Isabel Etxeberria Ramírez
Nor bere zoroak bizi du, eta blog hau irakurtzeko ohitura duzuenok konturatuko zineten jadanik zerk dantzarazten nauen ni. Azken aspalditxoan, euskarara itzulitako literatur testuetako hizkera eta euskal idazleek sortutako testuetakoa konparatzen jardun dut, nire doktorego-tesiaren aitzakian edo haren erruz. Labur azalduta, lexiko-aberastasuna, zehaztasunerako eta ñabardurarako joera, eta lexiko-sorkuntzari lotutako jarrera berritzaileak/kontserbadoreak izan ditut aztergai. Ez da hau lekua gai horiei buruzko ondorio nagusiak aurkezteko. Baina izan dira han eta hemen ezustean bidera atera zaizkidan zenbait auzi, txikiagoak-edo, zer pentsatua eman didatenak; bada, hemen gaur horietako bat.
Tesian, besteak beste, denbora-adberbioak aztertu ditut. Hiztegiak eta gramatikak arakatu, eta 391 denbora-adberbioko zerrenda bat osatu nuen. Ondoren, aztergai izan dudan corpuseko[1] itzulpenetan termino horietatik zenbat erabili diren neurtu nuen, bai eta termino bakoitza zenbat aldiz eta zenbat liburutan erabili den ere. Eta gauza bera egin nuen testu ez-itzulietan. Datuek erakutsi didate termino zehatz batzuetan alde handia dagoela testu ez-itzulietako agerraldi kopuruaren eta testu itzulietakoen artean; hau da, termino batzuk askoz gehiagotan erabili dira testu ez-itzulietan testu itzulietan baino, eta alderantziz. Tira, alderantziz ez horrenbeste. Gehiagotan gertatzen da termino bat euskal idazleen testuetan askotan erabiltzea eta euskal itzultzaileek itzulitako testuetan oso gutxi agertzea, kontrakoa baino. Bada, testu itzulien eta ez-itzulien arteko erabileran alde handia antzeman diedan denbora-adberbioetako hainbatetan, erabilera hori luma bakar bati edo ia bakar bati zor zaiola ikusi dut. Adibideren bat jarrita hobeto ulertuko dugu:
- Gauak gauari iparraldeko forma testu ez-itzulietan erabiltzen den 15 aldietako 13 Itxaro Bordaren 8 testuri dagozkie. Gainontzeko biak Xipri Arbelbiderena eta Lucien Etxezaharretarena dira. Itzulpenetan ez da ageri.
- Orainik formak testu ez-itzulietan dituen 48 agerraldietako 39 Pello Salabururenak dira. Gainontzekoak beste 5 idazleren testuetan ageri dira, eta horietako 3 Xalbadorren bertso famatuaren aipuak edo aipuaren aldaerak dira («txistuak jo dituzute bainan / maite zaituztet orainik»). Itzulpenetan ez da ageri.
- Santa sekulan: Testu ez-itzulietako 19 agerraldietatik 14 Patziku Perurenarenak dira. Gainontzeko 5ak beste horrenbeste idazlerenak dira. Itzulpenetako 7 agerraldiak, bestetik, 2 itzultzaileren lumatik iritsi dira: Elena Touyarou eta Karlos del Olmo.
Bada kasuren bat zeinetan agerraldi gehienak itzultzaile bakar bati zor zaizkion (noizik behinka formak itzulpenetan dituen 14 agerraldietatik 13 Karlos Zabalarenak dira, eta testu ez-itzulietan Ramon Saizarbitoriak baino ez du erabili, behin), baina, esan bezala, halako desorekak euskal idazleen lumatik iristen dira gehien-gehienetan.
Badirudi, beraz, erabilera pertsonalak ugariagoak direla idazleen artean itzultzaileen artean baino. Hau da, termino zehatz bat maiztasun nabarmen handiagoz erabiltzeagatik bereizten direnak idazleak izaten dira, itzultzaileak baino sarriago. Kopuruak ez dira bereziki nabarmenak, baina bide ematen digute baieztatzeko itzultzaile baino idazle gehiago ausartzen direla erabilera idiosinkratikoak egiten.
Bada, bigarrenik, beste auzi bat, euskalkien erabilerari lotutakoa, bereziki interesgarria iruditu zaidana. Hain zuzen ere, oraintsu azaldu dudan erabilera pertsonalen kontu hori eta oraintxe aurkeztuko dudan euskalkien erabilerari buruzkoa lotuta ikusten ditut, eta joera beraren erakusgarri direla uste dut. Azaldu dezadan. Euskalkien erabilerari buruzko auzia blog honetako aurreko testu batean ere aipatu nuen. Orduko hartan kolore-izenen eremu semantikoaz jardun nuen, baina bi eremuetan ikusi dut joera bera: koloreenean zein denbora-adberbioenean. Izan ere, ohargarria da ezen, testu ez-itzulietan koloreak izendatzeko zein denbora markatzeko euskalki bateko formak erabiltzen direnean, euskalki hori hitz egiten den eremuko idazleek erabiltzen dituztela nagusiki, baina joera hori ez da hain argia testu itzulietan. Hau da, itzultzaileek euskalkietako formak erabiltzen dituztenean ez dute sistematikoki beren euskalkiari dagozkion formetara jotzen; itzultzaileek gutxiagotan erabiltzen dituzte euskalkietako formak oro har, baina erabiltzen dituztenean edozein euskalkitakoak aukeratzeko joera handiagoa ageri dute. Egun oroz, noiztenka, ordukotz eta hemendik aitzina formen atzean forma horiei dagokien euskalkiko itzultzaileen eskua ikusten bada ere, beste hainbat adibidetan dena delako euskalkiari dagozkion itzultzaileak eta ez dagozkionak antzeko kopuruetan dabiltza, eta batzuetan are gehiago dira beste euskalki bateko itzultzaileak euskalki horri dagozkionak baino (ardurenean, jagoitik, orainokoan, belu, eten barik, oraindino eta beste orduz formetan, adibidez). Idazleak, esan bezala, nor bere euskalkiari leialago ageri dira.
Gauzak zertxobait sinplifikatuz, beraz, esan daiteke ia beste inork erabiltzen ez dituen terminoak erabiltzen aiseago animatzen direla idazleak itzultzaileak baino, eta era berean idazleak direla beren testuetan beren euskalkiko hitzak sueltoen erabiltzen dituztenak. Itzultzaileak, aldiz, nekez ausartzen dira ia beste inork erabiltzen ez duen termino bat beren itzulpenetan erruz baliatzen, eta euskalkietako hitzak txertatzen dituztenean han-hemengoak hautatzen dituzte, beren euskalkia oso agerian utzi gabe. Niri Lawrence Venutiren[2] itzultzailearen ikusezintasunaren ideia datorkit burura ezinbestean. Balirudike itzultzaileek beren ahots bereizgarria agertzeari uko egiten diotela eta beren idiosinkrasia ezkutatzen saiatzen direla, sorburu-testuaren egilearen estiloa beren tasun pertsonalez ez zipriztintzeko. Oharkabean pasatzen saiatzen dira, desagertzen (vanishing, dio Venutik), alegia, testuaren benetako egileari (jatorrizko testuaren idazleari) itzal edo traizio ez egiteko moduan.
Ez dugu, ziurrenik, ez genekienik azaldu. Denok gutxi-asko erraz errekonozituko dugu geure burua jokabide horretan. Baina datuek berretsita ikusi dugu behintzat.
[1] Probaleku gisa erabili dudan corpusa Egungo Testuen Corpuseko literatura atala da gutxi gorabehera, eta 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako euskarazko 1.134 literatur testuk osatzen dute: euskaraz idatzitako 698 liburuk eta hainbat hizkuntzatatik euskarara itzulitako 436 liburuk.
[2] Venuti, Lawrence (1995). The Translator’s Invisibility. A History of Translation. Routledge.
31 eskutik 