Txoritan (2)

Martin Rezola Clemente

Aurreko artikulua hegoista samarra atera zitzaidanez gero (gaztelaniazko hegazti-izendegiak, Espainiako SEOren zerrendak… gure erdaretako bati begira soilik jardun nintzelako sentipena geratu zitzaidan), ea bigarren hau orekatuagoa ateratzen den, eta hegada altxatu eta Ipar Euskal Herriak ornitonimian eman dituen fruituak aintzat hartzen ditudan. Ez baita gutxi mugaz bestaldeko tradizioari txori kontuetan zor dioguna.

Eskual Herriko Hegaztinak eta Choriak

Jakina denez, alor batzuetan askoz ere tradizio modernoagoa eta aberatsagoa izan du euskarak Iparraldean Hegoaldean baino. Eta hori natur zientzien eremuan ere nabari da. Hor daude, besteak beste, Etxepare medikuaren lanak, Arnaut Abadiarenak eta beste zenbaitenak; direla albaitaritzari buruzkoak, erlazaintza, nekazaritza edo zoologiari buruzkoak. Gaur, bereziki interesatzen zaidan harribitxi bat aipatu nahi nuke: Eskual Herriko Hegaztinak eta Choriak, Louis Dassancek eta Jean Elizaldek Gure Herria aldizkarian 1923ko ekainetik 1925eko maiatzera bitartean argitara emandako artikulu-bildumatxoa (Arnaut Abadiaren Zoo ilogikoa argitaratu zuenean, Kepa Altonagak ez zuen lan hau aipatu, ez dakit oharkabean pasa zitzaiolako ala merezimendu nahikorik ikusi ez ziolako).

Testuok irakurrita, hiru gauza azpimarratuko nituzke:

• Oso ongi dokumentatutako lana da: liburuetako aipamenak, han-hemen bildutako datuak, adituei egindako galderak… denetarik du.
• Hamaikatxo istorio, esaera zahar, ipuin eta pasadizo jasotzen ditu. Oso estilo egokian idatzita dago; atseginez irakurtzen da. Niretzat, plazer handi bat izan da[1].
• Ikusten da egileek estandarraren kezka eta beharra sentitu zutela. Baina, aldi berean, esan behar da ezen, hainbeste izenen aurrean, irakurlea zorabiatu egiten dela: batzuetan izen ugari daude hegazti bera izendatzeko, eta, beste batzuetan, izen bakar bat espezie ezberdinak izendatzeko.

Bide-urratzaile zirela ondo gogoan zuten, eta gerora begira akuilu-lana egiten ari zirelako nahikundea ere nabari zaie:

Lan hunek ez othe dio norbeiti gogoratuko harek ere zerbeit egin behar duela? Eta hola, lan bati bertzea darraikiola, gure Eskuara emeki-emeki aberats ditake. Egunetik egunerat galtzen ari baita, eskerrak Jainkoari bihur ginetzozke, egungo deus guti balio duen lan hunek pindar bat igorririk, Eskuararen alderako sua bihotzetan phizten balitz. Eta hala izanen da agian.

(…)

Ez da dudarik, bertzalde, hainitz eta hainitz izen ez dugula atcheman, ibili ditugun mila urratsen gatik. Agian, gure ondotik, Eskuararen amodioz, norbeitek bilduko ditu eta Eskualdunek eskerrak bihurtzen ahalko diozkate. Holako lanari lotzen dena, ez da lan ttipiari lotzen.

Aranzadi eta UZEI

Handik urte askotara, 1967an, Aranzadi Zientzia Elkartekoak lotu ziren lan horri, eta Peterson-en hegazti-gidako izenak euskaratu zituzten. Gero ere izan dira beste batzuk (Natur Zientziak. Hiztegia, Jakin, 1976); baina mugarri sendoena, zalantzarik gabe, UZEIren BIOLOGIA/1 landare eta animalien izenak. Izendegia izeneko argitalpenak ekarri zuen, 1984an. Niretzat, behintzat, oheburuko kontsulta-liburua izan da urte askoan.

UZEIren lan horrek urrats handi bat ekarri zuen hegaztien euskarazko izendegia normalizatzeko eta zabaltzeko bidean, baina, aurrekoan esan bezala, gaindituta dagoela uste dut, bai orduko izendegia bera, bai haren oinordekoa den Euskalterm datu-basea. Eta ez naiz bakarra hori esaten, egileek berek ere horixe eskatu zuten duela 32 urte:

Arantzadi Zientzia Elkartekoen hegazti-izenen errebisio sistematikoa 17 urte bete ondoren egin den bezala, gure honena ere egin beharko litzateke bost urtean behin edo. (BIOLOGIA/1)

Orduko hartan ez zuten lan makala egin. Hitzaurrean idatzi zuten: «Sarritan bailara batetik bestera aldatzen da izena…». Batzuetan asmatuko zuten, beste batzuetan ez, baina uste dut oso lan baliosa egin zutela. Ni zorretan sentitzen naiz beraiekin.

Orain beste garai bat da, tresna eta informazio gehiago eta hobeak ditugu, eta, Asier Sarasua Aranberrik lehengoan esaten zuen moduan, une egokia izan daiteke berrikusketa-lan serio bati ekiteko. Horregatik poztu naiz Lan Batzorde Ornitologikoa sortzear dagoela irakurri diodanean.

Estandarra eta marketina

Lan teknikoarekin batera, ordea, marketina ondo zaindu behar dela iruditzen zait. Aspalditxotik dakigu, esate baterako, oker genbiltzala eta frantsesez heron eta gaztelaniaz garza deitzen den hegazti-jendeak koartza behar duela gure estandarrean (eta koartzatxo, beraz, garceta eta garcilla mota guztiak), eta ez lertxun (zeina zuhaitz bat baita, Populus tremula), ez lertsun (beste batzuen kurriloa). Baina, hala ere, lehengo irizpide okerra indarrean dabil toki askotan, diodan zuzenketa hori ez delako behar bezala sozializatu. Eta ez da harritzekoa, zeren Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak eta Euskaltermek esaten dutena esaten dutela, talde ornitologikoen sare, blog eta web-zera guztiek baitute azken hitza, eta horretan ez gabiltza oso fin, ene ustez.

Noizko hegazti-gida on bat?

Agian eskola zaharrekoa naizelako izango da, baina uste dut horretan ez lukeela lan txarra egingo paperezko hegazti-gida on klasiko horietako bat euskaraz izateak. Nik pare bat ditut gogoan (Peterson eta Svensson).

Lehengoan, Asier Larrinagari irakurri nion euskal prosaren ahulezietako bat itzulpen-politikarik eza dela; alegia, premiak eta lehentasunak zehaztu barik ditugula. Hona, bada, lehentasunetako bat.

Ariketa (artikulua amaitzeko)

Zein da limerick honen jatorrizko bertsioa, ingelesez?

Horra gizon xahar bat, bizarduna,
etsita, behin, hau esan zu(e)na:
«Xoxo batek, bi oilok, hiru txinbok, lau mozolok
txoritxook egin dute
ene bizarrean kabi bana».

Beste zenbait iturri:

• Nombres de aves en euskera (Pedro Garmendia. Eusko Ikaskuntza. 1934)
• Repertorio de nombres vascos de aves adoptado por la Seccion de Ornitologia del Grupo de Ciencias Naturales Aranzadi (1961eko urria)

(Eskerrak eman nahi dizkiot Maider Irizarri datuak biltzen eta iruzkinak egiten eman didan laguntzagatik.)

_______________

[1] Mixel Itzainak esana da, Bidegileak bilduman: « Iduri zait lan hunek merexi lukeela arra publikatua izaitea…», eta ni bat nator.