Lierni Garmendia Arratibel
«Konpentsatzen nau» ala «konpentsatzen dit»? Nik bigarrena erabiltzen baitut ahozkoan, izan ere. Lehena da zuzena, ordea. Hark ni konpentsatzen nauelako, baina ez didalako ezer konpentsatzen.
Hain zuzen, ahozkotasuna eta naturaltasuna dira ikus-entzunezko itzulpenaren helburu nagusietako bat. Agian aurrekoa ez da adibiderik onena, baina bai idatzizkoaren eta ahozkoaren artean dauden ezberdintasunen isla, batean eta bestean, marko informalean behintzat, ezberdin erabiliko nukeen zerbait.
Euskararen eta zehazki euskarazko bikoizketaren kasuan, azpimarratzekoa da helburu ez ezik, erronka ere badirela ahozkotasuna eta naturaltasuna. Bikoizketaren kasua berezia da, idatzizko kanalean ezkutatzen den ahozko testua delako. Zentzuzkoa da pentsatzea, beraz, bikoizketa artifiziala izango dela ahozko testuaren ezaugarriak ezabatzen badira. Hain zuzen, hori da ikus-entzunezko itzultzaileari barkatu ezin zaion akatsetako bat. Halere, ezer gutxi barkatu beharko diogu euskal ikus-entzunezko itzultzaileari, hark ez baitu euskarazko bikoizketari askotan leporatzen zaion artifizialtasunaren errurik. Haren gaitasunetik harago doa hori. Aldiz, ohitura faltari egotzi beharko diogu errua.
Hasieratik, Euskal Telebistak bikoizketarekiko apustua egin zuen, haurrentzako saioen bikoizketaren bitartez euskararen erabilera sustatzeko eta normalizatzeko. Geroztik, asko izan dira euskarara ekarri diren marrazki bizidunak eta animaziozko filmak, bai Euskal Telebistarako eta bai zinemarako, bereziki azken hamarkadetan. Gazteei eta helduei dagokienez, oso gutxi izan dira bikoiztu diren saioak. Ondorioz, ez da harritzekoa euskarazko bikoizketa arrotz egitea. Hain zuzen, nahikoa produktu ez eta gazteak eta helduak euskarara ekarritako horiek kontsumitzen ohituta ez badaude, euskararen naturaltasuna ezinbestekoa izango da ohitura falta hori gainditzeko. Horregatik, elementu linguistikoei ez ezik, elementu pragmatikoei ere erreparatu beharko die itzultzaileak, horiek dira eta naturaltasunaren gakoa.
Ikus-entzunezko testuak zailtasunez josita daude: hitz-jokoak, umorea, erreferentzia kulturalak, etab. Umorearen kasua bereziki interesgarria iruditzen zait, zailtasun bat baino gehiagoren arteko konbinaketa konplexuaren ondorio baita maiz; badira hitz-jokoetan edo erreferentzia kulturaletan oinarritutako txisteak. Baita irudietan oinarritutakoak ere. Beraz, hitzez hitzezko itzulpenak ez du beti funtzionatuko. Orain arte, testu laburrak landu ditugu eskoletan, testu mota ezberdinak aztertzeko eta itzultzeko aukera eskaintzeaz gain, txikikeria guztiak komentatzen ditugulako eta irakasleak posible duelako itzulpen guztiak zuzentzea, besteak beste. Agian hori da konpentsazioa asko landu ez izanaren arrazoia. Aldiz, hiru filmen itzulpenak aztertu ondoren, hau da, hiru testu luzerekin lan egin ondoren, ikusi dut behin baino gehiagotan agertu dela espero nuen itzulpen-estrategia. Ikusi dut, baita ere, konpentsazioa ohikoagoa dela literatur eta ikus-entzunezko testuen itzulpenean, testu ekonomiko, juridiko, zientifiko, tekniko eta abarren itzulpenean baino.
Bigarren multzoan hitzez hitzezko itzulpena nagusitzen den bitartean, literatur eta ikus-entzunezko testuetan testua da garrantzitsuena; testua, eta bere funtzioa; horregatik, umorezko elementu bakoitzaren funtzioa ezagutzeaz gain, jatorri-testuan duten lehentasuna ezagutu beharko dugu.
Esaterako, Ice Age sagaren azterketan ikusi dut umorearen lehentasuna handia den ikus-entzunezko testu batean, hau da, ikus-entzuleari barre eragiteko helburua duen testu batean, txistearen alderdi pragmatikoak garrantzi handiagoa duela alderdi semantikoak baino. Zergatik itzuli hitz-joko batean oinarritutako txiste bat hitzez hitz, xede hizkuntzan barre eragitea lortzen ez badu?
Hemen adibide[1] batzuk:
DINOSAUR 1: So, where’s Eddie?
DINOSAUR 2: He said he was on the verge of an evolutionary breakthrough.
DINOSAUR 1: Really?
EDDIE: I’m flying!
DINOSAUR 2: Some breakthrough.
DINOSAUROA 1: Aizu, non da Eddie?
DINOSAUROA 2: Bilakaeraren zer edo zer aurkitzeko puntu-puntuan zegoela esan dit.
DINOSAUROA 1: Benetan?
EDDIE: Hegan ari naiz!
DINOSAUROA 2: Hori aurkikuntza!
Testuingurua: Eszenan, animaliak hegoaldera emigratzen ari dira. Animalia bat, Eddie, malkar baten izkinan dago bere bi lagunak bidean aurrera doazen bitartean, animalia hegalari bilakatu nahi duelako. Bere bi lagunak hizketan ari direla, malkarretik salto egin eta lurrera erortzen da
SID: Well, I’ll just go by myself.
SID: Oh! Sick! Hey, wide body! Kerb it next time!
SID: Oh, jeez! Oh, yuck! Oh!
SID: Ba ni nire kasa joango naiz.
SID: Ai! Kaka! Ei, potzolo! Bazterrean egiten da!
SID: Ai, hau nazka!
Testuingurua: Sid nagiak kaka bat zapaltzen du.
SID: My feet are sweating.
DIEGO: Do we need a news flash every time your body does something?
MANNY: Ignore him.
SID: Seriously, my feet are really hot.
MANNY: Tell me that was your stomach.
SID: I’m sure it was just thunder. From underground?
MANNY: Run!
SID: Oinak izerditan ditut.
DIEGO: Zerbait gertatzen zaizun bakoitzean albistea eman behar diguzu?
MANNY: Ez jaramonik egin.
SID: Benetan, oinak sutan ditut.
MANNY: Zure sabela da, ezta?
SID: Seguruenik trumoiak izango ziren, lurpean, ezta?
MANNY: Korri!
Testuingurua: Eszenan, Diego, Manny eta Sid bidean aurrera doaz, gizakiak aurkitzeko eta haurtxoa itzultzeko. Izoztutako sumendi baten gainetik pasatzen ari direla, sumendia pizten da eta sua botatzen hasten da.
Hain zuzen, konpentsazioaren bitartez, lehenengo adibidean galdu den umorea bigarren eta hirugarren adibideetan berreskuratu da, hau da, testuaren funtzioa eta umorearen lehentasuna kontuan hartu dira.
Laburbilduz, ezin dugu ahaztu ikus-entzunezko testuak ahozko testuak direla eta ahozkotasunaren ezaugarriak dituztela. Gainera, ikus-entzunezko testu bat itzultzeak dakartzan zailtasunak gehiago dira umorea tartean denean. Horregatik, garrantzitsua da umorezko elementuek testuan duten lehentasuna ezagutzea, horren arabera umorezko elementua modu batean edo bestean itzuliko baitugu, edo egokituko edo konpentsatuko. Hain zuzen, toki batean galdu dugun txiste bat beste toki batean konpentsatzeko aukera oso interesgarria da testuaren funtzioaren ikuspuntutik. Alderdi pragmatikoa alderdi semantikoa baino garrantzitsuagoa den testuetan testuak itzultzen baititugu, ez hitzak.
Bibliografia
BARAMBONES ZUBIRIA, Josu; ZABALONDO LOIDI, Beatriz: Ikus-entzunezko itzulpena, Udako Euskal Unibertsitatea, Bilbo, 2006.
MARTÍNEZ SIERRA, Juan José: Estudio descriptivo y discursivo de la traducción del humor en textos audiovisuales. El caso de Los Simpson, Universitat Jaume I, Castelló de la Plana, 2004.
ZABALBEASCOA TERRÁN, Patrick: “Translating Jokes for Dubbed Television Situation Comedies”, in The Translator, 2 (1996), 235-257.
ZABALBEASCOA TERRÁN, Patrick: “La traducción del humor en textos audiovisuales”, in Duro, Miguel: La traducción para el doblaje y la subtitulación, Cátedra, Madril, 2001, 251-263.
___________
[1] Adibideak azterketarako sortu dudan datu-basetik atera ditut, eta Ice Age sagako lehenengo filmari dagozkio. Hiru adibideak irudietan oinarritutako txisteak edo txiste paralinguistikoak dira.
31 eskutik 