Alfontso Mujika
Zenbaki batek digitu asko dituenean, digitu guztiak bata bestearen ondoan jarriz gero, nekeza gertatzen da zenbakia irakurtzea. Horregatik, hirunaka antolatu ohi dira digituak, eskuinetik hasita, eta mugatzaile bat erabiltzen da hirukote bakoitza beste hirukoetatik (edo gainerako digituetatik) bereizteko.
Txikitan, eskolan (Hego Euskal Herrian, bai; Ipar Euskal Herrian, ez dakit), mugatzaile hori puntu bat zela irakatsi ziguten guztioi. Hau da:
Honela idatzi beharrean: 56789
Honela idaztea: 56.789
Euskaltzaindiaren 7. arauan (Zenbakien idazkeraz), adibidez, sistema hori erabili da. Honela ageri da:
1.000.000 milioi bat
10.000.000 hamar milioi
1.000.000.000 mila milioi (miliar bat)
Sistema hori zenbaki osoei bakarrik dagokie. Zenbaki dezimaldunen kasuan, zenbakiaren zati osoan bakarrik erabiltzen da; zenbakiaren parte dezimalean, ez da erabiltzen puntua. Hau da:
Honela idazten da: 56.789,43219
Eta ez honela: 56.789,432.19
Sistema hori, hala ere, ez da nazioartekoa (beste herrialde batzuetan —zenbakiaren parte osoa eta parte dezimala bereizteko puntua erabiltzen dutenetan—, koma erabiltzen dute horretarako). Nazioarteko arauek (ISO/IEC 80000; SI/ISO 31-0) berariaz diote puntua ez dela erabili behar horretarako. Zehazki, hau da araua:
D’après la 9e Conférence générale (1948, Résolution 7) et la 22e Conférence générale (2003, Résolution 10), les nombres comportant un grand nombre de chiffres peuvent être partagés en tranches de trois chiffres, séparées par un espace, afin de faciliter la lecture. Ces tranches ne sont jamais séparées par des points, ni par des virgules. Cependant, lorsqu’il n’y a que quatre chiffres avant ou après le séparateur décimal, il est d’usage de ne pas isoler un chiffre par un espace. L’habitude de grouper ainsi les chiffres est question de choix personnel ; elle n’est pas toujours suivie dans certains domaines spécialisés tels que le dessin industriel, les documents financiers et les scripts qui doivent être lus par ordinateur.
- 43 279,168 29 mais pas 43.279,168.29 • 3279,1683 ou 3 279,168 3
En ce qui concerne les nombres d’un tableau, le format utilisé doit être cohérent dans une même colonne.
Nazioarteko arau hori ez da berria: 1948koa da, eta berariaz berretsia izan zen 2003an. Arauak dio digituak hirunaka taldekatu daitezkeela irakurketa errazteko (aukerakoa dela, ez nahitaezkoa), eta hiruko taldeak besteetatik bereizteko hutsune bat erabil daitekeela, baina komak eta puntuak ezin direla erabili horretarako.
Nazioarteko arau hori gero eta gehiago erabiliz joan da azken urteotan, eta finkatuz doa nazioarteko argitalpenetan, baina, gainerakoan, ez zaio oraintsu arte kasu handirik egin, eta herrialde bakoitzak bere ohiturari eutsi dio.
Horren guztiaren jakinean zegoen EAEko ikasmaterialetan erabiltzeko estilo-liburuaren zientzia eta teknikako atala prestatu zuen lantaldea (Zientzia eta teknikako euskara arautzeko gomendioak, Ikasmaterialetako hizkuntzaren egokitasun-irizpideak finkatzeko Aholku Batzordea, Hezkuntza Saila, Eusko Jaurlaritza, 2011ko urtarrila), eta, egoera ikusirik, hau zehaztu zuen:
4. Bestalde, zenbaki oso batek digitu asko dituen kasuan, digituak hiruko taldetan antolatzeak erraztu egiten du zenbakiaren identifikazioa eta irakurketa. Horretarako, eskuinetik hasita, marka bat jartzen da hiru digitutik behin. Horretan ere, bi ohitura izan dira nagusi hiru digituko taldeen arteko markari dagokionez, lurraldeen arabera*:
*Gauzak horrela, nazioarteko sisteman, hiru digituko multzoen artean hutsuneak uztea proposatu da (123 456 789, alegia), nahiz horrek arriskua duen inprimategian, zenbakia lerro berean idatzi behar izaten baita osorik (ikus ISO 0-3.3.1 araua). Adibideetan, eta testu zientifikoetan, honela idazteko dio arauak: 230 945; 2 345 678 091…
Nolanahi den, arau hori nazioarteko argitalpen zientifikoetan finkatzen ari bada ere, testu orokorretan, lurralde bakoitzak bere ohiturari eutsi dio.
— Europa kontinentalean, puntu batez banandu izan dira hiru digituko multzoak: 230.945; 2.345.678.091…
— Ingelesezko tradizioan, ordea, puntuaren ordez koma erabili izan da gauza bera adierazteko: 230,945; 2,345,678,091…Euskarari dagokionez, Euskaltzaindiak gai horretaz erabakirik hartu ez duen arren, Ortotipografia liburukian (ikus 44. or.) ageri dira ikasmaterialetako arau-gomendioak:
«Bestalde, eta nazioartean bestelako joerarik ageri bazaigu ere, honela ematen segituko dugu zenbakiak: batetik, milatik gorako zenbaki osoetan, digituak hirunaka multzokatuz eta puntuz bereiziz; bestetik, zatiki hamartarrak komaz bereiziz.
15.756.552,1724 15[puntu]756[puntu]552[koma]1724
100 € = 16.638,6 pezeta 16[puntu]638[koma]6[hutsunea]pezeta»
Zientzia eta teknikarako ere, bide bera proposatzen dugu. Nabarmendu behar da digitu dezimalen kasuan ez dela punturik jartzen hiruko multzoak bereizteko.
Alegia, ikasmaterialetarako estilo-liburu horretan, nazioarteko araua zein zen jakinik ere, puntua erabiltzea gomendatu zen hiru digituko multzoak bereizteko, hori zelako/delako ohitura Hego Euskal Herrian (Ipar Euskal Herrian, ez dakit), hala agertzen zelako jada estilo-liburuaren lehen atalean (Ortotipografia, 2004) eta hala erabilita agertzen delako Euskaltzaindiaren 7. arauan (arau horretan puntu hori esplizituki agertzen ez bada ere).
Hala ere, estilo-liburu hori inprimategian zegoenean (2011ko urtarrilean argitaratu zen), egoera aldaraziko zuen zerbait gertatu zen: 2010eko abenduaren 16an Ortografía de la lengua española obraren edizio berria aurkeztu zuen Espainiako Errege Akademiak (RAE). Eta edizio berriak aurrekoak ez zuen arau garbi bat ezarri du:
2.2.1.1 Los números enteros y el separador de millares
Advertencia. No deben utilizarse ni el punto ni la coma para separar los grupos de tres dígitos en la parte entera de un número. Para ello solo se admite hoy el uso de un pequeño espacio en blanco.
[A principios de siglo Madrid tenía una población de 3 132 463 habitantes]
Horren ondorioz, Hego Euskal Herriko gaztelaniazko eskola-liburu berrietan hasi dira arau hori aplikatzen, eta puntuaren ordez hutsunea erabiltzen.
Beraz, gaur egun, euskarazko ikasmaterialetan erabiltzen den irizpidea ez dator bat gaztelaniazko ikasmaterialetan erabiltzen denarekin, eta ez dator bat nazioarteko arauarekin ere (halaber esango nuke ez datorrela bat frantsesezko ikasmaterialetan erabiltzen denarekin, baina hori ezin izan dut egiaztatu).
Aldatu egin da egoera, eta hobe genuke euskaraz ere nazioarteko araura bilduko bagina, batez ere ikusi ondoren aldamenean dugun hizkuntza erraldoiak ere —gaztelania— bat egin duela nazioarteko bide horrekin.
Euskaltzaindiak egin lezake aldaketa hori. Horretarako, nahikoa litzateke 7. araua eguneratzea. Gizartean legeak nola, hala hizkuntza-arauak eta estilo-hobespenak ere egokitu behar zaizkio errealitate aldakorrari, eta duela 21 urte Euskaltzaindiak arau hori argitaratu zuenean genuen egoera eta gaur egungoa ez dira berdinak. Baina gure Akademiaren makineria ez dago behar bezala koipeztuta arlo batzuetan, eta, zoritxarrez, ez dut uste berehalakoan helduko dionik gai horri, konponbide erraza badu ere.
Euskaltzaindiari itxaron gabe, Ikasmaterialen Aholku Batzordeak egin lezake aldaketa (garbi dago, adibidez, 2005ean argitaratutako Ortotipografia lanak baduela orraztu eta eguneratze handi baten premia), baina ez dut uste hori luze gabe ikusiko dugunik.
Bitartean, hor jarraituko dugu, urlaster nagusiaren kontra txikikeria horretan, aurreragoko lanik ez bagenu bezala.
Gai hau hutsaren hurrengoa dela irudituko zaizu, beharbada; baina, itzultzaile bazara, eta eskola-materialak itzuli behar badituzu, “iakiteko duzu” (Piarres Etxeberrik Itxasoko Nabigazionekoa liburuan etengabe erabiltzen duen moldea parafraseatuz) hor aritu beharko duzula —hitzekin, sintagmekin, perpausekin eta esaldiekin borrokatzea aski ez eta— zenbakiak arakatuz hutsuneen bila puntuz ordezteko “euskal erara” jartzearren (neroni egun hauetan gertatu zaidan bezala).
Eta, amaitzeko, arauak arau, ez al zaizu irakurgarriago iruditzen hutsunea (A) puntua (B) baino?
(A) 12 123 152,342 535 B) 12.123.152,342535
31 eskutik 