutti arte sistema prosodiko bera erabiltzen zela Getxotik Goizuetara behintzat; ziur asko doinu-azentuzko sistema bat, gaur egun Bizkaiko eta Nafarroako hizkera batzuetan aurkitzen ditugun ezaugarriak biltzen zituena.
Goizuetako eta inguruko azentueraz gehiago jakiteko
Apalauza Ollo, A., 2010. Nafarroako ipar-mendebaleko hizkeren egitura geolinguistikoa. Doktoretza tesia, UPV/EHU, Gasteiz.
Hualde, J.I. & Lujanbio, O., 2008. “Goizuetako azentua”. In: Artiagoitia, X., Lakarra, J. (arg.), Gramatika jaietan: Patxi Goenagaren omenez, 377-394. Bilbo: UPV/EHU
Hualde, J.I. & Lujanbio, O. 2009. “Goizuetako azentuaz zerbait gehiago: oharmena”. In: R. Etxepare, R. Gómez & J. Lakarra (arg.), Beñat Oihartzabali Gorazarre/Festschift for Beñat Oyarçabal, ASJU 43: 485-502.
Hualde, J. I., Lujanbio, O. & Torreira, F., 2008. “Lexical tone and stress in Goizueta Basque”. Journal of the International Phonetic Association 38: 1-24.
Hualde, J.I., Lujanbio, O. & Zubiri, J.J., 2010. “Goizueta Basque”. Journal of the International Phonetic Association 40: 113-127
Ibarra, O. 1995. Ultzamako hizkera. Inguruko euskalkiekiko harremanak. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
Olano, M. 2000. “Gipuzkoa ondoko bi hizkera nafar: Areso eta Leitzako paradoxa”. In: Zuazo, K. (arg.), Dialektologia gaiak, 123-147. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.
Ormaetxea, N. 1918. “Acento vasco”. RIEV 9: 1-15.
Ormaetxea, N. 1958. “Leitza’ko mintza-doiñua. Euskaltzaindian sartzerakoan Ormaetxea jaunak egindako itzaldia eta Mitxelena jaunaren erantzuna”. Euskera (2. garaia) 3: 29-36.
Zubiri, J. J. 2000. “Arano eta Goizuetako hizkera”. In Zuazo, K. (arg.), Dialektologia gaiak, 85-120. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.
Zubiri, J. J. & Perurena, P. 1999. Goizueta eta Aranoko hizkerak. Iruñea: Nafarroako Gobernua & Goizuetako eta Aranoko udalak.
31 eskutik 