Irantzu Epelde Zendoia
Ez dakit inoiz egokitu ote zaizuen hiztun arruntari hizkuntzaren inguruko intuizioren bat eskatu beharra. Eta ez dakit inoiz bat-bateko itzulpenik erabili ote duzuen horretarako. Hiztun batzuk, eskola gutxikoak izan arren, oso trebeak izaten dira lan horietan, senak lagunduta. Harritzekoa da batzuen berezko gaitasuna eta etorria. Gainera, ez dago, nahitaez, eskola mailari lotua. Orain bi urte, hizkuntza aldakortasunaren inguruko ikerketa egitasmo baten barruan, halaxe suertatu zitzaidan niri, intuizio eske etortzea, orduko hartan hiztun lapurtar, baxenabartar eta zuberotarrengana. Helduak ziren denak, 18 urtetik gorakoak, eta, aldakortasuna genuenez gaia, hiru adin multzo bereizi genituen gure berriemaileen artean: 60 urtetik gorakoak, 40-60 urte artekoak eta 18-35 bitarteko gazteak. Esanda bezala, Ipar Euskal Herri osoa kontuan hartuz egin genuen bilduma, Beñat Oihartzabalen zuzendaritzapean.
Hizkuntzalaritzako ikerketa lanetan itzulpena erabiltzeak abantaila handiak ditu, ez da zalantzarik, baina arriskuak ere bai galantak. Dena dela, elizitabide hori hobetsi genuen orduko hartan, datu biltzeko bide nagusitzat. Frantsesez prestatu genituen perpaus ahal bezain labur batzuk (parrasta bat, egia esateko) euskaratzeko eskatu genien orduan aldez aurretik aukeratu genituen hirurogei lekukori, ahoz eta aurrez aurre genituela, horretarako behar adina saio eginez. Adibide bakarra erakutsiko dut gaurko sarreran, luzeegi joan ez dakidan, baina galdetegi osoa (746 galderaz osatua) eta lekukoek eman zizkiguten erantzun guztiak (44.000tik gora) www.norantz.org helbidean aurkituko ditu irakurleak interesik izanez gero, bai erantzunen transkripzioak eta baita horiei lotutako soinu artxiboak ere. Ikus dezagun, ba, gaurko adibidea:
Izenaren morfologiari eskainitako sailean, hauxe izan genuen galderetako bat:
Peio tient ça de son père.
Honezkero igarriko zenuten galdera honen bitartez ablatibo singularreko form(ar)en bila genbiltzala, ablatibo bizidunak gaurko euskara mintzatuan zer/zenbat itxura har ditzakeen aztertzeko, eta kontuan hartu genituen hiru belaunaldien artean alderik ba ote zegoen ikusteko.
Itzulgaia ablatiboaren bitartez eman zuten hiztunen artean, forma bizigabea (aitatik) da nagusi erantzun horietan: 60 lekukoen artean 25ek erabili zuten frantsesezko perpausa euskarara aldatzeko eskatu genienean: Peiok aitatik du hori, eta tankerakoak. Lekuko adintsuenen aukera nagusia aitatik izan zen, hiru probintzietan. Biziduneko formak ez ziren horren ugariak izan: aita(ren)ganik 9 lekukok erabili zuten, eta aita(ren)gandik 10ek. Nabarmentzekoa da azken hori hautatu zuten guztiak 35 urtetik beherako gazteak izan zirela, eta denak ikastoletan eskolatutakoak.
Itzulgaia ablatiboa erabili gabe itxuratu zutenen artean, kasu instrumentala da nagusi, Peiok bere aitaz atxikitzen du hori bezalakoetan. Nabarmentzekoa da, berriz ere, hiztun gazteenetan dagoela berrikuntza honen sorburua: 6 gaztek erabili zuten, denak ikastolatik pasatakoak.
Eta ikastolan ibili ez den gazteak zer estrategia hautatu ote zuen? Gehienetan, bizigabeko forma erabiltzea (aitatik), eta batzuetan, ablatiboari ihes egin eta senak agintzen zion bestelako formularen bat erabiltzea. Adibidez:
Amaia (Urepele), 24 urte: Alde hortarik Peio aitatar da.
Amaia (Behauze), 26 urte: Peio dena aita da.
Euskara aho-belarrietan frexko behar, ordea, honenbesteko lizentziak hartzeko…
31 eskutik 