Gidor Bilbao
Bolada batean, neu ondo konturatu gabe, erabat konbentzitu nintzen aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako aitzinentziklopedia eta erreferentzia-lanak zirela euskal klasikoen jakituria guztiaren iturri; gure klasikoek ez zutela besterik irakurri. Ez nuen horrela formulatzen, baina orduak eta orduak ematen nituen, sistematikoki, gure testu zaharren iturriak halako bigarren mailako lanetan bilatzen, hain zuzen konbentzimendu hori nuelako.
Axularrekin, adibidez, ikerketaren emaitzak erakusten duena baino denbora gehiago eman nuen hark erabili bide zitzakeen erreferentzia-lanak aztertzen. Baina, halako batean, ikusi nuen Axularrek arrasto faltsuak utzi zituela eta aitzinentziklopedia horiek (ere), bere liburuan aipatu arren, ez zituela irakurri; hots, beste norbaiten idatzietatik hartu zituela aipuak, behin baino gehiagotan.
Horietakoa dugu, nire ustez, «Rhodig., lib. 13, c. 3» aipua. Lodovicus Caelius Rhodiginus [Ludovico Ricchieri] filologo jakitun eta irakasleak Lectiones antiquae liburua argitaratu zuen Venezian, 1516an. Ez da zehazki erreferentzia-lana, era diskurtsiboan idatzia baita, baina hasiera-hasierako edizioetatik argitaratu zen gaien eta izenen aurkibide zehatz eta zabalekin; guk erabili dugun edizioan (Basilea, 1542), Index vocum et rerum aurkibideak 30.000 sarrera baino gehiago ditu.
Rhodiginusen liburuan Ziro eta Pantearen istorioa bilatzen badugu (Axularrek 3. kapitulua aipatu arren, 33.a da), ikusiko dugu zaila dela latinezko testu hartatik abiatuta Axularrenera iristea. Baina hara non aurkitzen dugun aipu bera (kasu honetan akatsik gabe: «Rhod., lib. 13, cap. 33») gaztelaniazko liburu batean, hain zuzen Juan de Torres jesuitaren Philosophía moral de príncipes (Burgos, 1596) liburu didaktikoan. “Printzeen ispilu” generoko liburua da, exemplum motako istorioz josia, eta istorio horien artean dago Ziro eta Pantearena (1602ko ediziotik emango dugu):
Torres 781
Saqueando la gente del Rey Ciro los reales de los Assyrios (Xenoph., de Pedia Cyri. lib. 5), entre otras riquezas que hallaron en ellos fue la claríssima Panthea muger de Abradata Rey de los Susos, de cuya castidad haze mención el glorioso S. Hieronymo, escriviendo contra Joviniano (S. Hier., lib. I in Iovin.). Luego pues que fue presa esta señora, dieron muchos noticia a Cyro de su hermosura, en especial un su muy privado Araspas: el qual viendo que el rey no se movía a lo que todos suelen yr con mucho gusto, le dixo: Mírala señor si quiera una vez, porque su belleza es digna que le hagas tanta merced: ca sé por muy cierto se holgará su magestad viendo en la tierra un rostro tan soberano.
Y aun por esto (respondió Cyro) me guardaré más de mirarla (Rhod., lib. 13, cap. 33), porque una vez yré por mi voluntad atrevida, y ciento me llevará la passión de lo que ví, con daño propio y de mis estados. Esta hazaña más que de hombre Gentil, diximos arriba […].
Axularren istorio hau, beste asko bezala, Torresenetik euskaratua da, gure ustez. Epaitu zeuek:
Ax 393-394 (Blanca Urgellen 2015eko ediziotik hartua)
Ziroren soldaduek, hartu zituztenean asirioen jendeak eta onak, ediren zuten bertze presoen artean Pantea ederra, errege Abradaten emaztea. Eta eman zioten berehala aditzera errege Zirori, emazte haren edertasuna nolakoa eta zein abantailatua zen. Baina, zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan bere adiskide mamietarik bat, treben zeikana, Arraspas zeritzan bat, erraitera: “Errege, ezta egundaino lurraren gainean hain emazte ederrik sorthu; merezi du hain bertze ohore eman diazozun; merezi du behin ikhus dezazun; eta prometatzen deratzut, ezen baldin behin ikhusten baduzu, eztuzula bigarrenean gonbidatzailerik beharko, zerori egonen zarela errana” (Rhodig. lib. 13, c. 3).
Orduan ihardetsi zioen erregek hala erraile hari: “Bada, arrazoin horren beronengatik eztut ikhusi nahi. Zeren, baldin behin libreki ikhusten badut, beldur naiz bigarreneko gathiba nadin, eta neure desira desordenatuak behar eztena eragin diazadan”. Errepuesta eder haur eman zuen errege jentil hark. Zeren baitziakien zenbat kalte egiten zuen gauza debekuaren ikhusteak.
Gure ustez, Juan de Torres Axularren iturri gisa onartzen badugu, Axularren idazteko eta itzultzeko estrategiak hobeto ezagutzeko bidea zabaltzen zaigu.
31 eskutik 