Igone Zabala Unzalu
Otsaileko artikuluan zenbait hiztegiren sarrerei buruz aritu ginenean, oraingorako utzi genuen Zehazki Hiztegiak eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak ordainen, adieren edota joskera-ereduen hurrenkera edota kopurua azaltzeko erabiltzen duten “egokitasun” terminoari buruzko gogoeta. Bada, egindako iragarpena betetzen saiatuko gara artikulu honetan.
Sarasolaren Zehazki hiztegiaren sareko bertsioaren erabiltzaileentzako oharretan ondoko paragrafoarekin egingo dugu topo erabiltzaileok, hasiera-hasieratik:
ERDAL SARRERA-HITZEN EUSKAL ORDAINAK egokitasunaren arabera paratu ditut, nire ustez egokiena dena aurrena jarriaz. Ene iritziz, aurren hori saiatu behar luke lehendabizi erabiltzaileak, eta arrazoiren batengatik ez badu gogoko, hurrengora jo, gogokoena gertatzen zaiona aurkitu arte. Bestalde, erdal sarrera bakoitzean euskal ordain gutxi paratzen saiatu naiz, erdarazkoari gehiena hurbiltzen direnak hautatuz: kontrara jokatzeak euskal hitzen esanahia areago lausotzea besterik ez dakar nire ustez.
Euskaltzaindiaren Hiztegian ere, egoki(tasun) terminoa aurkituko du hiztegiari buruzko xehetasunen bila sarreran murgilduko denak:
Sarrera bakoitzaren adiera bakoitzean berariaz saiatu gara gure tradizio idatziko joera nagusiei men egiten, eta joskera maizkoenak eta ongien dokumentatuak jasotzen. Hau da, joskera-eredu guztien argazki moduko bat eratzen saiatu gara, eredu bakoitzari bere pisua, maiztasunaren edo egokitasunaren arabera ematen saiatuz, hots, maizko ereduei edo eredu egokienei adibide gehiago eskainiz…
Jakina da egokitasunarena kontzeptu erlatiboa dela, alegia, zerbait egokia dela diogunean zertarako den egoki zehaztea ezinbestekoa dela. Hizkuntzaz ari garela ere, blog honen irakurleok ondo asko dakigu hizkuntza-baliabideak komunikazio-egoera jakin baterako direla egokiak edo desegokiak, eta ezin dela egokitasunaz hitz egin komunikazio-egoera kontuan hartu gabe. Erreferentziazko dokumentu bat aipatzeagatik, Euskararen Aholku Batzordeak 2004 urtean argitaratutako Euskararen kalitatea. Zertaz ari garen, zergatik eta zertarako txosten ezagunean dioenez, «bere xederako egokia dena da euskara egokia».
Nola ulertu behar dira, orduan, goian aipatutako bi ohar horiek hiztegien testuinguruan? Garbi dago bi hiztegi horien sarreretan egokitasun terminoa ez dagoela erabilita kontzeptu hori erabili ohi dugunok espero genezakeen bezala. Sarasolak berak ematen digu gakoa «euskal ordainak egokitasunaren arabera paratu ditut, nire ustez egokiena dena aurrena jarriaz…» dioenean. Euskaltzaindiaren Hiztegiak, aldiz, hitzen adieren egokitasun maila eskaintzen duten adibide kopuruarekin lotzen du eta ez adiera horiek agertu ohi diren komunikazio-egoerekin. Hortaz, euskal ordainen edo adieren hurrenkerak edota horietako bakoitzerako adibide kopuruak ez digute inolako argibiderik emango ordain horiek erabili ohi diren komunikazio-egoerei buruz. Hizkuntzaren normalizazioa edota estandarizazioa ulertzeko modu jakin batekin dute zerikusia egokitasun terminoaren erabilera horiek. Ikuspegi hori azaltzen saiatzeko, James and Lesley Milroy soziolinguisten hitzak[1] baliatuko ditugu, guk baino askoz ere prestigio, jakintza eta errekonozimendu handiagoa dutelarik, gure argudioei oinarri sendoa emango dietelakoan:
Language guardians do not usually make explicit reference to the distinction between language system and language use. Their comments usually focus on certain particular points of usage… Thus they appear to be comments about language use rather than system. Yet these comments often have implications for language system, as appeals for preferring one usage over another are often based on some limited aspect of language system …
… We should merely like to emphasise two things. First, language guardians usually feel a strong compulsion to select one, and only one, from a set of equivalent usages and recommend that as the ‘correct’ form. Second, their choice of a preferred form is often arbitrary –in linguistic terms: the other variants are quite serviceable. Arguments that are advanced in support of the preferred form can usually be matched by equally good arguments in support of the rejected form...
Batek esan lezake Zehazki hiztegian eta Euskaltzaindiaren Hiztegian ordain/adiera bat baino gehiago jasotzen direla eta horregatik hitz egiten dutela ‘egokitasunaz’ eta ez ‘zuzentasunaz’. Baina egokitasunaz hitz egitea komunikazio-egoera, diskurtso-ingurua edo erregistroa zehaztu gabe, absolutu bihurtzen du ‘egokitasuna’ eta, beraz, zuzentasunarekin parekatzen du: testuinguru honetan ‘egokiago’ adjektiboak esan nahi du ‘zuzenago’. Bestalde, kontuan hartu behar da Sarasolak sarrera bakoitzeko ordain kopuruaz dioena: «erdal sarrera bakoitzean euskal ordain gutxi paratzen saiatu naiz, erdarazkoari gehiena hurbiltzen direnak hautatuz: kontrara jokatzeak euskal hitzen esanahia areago lausotzea besterik ez dakar…». Jokaera horrek dakar erdarazko hitz baten ordainak izan litezkeen batzuk baztertzea, eta hobesten diren beste batzuen erabilera sustatzea, kontuan hartu gabe ordain horietako batzuen behar semantiko-pragmatikoa. Ikus, adibidez, estimación sarreran ez direla ageri ez estimazio ez zenbatespen ordainak, zenbait erabileratan erabat ezinbestekoak direnak. Murrizketarako ematen den arrazoiak ezkutatu egiten du, gainera, euskal hitz askoren esanahi lausoa eta gehiegizko polisemia. Adibide bat emateagatik, eficacia, eficiencia zein efectividad sarreretan ordain bakarra aurkituko dugu Zehazkin, alegia, eraginkortasun, erdal hiztegietan esanahi desberdinekin lotzen badira ere.
Ordain edo adiera batzuk beste batzuk baino ‘zuzenagotzat’ hartzeko irizpideak direla eta, Euskara Batuaren Ajeak[2] liburura jo dugu gure argudioak argitzen lagun gaitzakeen adibide baten bila, eta abiadura (handiko trena) hautatu dugu. Zehazki hiztegian velocidad bilatu eta ondoko hurrenkera aurkituko dugu ordainetan eta adibideetan:
velocidad 1 f lastertasun, abiadura: una calculadora de gran velocidad, lastertasun handiko kalkulagailua; velocidad: 12 metros por segundo, lastertasuna: 12 metro segundoko; con una velocidad de doce metros por segundo, segundoko hamabi metroko lastertasunez; vector perpendicular a la velocidad, abiadurarekiko zuta den bektorea.
Eta, tren sarreran, aldiz, ondoko esapide hau aurkituko dugu:
tren de alta velocidad, lastertasun handiko, abiadura handiko tren.
Ibon Sarasolak lastertasun formaren alde egiteko bere garaian azaldu zituen arrazoiak sobera ezagunak dira, eta agian bere zentzua zuten azaldu zituenean. Baina gaur egun ez dirudi ordainetan erakusten duen hurrenkerak zentzua duenik. Izan ere, Lexikoaren Behatokiaren Corpusean, 888 agerraldi ditu abiadura handiko trena segidak eta 0 agerraldi lastertasun handiko trena segidak, 3438 agerraldi abiadura lemak eta 8 baino ez lastertasun lemak. Beste corpus batzuetan antzekoa da banaketa: ZT corpusean, abiadura (940) / lastertasun (4) eta Garaterm corpusean abiadura (2084) / lastertasun (5). Lastertasun lemaren erabilera gehienak, gainera, ez datoz bat velocidad sarrerak eskatuko lituzkeen ordainekin, Euskaltzaindiaren Hiztegian aurki dezakegun lastertasun izenaren definizioarekin baizik:
lastertasun iz. Lasterra denaren nolakotasuna. Erantzunaren lastertasuna.
Demagun euskararen egungo erabileren ezagutza txikia duen erabiltzaile batek Zehazki hiztegira jotzen duela velocidad edo tren de alta velocidad terminoetarako ordain bila. Hiztegiak egokiagotzat hartzen dituen aukerak hautatzen baditu, ziur da ez duela gaur egungo euskal hiztunek, agian bere testuaren hartzaileak izango direnek, egokitzat hartuko duten forma hautatuko.
[1] James Milroy & Lesley Milroy (1991) Authority in language. Investigating language prescription and standardization. London: Routledge
[2] Ibon Sarasola (1997) Euskara batuaren ajeak. Donostia: Alberdania
31 eskutik 