Gorka Lekaroz Mazizior
Zaraitzuko mintzo zaharra galdua da gaur. XX. mendearekin batera jaio ziren herririk euskaldunenetan zaraitzuera aise emateko gauza izan ziren hondar labealdiko hiztun gehienak. Haien hizkera gizaldi hartan zehar eskastu, ahuldu eta itota, XXI.aren hasieran ari dira itzaltzen gurasoen euskararen kondar batzuk nola edo hala gorde dituzten azken lagunak. Jaurrietako Nieves, esaterako, joan den udan bertan.
Haranaren hegoaldeari aurretik egin zion ihes bertakoak, Zaraitzu ibaian gora zabaldutako erdararen uholdeak aspaldiko mintzamoldea lehenago higaturik. Ez askoz lehenago, ordea.
Herri txiki-txikiek osatua da Zaraitzu hegoalde hori. Otsagabia, Irati… jende askok ezagutzen dituen toki-izenak dira. Ezezagunagoak dira Sartze, Gorza, Igari, Itzalle, Izitze edo Uskartze, herrixka eder eta azken hamarkadetan penagarri hustuak: amaitzear den negu hau hogei bat herritarrek baino ez dute eman Itzallen; hamabostek-edo Igarin edota Sarzen; apenas zazpik Gorzan. Lauk Galozen.
Horietako batean jaio zen eta bizi da Fermin. 90 urte ditu eta bere herriko adintsuenetakoa da; asko da hori egunerokoan ia gazterik ez duen inguru hartan.
Ferminek gaztelaniaz baino ez zuen ikasi. Gaztea zelarik itzali zen euskara bere sorterrian, beste hainbat tokitan bezala isil-isila, lotsak nonbait, bertakoek ere unearen kontzientzia garbirik izan gabe. Ferminen adinkide guztiak erdaldun huts hazi ziren, ordurako hizkuntzaren jarraipen-katea betiko etenda, nahiz eta azken belaunaldi euskalduna ezagutzera iritsi; bizi da oraindik Ferminen herrian Rekalde edo Tejedor etxeetako hondar hiztun izan zirenen berri eman dezakeenik. Gogoan du berak aiton-amonak euskaldunak zituela, baina gogorapen lausotuak dira euskarari buruz dituenak, asko eta asko joan baitzaizkio igarotako denboraren eta hizkuntza itzal artean iraungi izanaren maldan beheiti.
Orain, hainbat urte beranduago, Ferminengana hurbildu eta herriko azken euskaldunak zein izango ote ziren galdetzeak akuilaturik, euskararen inguruko oroitzapenak pizten saiatu da eta paper batean bildu ditu behinola ikasi eta atzendu ez dituen euskal hitzak. Hiztegi xumea itxuraz, paper-orri apalean idatzia. Garai batekoa gogora ekartzeko ahalegina, denborak eta ahanzturak den-dena eraman baino lehenago.
Berrogei bat hitz atera ditu oraingoz memoriaren barrunbeetatik. Arruntak eta kolore berezirik gabeak batzuk, ia edonongo euskaldunak eman zitzakeenak: elurra, hotza… Nola edo hala gordetakorik ere bai tartean: gariko, adibidez, ‘trigo’ itzultzeko. Eta baita zehatzagoak edo zaporetsuagoak direnak ere: txakurtegui, ‘rincón de perros’ erdaldunaren ordain.
Fermin hiru-lau urtez aritu zen lanean Aezkoako Abaurregainan, Zaraitzu ibarra baino euskaldunagoa izateaz gain bertakoa oraindik ere zeharo galdu ez duen herrian. Han ikasiak ote dira, eta ez jaioterrian, Ferminek paperean isuri dituenak? Lagunduko zion beharbada Abaurregainako egonaldiak euskarari arreta handiagoa ematen, baina gogoan duen guztia behintzat ez da aezkoarra, ezta hurrik eman ere. Mendiguiblea ‘monte de atras’ dela gorde du gogoan. Gorza herriko toponimoa da, eta bigarren osagaiko giblea ‘gibelea’ horri, sinkopa eta guzti, Zaraitzuko lexikoaren eta fonetikaren zaporea dario, Ugalderna ‘al lado del rio’ hitzaren amaierari bezala. ‘Amona’ eta ‘aitona’ esateko ikasi zituen Amurcia eta aitaborce ere (eta ez aitautxi, amatto edo amiña) nekez ikasi ahal izan zituen Aezkoan: Otsagin horiexek berak jaso ziren eta iparraldean bezala Zaraitzu hegoaldean ere erabiliko zituztela esan nahi du seguru asko.
Hiztegitxo apala da Ferminena, baina Sarze-Gorza-Galoze inguruko euskara entzun zuten azkenak oraindik bizi direla ari zaigu gogorarazten; Espartzatik beheitiko euskaldunen izenak orain arte jaso ez badira edo haien jarduna grabatzera garaiz iritsi ez bagara, ez duela horrek esan nahi Zaraitzuko Atabean euskara Erdi Aroko edo XVIII. mendeko kontua denik.
Hainbat zaraitzuarrek, nola edo hala, haien hizkuntza-ondarea zeharo galtzen ez uzteko ahalegina egin izanaren erakusgarri ere bada. Ez da Ferminena azken hilabeteotan ezagutu dudan bilketa-saio bakarra. Ezkarozeko Pichón etxeko amurtzia Simonak, 1979an hil baino lehen, euskarazko hitzak jarrarazten zizkion ilobari koadernotxo batean, ahaz ez zitezen. Penaz, agian, bazekielako Simonak bere alaba zaharrena zela amaren euskera ulertzeko gai zen bakarra, eta gainerako seme-alabak horretarako ere ez zirela gauza.
Zaraitzuko uskarara galdu egin zen, bai. Isil-isilik hainbat herritan, garaiz kanpoko erlikia balitz bezala. Baina ez galera horrek oinazerik eragin gabe. Azken hiztunetako askori, eta hiztun bihurtu ezinik gelditutako hainbat ondorengori.
31 eskutik 