Iñigo Aranbarri Alberdi
Sarri antzean hartzen dit gogoa azkenaldian. Nire aurrenekoetako literatura irakurketak dira eta Errusiako estepetan barrena nabil, orriak leitu ahala soltatzen zaizkion Brugueraren liburu koskor haietako baten brida-uhalei helduta. Dostoievskiren zerbait da, Karamazov anaiak beharbada, edo Ergela. Ordiga, ala San Leninburgon barrena nabil, eta ez gorotz usaineko lautada hotzetan? Baliteke orduan Tolstoi izatea. Ez, Dostoievski da, seguru nago. Tira, ez dio ardura ere. Kontua da ezagutzen ez dudan hitzen bat azpimarratzen dudala tartean behin. Haietako bi datozkit orain, oso garbi biak laino arte hartatik: samovar eta mujik.
Internetik gabeko garai hartan ere, irakurleak ikasten zuen zer zioen hitz berri bakoitzak, eta halaxe zuen gogoan berregiten. XIX. mendeko prosan gaur aldean deskripzioak ohikoagoak zirelako-edo, zoragarri ulertzen zen samovarra errusiar haiek tea egiteko zerabilten ontzi metalezkoa zela, ura bero gordetzen zuena; eta mujik, berriz, nekazaria. Esan gabe doa, bide batez oso zena behartsua, jauntxo baten uztarpekoa, landerra, eta halabeharrez, bizimoduak berak gaiztotua. Hitzak berez ez zioen halakorik, leitu ahala ikasten zuen hori irakurleak.
Azkenaldian, diot, dezentetan akordatu naizela Doistoievskiren eta Tolstoiren muzhik haiekin Martinikako idazle bat dela-eta. Aimé Césaire (1913-2008) bada nor poesian. Antzerkigile, saiakeragile, politiko, gazterik heldu zen Parisera ikastera. Metropolian zegoela, kontzientzia hartu eta negrotasun harrotzen hasiaren hainbat testu fundazionalen egile izan zen Léopold Senghorrekin-eta batera, tartean Sorterriratze baten kaiera poema surrealista luzearena.
Da liburu hau halako Karibeko irudien mozkorraldi bat, gerora Nerudak Kantu Nagusiarekin egingo duenaren aurrekaritzat har daitekeena. Bertan, Césairek Parisen ments zituen kolore, usain, landare, harri, etxe, bide, zomorro, koleoptero, txori, hegazti, patarien bilduma zoragarria dakar, halako inbokazio modukoa egiten mendez mende menosean hartutako negroari. Gustatu, tematu, eta egina dut zorroztu gabeko lehen itzulpena.
Tarteka irakurri, eta gustura ez, ordea. Bada egindako hautuen artean zer pentsatua ematen didan hitzik. Bakarra ekarriko dut gaur hona.
«Au but du petit matin», dio jatorrizkoan, «le morne oublié, oblieux de sauter».
Morne. Horra harria bidean, muzhika eta samovarra.
Denok egin ohi duguna egin nuen nik ere, aurrena frantses hiztegietan bilatu zein zuen esanahirik egokiena, gero beste hizkuntzetan nola eman duten ikusi, eta azkenik morne hitza jo Saint Googlen eta Martinikako zera horiek argazkietan etxeraino ekarri.
Eta morne da Martinikan… halako sumendi-harrizko harkaitz bat, harri trokoa, muturra, muinoa, mendixka, gaintxoa, hegia, mazela… Argazkiak hiztegietako sarrerak bezain ederrak dira. Berdeak oso, ezinago tropikalak, gure harri troko, mutur, mendixka, gaintxo, hegi, mazelen oso bestelakoak, nola ez ba. Antzekoenak gertuen, Kanariar Uharteetan edota Cabo Verden izango ditugu, jakizu.
Espainierazko bertsioan «morro» jarri dute mexikar itzultzaileek, RAEk inondik ere bedeinkatutako hitza: «Monte pequeño o peñasco redondeado». Foroetan, hiztunen zalantzak topa daitezke hitzaren hedaduraz. Ulermenaren izenean, eta «morroak» gehienetan itsasora garamatzala-eta, bada «cerro» proposatzen duenik. Harrak helduta ordurako, ingeles itzulpena hartu dut, John Bergerrek eta Anna Bostockek Penguin Books-en 1969an argitaratua:
«At the end of the small hours, the forgotten Heights…»
Gainak. Nerudaren Alturas del Macchu Pichu hura atoan burura. Ez dik txarki ematen, neure artean: Macchu Pichuko gainak. Eta Martinikako argazkien aurrean, galderak estutzen nau zintzurretik: gain horrek jasotzen du begi aurrean dudana? Harkaitz ere ez da, neure bostean erretratuari begira. Ezta muino ere. Euskal irakurleak ezin du Sarako, Galdamesko, Urdiñarbeko, Itziarko, Garaziko, Trebiñuko, Estellerriko muino bat izan buruan Césaireren Kaiera irakurtzen ari dela. Bestelako landaretza bat, bestelako haitzak dira hangoak. Nobela batean, beti dago deskripzioaren esperantza. Baina poema bateko hitz bakar batean, zer? Horregatik, norena da geografia irudikatzeko lana, itzultzailearena ala irakurlearena?
Orduan ulertu nuen harako espainiar itzultzailearen hautua: mujik, ez nekazari. Laborariaz gain, pobre, jauntxoaren mendeko, gaizto jitekoa da XIX. mendeko Errusiako laborari hura. Horregatik ez zuten itzuli, ez zelako Gaztelako soroetakoa lugina. Hala da, itzultzen ari garela, amorragarria da askotan hitz bakarrez bi irudi sor ditzakegula onartzea. Gainera, ordurako muzhika Sobietar iraultza aurreko errusiar nekazaria zen, hala zioten entziklopediek, eta ez Espainian bakarrik.
Beste lur zimur batzuen bila, euskaraz itzuli gabe eman ohi ditugun tolesdurak ekartzen saiatu naiz: duna, fiordoa, manglarra, tundra, glaziarra, delta, oasia, lapiaza, zenotea, karsta, iceberga, meandroa, taiga, kalankeak zein kalanxak… beraz, zergatik ez morne muino, harkaitz, gain tropikal horiei deitzeko? Hala hastera, non luke, baina, joera honek muga? Estu hartuta dena baita bestelako etxetik urrundu orduko, ibaiak, zuhaitzak, hondartzak, mendiak, tximeletak zein mitxoletak. Ad absurdum eramanda, lexiko ia guztia litzateke itzulezin.
Egia da harako hura, itzultzaileak humusa sortzen diola hiztunari hartzen duen erabaki bakoitzean. Eta nola ez dakidala, «nuestros baserritarras» eta «nuestros arrantzales» bezalako esaldiei diedan ingirak harrapatu nau.
31 eskutik 