Eguna: 2013-02-06

Beñat Oihartzabal

Aitzineko aldian erran bezala, izenondoekin gutientasuna adierazten duen erabideaz ariko naiz, hitz batean, ondokoaren itxurakoez:

Aterabide ona ez bada ere, uste dut gutxien txarrena dela.

Laburbiltzen dut lehenik, bi hitzetan, gramatikako puntua: euskaraz, izenondo bati maila-kuantifikazioa ematerakoan, superlatibo erlatiboa baliatu nahi bada, -EN atzizkia, izenondoari lotzen zaiona, erabili behar da. Atzizki horrek goreneko maila adierazten baitu,  ez da, beraz, atzizkirik maila apalena adieraz dezakeenik. Maila apalena adierazi nahi izanez gero, nahi ala ez, GUTXI zenbatzaileaz baliatu behar da, -EN atzizkia hari eratxekirik. Erranbide hori ezohikoa baita euskaraz, eta guziz arrunta ondoko erdaretan, egiten den galdera da, hain zuzen, zenbatetaraino gure testuetako ateak ireki behar zaizkion.

Gaia ezaguna dute irakurle anitzek. Duela bederatzi urte jadanik, orduan ere Xabier Aristegietak sua pizturik, «la solución menos mala» eta «la menos blanca de tus camisas blancas» bezalako perpausak euskarara nola itzul eztabaidan ibili ziren dozena bat lagun ItzuL posta zerrendan (milesker Itziarri mezu horiek seinalaturik). Aterabide bila ibili ziren zerrendakideak bi multzotan sailka daitezke: alde batetik, euskarak, batzuetan bederen, gutientasunaren adierazteko erranbide berezi bat behar zuela zeukatenak, eta bestetik, kalkorik asmatzen ibili gabe, euskarak zituen tresnekin holako perpausak adieraz zitzakeela ziotenak, zuzenean ez bazen, zeharka edo inguruka.

Auzi horren trenkatzeko moldeaz,  ez dut deus gaineratzekorik hemen, orduan mezu haietan jadanik, molde batean edo bestean, adierazia izan ez zenik. Datuak biltzerakoan aurkitu ditudanak ekarriko ditut bereziki, iritzia hondar lerroan emanik.

Guti dira euskarazko testuetan gutientasuna izenondoekin markatzen duten adibideak. Ez da inola ere izan iraganean —gaur ere ez da— komunzki erabilia izan den erabidea. Joskeraren aldetik beste azalpen bat izan dezaketen partizipio burutuen eta IZENONDO + ADITZ lokuzioen kasuak bazterrean ematen badira [1], bizpahiru hamarrekotan biltzen dira adibideak corpus arruntetan. Ez gehiago, nik uste. Guti, beraz [2].

Orain arte erranbide horrek zer bide egin duen bilduko dut hemen, hiru puntu bereziki azpimarratuz:

• Erranbidea ez da berria, testu zaharretan ere (17-19. mendeetakoak) agertzen baita;
• Bi erabide nagusi aurkitzen dira, bat zaharra, bestea berriagoa, formazko aldaketa horri euskalkien aldetik ere beste bat darraiolarik;
• Ez dirudi erranbidea itzulpenaren ondorio zuzena den.

Zehatz ditzagun hiru puntu horiek.

1. Dozena bat adibide aurkitu ditut 20. mendea baino lehenagogo testuetan GUTXIEN + IZENONDO erakoak, denak lapurterazko testuetakoak. Adibide zaharrena Pouvreaurena da eta beraz 17. mendearen erdialdekoa. Ondotik, 18. mendean, Haranederrek eta Larregik ere bizpahiruna adibide eman zituzten, eta 19.ean Duvoisinek eta Goietxek ere, bira, bai eta 1864ko kozina liburuaren egileak ere beste bat. Hona lan haietarik hartu bost adibide:

• Bertute handiago da, ene zinestez, presentatzen zaitzunetik hautatu gabe, eta presentatzen den bezala iatea, lehena lehenik, azkena azkenik, zure gustura delarik, edo eztelarik, ezen ez gutien on dena bethi hautatzea (Pouvreau, Philotea, 23. kap.).
• egia batzu baiditu erakusten gutien jakintsun direnak ere hazteko propi direnak (Haraneder, Ebanjelioen itzulpenaren aitzinsolasa).
• Iuduen artean, gutien sentikorrak berak admirazionez eta bihurkundez betheak kausitu ziren atheratzeaz itsasotik (Larregi, Testament zaharreko historioa, 42. kap.).
• Hunen arramantzak pentsatzen baitzuen  / Beren etxetarik kolpez eraikiren,  / Zituela trantzituak / Laur atzetako guziak,  / Gutien iziak berak  (Goietxe, Alegiak, «Lehoina eta astoa ihizian»).
• haren orde jarriren da gizonik putrusena, eta erregetasuneko ohoreari gutienik egokia (Duvoisin, Biblia, Dn 11,20).

Garbi da, beraz, lehenagoko mendeetan ez zela hainbat hedatu gutientasuna izenondoetan markatzen duen erabidea. Halere, ezin erran daiteke tradiziorik gabekoa dela.

2. Goiko aipuetako superlatiboarekilako erranbideari behaturik, berehala ikus daiteke ez dela, formaz, lerro hauen hastapenean ikusten dugun adibidekoa bezal-bezalakoa. Izan ere, Goietxeren adibide batean izan ezik, lapurtar idazleen holako perpausetan GUTXIENek laguntzen duen izenondoak ez dakar atzizki superlatiborik. Erabide hau desagertu ez bada ere [3], XX. mendeko eta gaurko testuetan, beste bat nagusitu da, iduriz: izan ere, egun, gutientasuna izenondo batean markatzean, superlatiboaren atzizkiarekin agertzen da gehienetan izenondoa. Superlatiboaren atzizkia bi aldiz agertzen da, beraz, bai kuantifikatzailean eta bai izenondoan, erredundantziaz edo. Hona zenbait adibide:

• Irisartar koblaria zauku azkenean iduritu gutienik ahulena (Etxepare medikua, Buruxkak, Eskualdun phestak Baigorrin).
• Azkenik, baina ez gutxienik garrantzizkoena, herritarrekin badakizue eragin handia duzuela (P. Sudupe, Argia, 2007-12-16, 2115. zbk., «Gutun irekia politikari euskaltzaleoi!»).
• Azkenik, eta ez alderik gutxien aberatsena berau, emanaldia beste herri batzuetara eramateko eta hango ekimenak ekartzeko era natural bat zen (X. Amuriza, Olatu bat kuartelen gainetik).
• Jainkoa esferoidea zen, zeren hori baita modurik onena, edo  gutxien txarrena, jainkotasuna irudikatzeko (J. Garzia / Jorge Wagensberg, Formen matxinada).

Hau da, beraz, erabideari dagokion aldaketa [4]:

gutxien  IZENONDO-(a) >>>  gutxien IZENONDO-en-a

Euskalkien aldetik ere aldakuntza bada. 17-19. mendeetan, lapurterazko idazleetan baizik ez zen kausitzen erranbide hau. Aldiz, 20. mendearen lehen partean, Iparraldean, baxenabarreraren eragina dutenen lanetan ere aurki daiteke (J. Etxepare medikua). Euskara batuko garaietan, eta bereziki egungo testuetan, Hegoaldeko testuetan atzematen da oroz gainetik. Halere, era markatua gelditzen da, eta testuen kopurua handitzearekin, adibideak, iduriz, ez dira hainbeste emendatu.

3. Adibideak nola gertatzen diren ikusirik, ez dirudi itzulpenari bereziki josia dela erranbidea. Erran gabe doana: itzulpen lanetan ere aurkitzen da, eta goragoko adibide batzuk gisa horretakoak dira. Halere, behin baino gehiagotan ikus daiteke, itzulpen lanetan beretan ere, erabidea bera jatorrizko testuari ez darraiola. Adibide gisa, gorago eman dugun Pouvreauren adibidea har daiteke (GUTIEN ON DENA, oraingo datuen arabera, erranbidearen lehen agerraldi ezaguna). Perpaus hura F. de Sales saindu beharraren Introduction à la vie dévote idazlanaren itzulpenetik ateraia da. Hona nola dioen frantsesez jatorrizko testuak:

C’est, comme je crois, une plus grande vertu de manger sans choix ce qu’on vous présente et en même ordre qu’on le vous présente, ou qu’il soit à votre goût ou qu’il ne le soit pas, que de choisir toujours le pire.

Aipuan ikus daitekeenaz, frantsesez gehientasunezko superlatiboa erabilia da, nahiz eta modu lexikalizatu batean egina den («le pire»). Euskaraz «txarrena» edo da haren baliokide zuzena. Halere, Pouvreauk nahiago izan zuen gutientasunezko superlatiboa erabili izenondo antonimoarekin uztartuz. Seinalatzekoa da ondoko mendean Haranederrek perpaus hura bestela itzuli zuenagatik, puntu horretan berdin egin zuela [5].

Horrelako zerbait gertatu zen beharbada Haranederren ebanjelioen itzulpenean ere. Vulgatak honela dio 1 Ko 1,27 pasartean:

sed quae stulta sunt mundi elegit Deus

Genevako frantsesezko itzulpenari jarraikiz, Leizarragak Vulgataren hurbileko itzulpena eskaintzen du:

Baina munduko gauza erho diradenak elegitu ukan ditu Jainkoak

Haranederrek, haatik, bestela ematen du pasartea:

Baina munduaren arauera gutien zuhur direnak ditu Jainkoak hautatu

Pasarte guzia hona ekarri behar litzateke Haranederren hautuaren ikertzeko, eta modu zuzenean itzul zezakeena zergatik era markatuago batean egin nahiago izan zuen argitzen saiatzeko. Dena den, garbi da, ene iduriko, ez zuela itzulpen leiala egiteko nahikeriak horretaratu. Badaiteke Haranedederren jokabideak garai hartako frantsesezko zenbait itzulpenetan duen iturburua (nahiz ikusi ditudan Testamentu Berriaren frantsesezko bertsioetan ez dudan araberako formarik aurkitu). Halere, ez da dudarik, nik uste, Vulgata ere begien aitzinean izan zuela, eta jakinaren gainean hobetsi zuela hartu zuen bidea [6].

Gaurko testuetan ere, ez da baitezpada itzulpenaren eraginez baliatzen erabidea. Ez Etxepare medikuaren goragoko adibidearen kasuan, ez eta haren ondotik ematen diren X. Amuriza edo P. Suduperenetan ere, ez da holako ingurumenik. Are gehiago, badirudi itzuli markatua izanik, itzultzaileek ez dutela itsura euskarara ekartzen erabidea, eta behar den kasuetako bereziki atxikitzen dutela [7]. Argi da, adibidez, gorago agertzen den J. Garziaren adibidean halako ingurumena dela, zeren «modurik onena» eta «gutxien txarrena» desberdintzen eta kontrastatzen baitira itzulgai zen perpausean.

Alderdi horretarik, gorago ematen dudan Etxepare medikuaren adibidea ere adierazgarria da. Etxeparek izigarriko mespretxua erakutsi zuen kronika hartan, 1905eko Baigorriko bestetan ari izan ziren ahal bezalako zenbait bertsolariren aldera. Testu hartan, koplari haietarik biga konparatzerakoan superlatibo erlatiboa erabili nahi izan zuen, eta orduan hoberenaz mintzatzeko ‘gutien ahulena’ aipatu zuen, dudarik gabe haren hitzek eman nahi zien trufazko ozpina izan zezaten. «Hoberena» erranik, ez xoilik motz eta geza geldituko zitzaion ateraldia, baina desegoki ere, tokilo bezain trunko iruditu baitzitzaizkion bi laborari bertsolari haiek.

Izariz eta iraziz erabiliz gero, nik hasteko, duda guti dut, gorago erakutsi bezalako kontraste jokoak egin nahi direlarik bereziki, franko egokia gerta daitekeela hemen aztertu erabidea euskaraz ere. Hain argi ez daukadana da ea forma berriagoak (-en atzizkia izenondoan ere duena) aitzinekoa bazterrarazi behar digun.

— — —

[1] Adibide gehiago balitzateke bestela, partizipio burutuak kontuan hartzen balira bereziki: «gizonik zuri atsegin egitera gutienik ekarriak» (Duvoisin), «ez ziren gutienik loriatuak goiz eder hartan» (Barbier), eta horrelakoak.

[2] J. Landaren laguntzari esker egin ahal izan baitut ikerketatxo hau, doakiola hari ere ene esker ona.

[3] Molde zaharra ez da desagertu halere, eta gaurko testuetan ere agertzen da. Hona hiru adibide:

• Politikan dagoen diskurtsoak dio, paradisuan ez gaudela, baina oso ondo gaudela, kasik Leibniz-en «mundu posibleetarik hoberenean» alegia, edo gutxien txarrean, hori omen baita demokrazia (J. Azurmendi, Euskal Herria krisian, 211. or.).
• Ezaugarri bitxi ugari dituzte halako materialek; bitxietan ez gutxien bitxia: guztiek ere eremu magnetikoak egozten dituztela supereroaten ari direnean. (F. Morillo / G. Farmelo,  Eder behar du, 238. or.).
• badira gertaldi batzu hetan gutienik bortitza den gizona bertzetarik hain urrundua baita nun gizalde osoa hiltzen ikus bailezake bihotz pilpira bat ukan gabe. (J-B. Orpustan / G. Flaubert, Maitasunaren ikasten, 6. kap.).

[4] Ez dut kontuan hartzen testuan 19. mendetik hona GUTXIEN formaren ondoan, bi erabideetan, erabilia izan den GUTXIENIK aldaera (ikus adibideak). Ohargarri da, bestalde, lapurterazko adibide zaharrenetan (Pouvreau, Haraneder) izenondoa IZAN aditza ondotik duela agertzen dela, eta honen mendeko forma jokatuari  («den-») lotzen zaiola numero komunztaduraren marka (artikulua). Larregirekin («gutien sentikorrak») hasten da gero nagusitzen den moldea, hartan IZAN aditza ez baita agertzen, eta izenondoak zuzenean hartzen baitu numero komunztadura marka: «gutien zuhur dena» >>> «gutien(ik) zuhurra».

 [5] Konpara testuko Pouvreauren itzulpena (berriz kopiatzen dudana hemen) eta Haranederrena:

• Bertute handiago da, ene zinestez, presentatzen zaitzunetik hautatu gabe, eta presentatzen den bezala iatea, lehena lehenik, azkena azkenik, zure gustura delarik, edo eztelarik, ezen ez gutien on dena bethi hautatzea (Pouvreau, Philotea, 3-23. kap.).
• Uste dut bertute handiago bat dela, hauturik gabe iatea, presentatzen zaitzunetik, eta presentatzen zaitzun bezalakorik, ala den, ala ez den zure gustukoa, ezen-ez guttien on dena beti hautestea (Haraneder, Philotea, 3-23. kap.).

[6] Haranederren bide bera hartu zuen Larregik ere hogeita hamar bat urte geroago pasarte hura bera aipatzean («munduaren arabera gutien zuhur direnak», Testament zaharreko historioa, 65. kap.). Haranederren itzulpena ez baitzen haren garaian argitaratu (P. Altuna euskaltzain zenak egin zuen ez aspaldi), ez dakigu Larregik haren ikusteko paradarik izan zuen, eskuzko kopia zenbaitetan, naski. Halere, franko bitxia litzaidake niri, biek pasarte hura molde markatu hartan zeinek bere alde euskaratu izana. Inposiblez, Larregik Haranederren lanaren kopia bat eskuen artean izan zukeen.

[7] Frantsesez franko zabaldurik baitago (ustez) gutientasunezko superlatiboa, J. Landak emanikako datuetan oinarriturik,  behako bat eman diet bi frantses eleberririren (Madame Bovary eta Du côté de chez Swann) euskarazko bertsioei, gisa horretako pasarteak nola itzuliak izan ziren ikusteko. Lehenik seinalatzeko da uste baino kopuru ttipiagoan agertu direla holako adibideak jatorrizko testuan: bat Flaubert-en eleberrian eta bi Proustenean. Flauberten adibide bakarra erabide bera harturik itzuli du P. Apalategik; hartan, haatik, izenondoa partizipio burutua zen (ez da beraz hemen ikertu dugun konfigurazio bera; ikus [1]): «la moins scandalisée» > «gutxien eskandalizatu». Prousten eleberriko bi adibideetan, JA. Arrietak, antonimoen bidea hobetsi du: «la moins longue» (bi bide konparatuz) «laburrena» itzuliz, eta «le moins susceptible de généralité», berriz, «orokortzen zailena»; nire ustez, testuinguruak ikusirik, irazkia zuhurki erabiliz.