Angel Erro
Dirua, monetak, salneurriak itzul daitezke? Irakurtzen ari zaren eleberri edo kontakizun batean zerbaiten prezioa agertzea markagailu ona da, idatzi zenetik (edo, ongi dokumentatuta egonez gero, kokatuta dagoen garaitik) hona pasatu den denborarena. Gehienetan, testuinguruak lagunduta, gutxi gorabeherako itxura hartzen ahal diogu dena delako kopurua diru gutxi ala diru asko den. Irakurtzen ari zaren horretan agertzen den moneta atzerrikoa bada, itzulpenezko testuetan errazago gertatu daitekeen moduan, kontua konplikatzen da, are itzultzaileak oin-ohar batean dena delako diru atzerritara gurera aldatzea erabaki badu ere.
Itzulpenaren beraren higaduraren irudia du orduan begien aurrean irakurleak. Egileak aipatutako zifrak bere garaian zuen baliotik itzulpena egin den garaira aldaketa nozitu du, baina baita itzulpena egin zen garaitik gu irakurtzen ari garen garaira ere. Itzulpena, beraz, denboran ainguratzen du –denbora jakin baten emaitza dela ikusarazten du–. Agian horregatik gehienetan ez da kopuruen translaziorik egiten, edizio bat zaharkitua gelditzeko prozesua biderkatzen duelako.
XXX
Orain gutxi irakurri dudan Patricia Highsmithen Ripleyren jokoa eleberrian, esaterako, ez dute egin. Maiz agertzen da diru kopuru bat, baina egileak berak ematen du zenbait dibisatan. Jonathan Trevanny izeneko gizon arruntari hilketa bat edo bi burutzeko proposamena luzatuko dio Reeves Minotek, bere herrikidearen arteztasuna auzitan jarri nahi duen Tom Ripleyren iradokizunez. Zenbat balio duen norbaiten etikak? Eleberrian prezioa markoetan, dolarretan zein liberetan adierazita agertuko da, nork esaten duen, edo noren buruan sartuta gauden. Trevanny amerikarra da sortzez, baina Frantzian bizi da, Ripley bezala, baina egin beharreko lana Alemanian da, eta ordaintzaileak ere alemaniarrak dira.
Nahasgarria gerta daiteke, jakina, baina nire ustez argi dago horrekin Highsmithek zer nahi duen. Ez da, nire ustez, kapritxo hutsa. Idazle texastarrak besteen psikean sartzeko eta sarrarazteko duen gaitasunaren adierazgarria da. Berak baliatzen du pertsonaien edo egoeren gaineko ñabardurak gehitzeko. Kopurua dolarretan aipatzen denean, amerikar jatorriko protagonista bere buruarekin edo aberkide batekin ari delako seinalea dugu. Liberetan bada, emazte frantsesari diru purrustada nola azalduko dion duelako kezka. Markoetan, gaizkileekiko tratuan bada. Hor du Highsmithek zolitasun psikologiko handiko tresna.
XXX
Ez da hori Highsmithek pertsonaien barne egoera adierazteko erabiltzen duen baliabide bakarra. Nago hitz jokoak ere baliatzen dituela horretarako. Batzuetan hizkuntzen artekoak. Ripley trebea-n Tom protagonistak, Mongibellora iritsi berritan, Dickie Greenleaf-en galde egiten dionean bezala bertako etxekoandre italiar bati. Ripleyk ez daki (oraindik, liburuaren amaierarako ez bezala) italieraz zipitzik ere:
| The woman gave him a long, smiling answer in Italian and pointed downward toward the sea. ‘Jew,’ she seemed to keep saying. ‘Jew.’ Tom nodded. |
Eskura izan ditudan euskarazko eta gaztelaniazko bertsioetan (hurrenez hurren, Asun Garikanok eta Jordi Beltranek egindakoetan) andrearen erantzuna bere horretan ematen da: “Judu edo antzeko hitzen bat errepikatzen zuen etengabe. Judu”, eta “Judío –parecía decide incesantemente–. Judío”. Batean zein bestean galdu egiten da egilearen hitz joko mintzairartekoa, italierazko giù (behean) eta ingelesezko jew (judua) hitzen hoskidetasunean oinarritua, hemen Highsmithek pertsonaiaren ezjakintasun linguistikoa adierazteko darabilena.
Itzultzaile bietako batek ere ez du hartzen oin-oharraren irtenbidea, euskarazkoak agian judu horrek hitz-jokoa nolabait jasotzen duela iritzita. Baina benetako irtenbide txarra, oin-oharren beldurrez edo herraz maiz hartzen dena, da, EHUko Hizkuntzen arteko Corpusean kontsultatu berri dudanez, frantsesezko itzultzaileak egiten duena, italiar emakumearen erantzun guztia ezabatu baitu:
| La femme lui fit une longue et souriante réponse en italien et désigna la mer, en bas. Tom acquiesça. |
Euskaraz irakurgai dagoen Ripley sailaren beste liburuan ere, Ripleyren jokoa-n alegia, hizkuntzen arteko talkek eta hitz jokoek pertsonaiak ezaugarritzeko balio dute, edo are zerbait ezkutatzen dutela iradokitzeko ere. Esaterako, bere burua frantsestzat pasarazi nahi duen gangster amerikar batek “je voudrais demander mon chemin” galdetuz gero, ingelesaren kalkoa dena, erraz asmatuko dugu ez dela sinetsarazi nahi diguna.
Eleberri horretan bada eszena bat Highsmithek hitz jokoetan zuen interesa, interes esan dezagun amaiezina, erakusten diguna. Jonathan Trevannyk Georges seme txikiari zertan ari den galdetzen dio (ingelesez, frantses amadun semea elebiduna baita). Honek weeding erantzuten dio, “jorran” esan nahi duena, baina, berez, reading esan nahi du (“irakurtzen”, alegia). Aitak ahoskera frantximanta zuzentzen dio eta biak nahastu egiten dira hitz joko edo gaizki-ulertuen segida umoretsu batean, aitak aurpegiratutako speech defect (mintzamen-akatsa) semeak peach defect (mertxikaren akatsa) ulertzen du eta, ondorioz, zizareez hitz egiteari lotzen zaio, ingelesez worms. Narratzaileak berak eteten du katea, esanez horrek Alemaniako Worms hirira eraman zezakeela, jokoak amairik ez duela iradokiz, edo agian hitzek Jonathan erruduna (Hamburgoraino hilketa bat egitera joandakoa) azkenean salatuko zutela.
Zoritxarrez, kasu honetan euskarazko itzultzaileak pasarte osoa kentzea erabaki du, agian oin-ohar batez baizik salbatuko ez litzatekeelako, eta jakin denok badakigu zer gutxi gustatzen zaizkien irakurleei (eta editoreei) oin-oharrak.
31 eskutik 