Hau da mineralen emana!

Alfontso Mujika

Urtearen hasieran, urtarrilaren hamaikan, oparitxo bat egin zigun Euskaltzaindiak: Hiztegi Batua eguneratu zuen. Ordura arte, 2014koa zen azken bertsioa. 1058 sarrera berriz hornituta dator azken bertsioa. Orain, 44.325 sarrera ditu. 2000ko martxoaren 30ean jaio zen ume hark 20.000 sarrera inguru zituen. Laster beteko ditu 16 urte, eta, Imanol Urbietaren Txiki, txiki, txikia kantan bezala, «handitzen, handitzen, hasi naiz handitzen» horretan ari da geroztik.

Noiz arte handitu? Ezin jakin, baina badu oraindik hazteko bidea. Frantsesezko Le petit Robert hiztegiak, adibidez, 60.000 sarrera inguru ditu, eta DRAEk, Real Academia Españolaren hiztegi ofizialak, 93.111 sarrera ditu gaur egun.

Hau da azken eguneratzearen mamia, Euskaltzaindiak berak jakinarazia:

Hiztegi Batuko lantaldea corpusetan oinarritzen da hiztegia osatzeko, erabilera-maiztasunean oinarritutako A-tik Z-rako itzulietan. Horren abantaila erabili eta erabiltzen dena jasotzea da, baina sistematikotasuna galtzeko arriskua ere badu. Eta horixe da, hain zuzen, azken urte hauetan lantaldeak egin duena: hutsuneak izan zitzaketen gaiak berariaz aztertu eta hiztegia osatu.

Adibidez, lehendik jasotako aitaso edo lehenseme formei gehitu zaizkie amaso eta lehenalaba, berdintasuna bermatuz, familia-loturak bere osotasunean berrikusi baitira. Eta, horiekin batera osatu dira: aro geologikoak (antzinaro, Erdi Aro arautuei eneolito, pleistozeno, Solutre aldi modukoak gehituz), munduko diru zaharrak (napoleon, sestertzio, sueldo…) eta egungoak (dram —Armeniakoa—, kuna —Kroaziakoa—, nafka —Eritreakoa—,…), arrazak (artzain-txakur eta pottoka jasoekin batera, chihuahua, Enkarterriko billano, labrador, merino, pertxeroi modukoak), jaien izenak (magdalenak, sanjoanak, santomasak…), karten izenak (belot, bridge eta ipurdi-zikin, besteak beste), kasuen izenak (destinatibo, leku-genitibo…), elementu kimikoak (lehendik bildutako bromo, iridio, titanio formekin batera, argon, banadio, estrontzio, mendelevio…), hatzen izenak (hatz lodi, erakusle, luze, nagi eta txiki, eta eri potots, eri erakusle, erdiko eri, eraztun eri eta eri ttipi), musika-notak (beltz, biribil, giltza, kortxea…), -tan bizialdia (ezkonberritan, neskatilatan…), zodiakoa (aquarius eta akuario, aries eta ahari, pisces eta arrain…), zientzia-unitateak (farad, Fahrenheit gradu, kilobit, terabyte…), mineralak (akuamarina, anglesita, websterita…).

Sail horiek guztiak osatu dira, bai eta izen propioetatik eratorritako formak (adonis, alzheimer…) eta -tar osaerako euskal hitzak ere (newtondar, rousseautiar…).

Bukatzeko, 173. arauak jasotako alfabeto grekoa ere ekarri da Hiztegi Batura, lehendik zerrendatutako alfa eta omega modukoei beste guztiak gehituz (epsilon, lambda, omikron…).

18 sail osatu ditu Hiztegi Batuko lantaldeak, eta horiek arautu ditu Osoko bilkurak. Kasu batzuetan informazioa osatu egin da (espezialitate-marka edo adiera gehituz, euskalki-marka finduz), lehendik jasotakoak berrikusi eta zuzendu ere egin dira kasuren batean (anpere -> ampere, esaterako), eta sarrera eta azpisarrera berriak gehitu dira kasurik gehienetan. Hiztegia orekatuagoa dela esan dezakegu orain.

Bada berri pozgarririk azken bertsioan. Azkenik, anpere desarautu eta ampere arautu du Euskaltzaindiak. Luzetsita geunden. Badira 13 urte Euskaltzaindiari jakinarazi zitzaiola irrist txiki bat egin zuela anpere arautu zuenean (watt, volt, coulomb… eta gainerakoak ondo araututa baitzeuden). Jauregiko makineria motela da, baina iritsi da, azkenean, zuzenketa. Ederki!

Dena dela, beste kontu batek eman dit hizpidea: eguneratzearen azalpenaren azken esaldia. Hau da: «Hiztegia orekatuagoa dela esan dezakegu orain». Hala dio Euskaltzaindiak, eta arrazoiak eman ditu. Oreka neurtzeko, zenbait parametro eta irizpide daude. Haietako bat da hiztegi orokor batean agertzen diren hitz-sailetan hutsune larririk ez izatea, hala nola karten izen guztiak agertzea, edo musika-nota guztiak edo elementu kimiko guztiak. Eta horretan saiatu dira orain. Berriro ere, ederki!

Sail batzuetan hori ez da oso lantegi zaila, sailak txikiak edo erlatiboki txikiak direnean. Beste arlo batzuk, berriz, oso zabalak dira, eta aukeratu beharra dago, ezinbestean. Esate baterako, unitate guztiak bere multiplo eta azpimultiplo guztiekin sartzea ez litzateke logikoa (adibidez, milijoule, zentijoule, dezijoule, dekajoule, hektojoule…), zeren eta, hiztegia artifizialki gizentzeaz gainera, hiztegian alferrik sartuko bailirateke oso-oso erabilera urriko unitate-izen asko, aurrizkiak erantsiz automatikoki sortzen direnak. Eta arlo zabal horietako beste bat mineralena da. Aukeratu egin behar da, ezinbestean, hiztegi orokorra ez baita mineralogiako hiztegi bat.

Eta hor ikusi dut anomalia bat, hiztegiaren orekari dagokionez. Iruditzen zait mineral-karga handia duela orain Hiztegi Batuak. Berez, ez da arazoa mineral asko sarrera izatea (orain arte kexatzen baginen hiztegian gauza asko falta zirelako, ez gara, bada, kexaka hasiko orain, asko daudelako, ezta?), baina bada, nolabait, oreka-arazoa. Alegia, sailen barneko oreka handiagoa du hiztegiak orain, azken bertsioaren ondoren, baina sailen arteko orekarik ez.

Ikus dezagun, zehatz, zergatik deritzodan desorekatua.

Hiztegi Batuko A, B, C, D eta E letretako mineralak erauzi (baten batek ihes egingo zidan, zeren, harrigarria bada ere, espezialitate-markarik gabe ageri baitira) eta bost obrarekin konparatu ditut. Hiru hiztegi orokor:

• gaztelania: (DRAE) Diccionario de la Real Academia Española (93.000 sarreratik gora)
• frantsesa: (PR) Le petit Robert de la langue française (60.000 sarreratik gora)
• ingelesa: (MW) Merriam-Webster (165.000 sarreratik gora)

Eta mineralogiako bi obra:

• Mineralen hiztegia: (EUSK) Euskalterm (behin-behineko bertsioa): 208 sarrera
• Introduction to Mineralogy / Mineralogiaren hastapenak: (MH); Egilea: William D. Nesse, EHUk euskaratua 2013an: mineral-aurkibidean, 422 sarrera ditu.

Hona hemen datuak:

Erreferentziako erdal hiztegi orokorrek, Hiztegi Batua baino askoz handiagoak izanda ere, askoz mineral gutxiago dituzte. Bada beste posibilitate bat: hiztegi horietan ere mineral asko izatea baina ez izatea Hiztegi Batuan daudenak. Ez dut uste hala denik, baina, hala izatera, okerrago litzateke kontua, adieraziko bailuke, nolabait, Hiztegi Batuan mineral garrantzitsuak falta direla eta bigarren mailako mineralak sobera daudela. Beraz, azken aukera hori baztertuz gero, datuek adierazten dute Hiztegi Batuan sarrera diren mineral-izenen portzentajea –sarrera-kopuru osoarekiko– askoz handiagoa dela beste hiztegietan baino. Zehazki, hauek dira mineralen sarreren portzentajeak lau hiztegi orokorretan (hiztegiek 26 letra dituzte, eta laginak 5 letra hartu ditu [ñ letra kontuan hartu gabe]):

• Hiztegi Batua: (66/44.325) x (26/5) x 100 = % 0,77
• DRAE: (22/93.000) x (26/5) x 100 = % 0,12
• Le petit Robert: (17/60.000) x (26/5) x 100 = % 0,15
• Merriam-Webster: (41/165.000) x (26/5) x 100 = % 0,13

Hau da, mineralen portzentajea, sarrera-kopuruarekiko, nahiko antzekoa da gaztelaniazko, frantsesezko eta ingelesezko hiztegi orokorretan (% 0,12-% 0,15 tartean dabil). Hiztegi Batuan, berriz, 5-6 aldiz handiagoa da (% 0,77). Eta beste bi datu deigarri lagin horretan:

1) Hiztegi Batuan sarrera diren mineralen % 22 ez dira sarrera ez gaztelaniazko, ez frantsesezko, ez ingelesezko hiztegi orokorretan.

2) Hiztegi Batuan sarrera diren mineralen % 38 ez dira sarrera Merriam-Webster hiztegian, nahiz eta hiztegi horren sarrera-kopurua Hiztegi Batuarena baino ia halako lau izan (zehazki, 3,7 aldiz handiagoa da).

Hiztegi Batua hiztegi ortografiko hutsa da, eta, alde horretatik, deigarria da mineralek halako garrantzia izatea (hori bai, geologoak pozik egongo dira), baina ez du bestelako ondoriorik. Nolabait esateko, zera litzateke: etxe bat egitean, fatxada bateko beharginek gainerako fatxadetakoak baino azkarrago lan egitea eta fatxada garaiagoa egitea. Baina etxe horri teilatua emateko orduan –alegia, Euskaltzaindiaren hiztegia egiteko orduan, horixe baita, azken batean, Hiztegi Batua, hau da, Euskaltzaindiaren hiztegiaren oinarria eta zurajea– fatxada hori besteen mailara berdinduko ez balitz, orduan bai, orduan esango genuke Euskaltzaindiaren hiztegia desorekatua dagoela, ez duela hiztegi orokor estandarren barne-oreka.

Azken oharra: ez, otoi, inork ulertu idazki hau kritika gaizto gisa. Irakurle interesatu baten gogoeta ireki txiki bat besterik ez da. Zorionak eta animo Hiztegi Batuan zein Euskaltzaindiaren hiztegian lanean ari diren guztiei.