Gidor Bilbao Telletxea
Izenburu deigarria lortzeko, neure erara baliatu dut lokalizazio kontzeptua. Gero eta gehiago softwareari edo produktu informatikoei lotua erabiltzen badugu ere (ikusi honi buruz Ane Lópezen artikulua, Senez aldizkarian), berez, lokalizazioa «produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzea da, kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzeko, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»; Itziar Bernaola, Ana Isabel Morales eta Irune Payros lankide ohien artikulutik hartu dut definizioa (hauek bai lortu zuten artikulu mamitsuarentzat izenburu ederra!).
Blog honetako nire azken bi postetako hariari helduta, eta Joanes Etxeberri Sarakoarenak amaitzeko (zin dagit!), Etxeberriri itzulgai gehien (kopuruari begiratuta) eta seguruenik are liburuaren ideia bera eskaini dizkion autorea aipatu behar dut oraingoan: Bernardo José Aldrete (1560-1641), Del origen y principio de la lengua castellana o romance que oi se usa en España (1606) liburuaren egilea. Etxeberriren prosa-lan nagusiaren izenburua (Eskuararen hatsapenak) eta lehenengo kapituluaren izena bera ere («Eskuararen ethorkia») Aldreteren zordun direla esango nuke.
Etxeberrik Aldreteren gaztelaniazko lanetik euskarara eta latinera itzuli dituen zatiak ugari diren arren (testu itzuli guztiak bildu dira Bilbao 2006 lanean), bereziki esanguratsua da hain zuzen Etxeberriren testu programatikotzat daukaguna Aldreteren liburutik hartu eta euskaratua izatea.
Mi intento solo a sido mostrar su origen i principio [de la lengua castellana] […] (Aldrete 1606: 367)
Eta, hala, ene xedea ezta jeus ere bertzerik izan, baizik eskualdunei bere hitzkuntzaren ethorkia eta hatsapenak gaindiroki eta pasaiaz bere hitzkuntza propialean erakustera eta ezagutzera eman nahizko desirkundea […] (EHats 274)
Baina kontua da oraingo honetan itzulpen hutsa ez zela aski. Lokalizazioa behar zuen: gaztelaniari buruzkoak euskararen kasurako egokitzea. Aldretek aldarrikatzen du gaztelania laudakizun dela hizkuntza dotore baten (latinaren) oinordeko delako, eta Etxeberrik, halako argudiorik ezin erabil dezakeenez, euskarak «bertzetarik ethorkirik» ez izatea goraipatzen du. Ikusi goiko testuaren jarraipena zelan den Aldreterenean eta zelan Etxeberrirenean:
[…] origen i principio, que como no a sido de lengua barbara, sino de la más prima i elegante que á tenido el mundo, suficiente causa es de su estima i loa, i para preciarnos della, i no tenerla en poco como algunos hazen. (Aldrete 1606: 367)
[…] eta, denbora berean, jakin dezatentzat eskuara eztela salbaia, ez eta ere bertzetarik ethorkirik duena, aitzitik munduan izan diren eta orai ere kausi ahal ditezken zaharrenetarik, garbienetarik eta noblenetarik bat, zeinak gramatikako erregelen laguntzarik bathere gabe hanbat mendez mende baitirau. (EHats 274-275)
Argudioak bete-betean balio diola uste duenean, ez dago lokalizazio beharrik eta itzulpen-lan soila aski da. Honela jarraitzen dute testu biek:
Grande alabança del romance es que, sin averla procurado cultivar, antes desmanparado, aia florecido con tanta excelencia; evidencia manifiesta que, si lo uvieran con artificio dispuesto i con lo mismo que tiene lo uvieran enjoiado, estuviera mucho más a delante. Poco deve a los suios, pues ni de su industria ni solicitud nada le a venido, i todo es de su cosecha lo que tiene. Porque como campo fértil, que sin que nadie le aia puesto la mano se viste […]. (Aldrete 1606: 368-369)
Beraz, zinez erran diteke gure eskuara dela laudakizun, zeren, egundaino batere antzatua izan eztelarikan, halarikan ere munduan diren etsairik borthitzenen kontra mantenatu eta mantenatzen baita. Hargatik, bere jendakiari edo bere umei deraue obligazino guti, zeren, hekien laguntzen bidez, jeusik ez baitu errezibitu; duen guztia bere propiala du. Lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza eta ontkailurik gabe […]. (EHats 275-276)
Ez dugu orain arte esan Aldreteren kapitulu honen izenburua: De las grandes partes dignas de mucha estima que la lengua castellana tiene. Liburuko azken atala da, kolofoi modukoa; Etxeberrirena ere epilogo modukoa da, Irakurtzaileari izenburuarekin saiakera-lanaren bukaeran eta gramatika-lanaren aurretik kokatua. Aldretek gaztelaniaren bikaintasunak zerrendatzeari ekiten dionean, atzetik doakio Etxeberri euskararen laudakizunekin:
Si buscamos suavidad i dulçura, ella la tiene, acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados.
Si gravedad, tiénela tan apazible que no admite arrogancia ni liviandad.
Si candidez i pureza, hállase en ella con tanto primor i compostura que no sufre cosa lasciva ni descompuesta.
Si agudeza, la suia es con tal biveza que pica sin lastimar. (Aldrete 1606: 369)
.
Ezen, dasta badadi hunen eztitasuna, berak gonbidatzen du.
Nahi baduzu kausitu onhestasuna eta grabetasuna, ikhusiko duzu baituela urguiliarik eta ergeltasunik gabe.
Baldin desiratzen badugu garbitasuna, hunen baithan hain da manera xahuan, non ez baitu onhesten notharen kutsurik gutiena; hargatik hainitzek bilhatzen ohi dute xahutasuneko eginbidetan.
Konsidera badadi hunen agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra, non zaurthu gabe pikhatzen baitu […] (EHats 277)
Ez dakit lokalizazio kontzeptuan sartu behar ote genukeen «acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados» ez euskaratzeko erabakia.
«Produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzearen» adibide bikaina da, ordea, ebakerari dagokion atala. Kasu honetan, baieztapen bat eta bera defendatzeko, ezinbestean erabili behar dituzte bakoitzak bere argudioak. Beti bezala, Aldretek ezarriko du puntua, eta Etxeberrik ez du inongo arazorik bere bertso propioa osatzeko:
Por no alargarme no digo de su pronunciación: quán fácil i suave es, cómo reparte las letras que en el ablar no causen fealdad. Huie en las finales la m i la t, difíciles i duras […]. Cuando es menester, ablanda la ce mudándola en ge, i la te en de; para que suenen bien las varía. I otra muchas cosas, que todas hazen que ni saquéis los labios ni lengua de sus quicios, sino con toda buena compostura se hable llanamente i sin estorvo. (Aldrete 1606: 370-371)
Mintzatzean ezpainik eztu luzatzen ez biltzen, ez eta ere mihirik bere tokitik atheratzen. Aitzitik letrak miragarriki errepartitzen tu: batzuetan, d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko. Halako moldez non hunentzat higuintza dutenei berei ere eder baitzaie. (EHats 278)
Hori ez al da «kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzea, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»? Lokalizazioa (edo), XVIII. mendearen hasieran.
***
P.S. (bide batez, bonus track): Zertaz ari da Etxeberri «d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko» baieztapenarekin? Zalantzarik gabe, ez adberbioaren ondoren aditzen hasiera aldatzeaz ari da: ez d- > ezt- (ezta, eztakitenek, eztute, eztira, eztezazula… idazten ditu) eta ez z- > etz- (etzituen, etzioten, etziren, etzekioen, etzuketela, etzedila…).
31 eskutik 