Hilabetea: urtarrila 2024

Posted on

Leopold Irigarai (1875-1951): itzultzailea informatzaile-laguntzailearen mozorropean

Gidor Bilbao Telletxea

Ni baino festazaleagoak hasi dira inauterietako mozorroak prestatzen. Niri, Zuberoako pastoral zaharren eskuizkribuen artean nenbilela, Phantzart, ihauteetako trajikomedia etorri zait esku artera, Iñaki Mozos miretsiak 1982an editatua. Aguretxoaren irribarre txikiarekin ikusi dut 1989ko abuztuaren 10ean erosi nuela Mauleko Belatxa liburudendan, eta ezin izan naiz geratu begiratu gabe zein pastoral ikustera joan ote ginen Zuberoara 1989ko abuztuan (Googleren erantzuna: Zumalakarregi trajeria, agorrilaren 5ean, Altzai-Lakarrin).

Iñaki Mozosen hitzaurrea irakurri ondoren, joan den mendearen hasierako erreferentziazko lana hartu dut esku artean: Georges Hérelle adituaren Le Théâtre comique : chikitoak et koblak, mascarades souletines, tragi-comédies de carnaval, sérénades charivariques, parades charivariques, farces charivariques (1925). Azalpen interesgarriekin batera, Mozosen edizioan euskaraz irakurri ditudan hainbat berset aurkitu ditut frantsesez; hona hemen Luzian fiskalak auzitegian Phantzarten kontra salaturiko karguak (euskarazkoak Frantziako Biblioteka Nazionalean, Parisen, dagoen 1899ko kopia batetik ─BNF Celtique et Basque 135─ hartu eta moldatu ditut gaurko grafiara):

Messieurs, quels maux Messire Pansart n’a-t-il pas causés, pendant les désordres du carnaval?Jauna, Mesi Jaun Phantzartek
zer malhür handiak,
nula khausatü beititü
Ihauti huntako desordiak.
[…][…]
Je vous ai promis de produire des témoins. Ils se présenteront ici dans un instant.Jakilen produitzia
hitz eman benian,
erkhariren dütüt oro
mement baten bürian.
Sur quoi faudra-t-il les interroger? C’est ce que je vais vous dire. Ecoutez- moi bien, s’il vous plaît.Harien interrogatzeko
zer den kestione,
plazer badüzie,
orai entzün nezazie.
J’accuse Pansart d’avoir tué trois hommes dans ce pays même, sur le pont d’Ordenèche;Jaun Phantzartek hirur
gizun erho ahal zütian
horxe ber-berian,
Ordenetxeko zübü gainian.
[…][…]
D’avoir, samedi dernier, au port d’Orhy, enlevé toutes les huiles qu’apportaient sept Espagnols.Igaran neskanegünian,
Orhiko portian,
bost españuli oliuak
oro idoki zütian.
En outre, toutes les filles, depuis l’âge de dix ans jusqu’à l’âge de quarante ans, il les a dépucelées, quoiqu’elles ne fussent pas toutes vierges.Hamar urthetarik berrogei
urthetarako neskatilak oro
despuntzelatü dütü,
virjina etziradianak oro.
Est-il possible que dans ce paisible pays de Soule nous ayons un individu comme celui-là? Il faut le faire périr, à tout prix.Ziberu herri plasent huntan
zer süjet dügü hura, arren?
Galerazi behar dügü
zernahi den khostaren.
[…][…]
Aujourd hui, son tour est venu d’être lardé. Pour voir ce qu’il a dans le ventre, il n’y a qu’à lui ouvrir la panse.Behar dü arren Phantzartek
oraiko aldian lardatü
eta barneko tripataren ikhusteko
bear zaio phantzoila ürratü,
On installera Messire Cendres à sa place: de tout temps, j’ai ouï dire que c’est un honnête homme.eta Mus de Hauste jauna
haren plazan ezarri,
gizun galant dela badüt
entzütia sekülaz geroztik.

Georges Hérellek ez bazekien euskaraz (eta badirudi askorik ez zuela ikasi), nork egin zizkion frantsesezko itzulpenak? Liburuan ez dut aurkitu hori inon aipatzen duenik, baina gauza ezaguna da Leopold Irigarai zela Hérelleren informatzaile eta laguntzaile nagusia. Itzultzailea ere bai?

Gutxi dakigu Leopold Irigarairi buruz. Ez dut aurkitu hari dagokion sarrerarik ez Wikipedian ez Auñamendi Eusko Entziklopedian. Irakurri dugu Pauen jaio zela 1875ean, Ligi-Atherein bizi izan zela eta Garindainen hil zela. Ez dut irakurri Baionako Euskal Museoan dagoen orrialde bateko haren biografia, baina Baionako Mediatekan gorde diren gutunak (Hérelleri 1899tik 1928ra bitartean bidaliak) irakurrita, datu interesgarriak ikusten dira.

1899ko gutunak Ligitik bidaltzen ditu, eta ikusten da Hérellerentzat lanean ari dela (eskuizkribuak kopiatzen, besteak beste). 1900-1901 eta 1902ko maiatzera artekoak Atharratzetik bidali zituen. 1902ko uztailean Bordelen dago, hango Udal Bibliotekan, Baudrimont Funtsetako dokumentuak aztertzen Hérellerentzat. Baina 1902ko urrian Bilbotik idazten du, esanez gaztelania ikasteko gogoarekin joan dela “chez ce Monsieur dont je crois vous avoir parlé, qui faisait un dictionnaire basque a Licq”. Bistan da Resurreccion Maria Azkuez ari dela, Azkuek Pierre Broussaini bidalitako gutunetan ikusten baita Azkue Ligin izan zela 1902ko uztail-abuztuetan, bere hiztegirako informazioa biltzen; dirudienez, Azkuek lan-baldintza onak eskaini zizkion, berak basozain-lanpostua nahiago zuen arren (1902-10-01eko gutuna). 1902-12-04ko gutunean, bere Bilboko lana zein zen zehazten du, iseka-doinuan: “il [Azkue] a formé une reúnion de 8 personnes des différents dialectes basques, qu’il a baptisée du titre pompeux d’Accadémie, dont je suis le secrétaire en même temps qu’accadémicien souletin”. Bestalde, Azkueri frantsesez hitz egitera behartua zegoen (Azkueri frantsesa lantzen laguntzeko, nonbait). Horrez gain, Azkuek Broussaini 1902ko urriaren 25ean idatziriko gutunean, zehazki aipatzen du Irigarairen beste egiteko bat: “La Diputación ha aprobado la impresión gratis de mi Diccionario Vasco-Castellano-Francés. La traducción al franchute la haré yo, bien ayudado de Irigaray el de Ligui”. Bilbotik bidalitako azken gutuna 1903ko apirilaren 17koa da, eta 1903-05-13koa Ligin sinaturik da; hortaz, zazpi hilabete egin zituen Azkueren ondoan, gutunetan ageri denaren arabera ez oso gustura: “diable d’abbé” eta “irascible patron” (1903-01-05), edo “un Monsieur qui sait le latin: primo mihi” (1903-04-17) dira hura aipatzeko erabilitako hitzak.

Geroztiko gutunetan ikusten denez, merkataritzan egin zuen lan gehienbat. Hasieran, norbaiten janari-dendako enplegatu gisa (Maulen, 1903ko irailetik 1907ko maiatzera); gero, salgaien ordezkari gisa (représentant de commerce), 1915eko otsailera arte; ordurako Garindainen bizi zen (1913ko urritik), Anna Barcelonne eskola-maistrarekin ezkonduta; bi urte inguru egin zituen Mauleko txikixkari baten negozioan kontulari-lanak eginez (1915eko otsailetik 1916ko irailera), eta ondoren berriz hasi zen bere kabuz, salgaien ordezkari gisa; urte bete iraun zuen horrela eta 1917ko abuztuan janari-denda bat hartu zuen Bordelen, bere kontura, hiru langilerekin; emazteak eta hiru umeek Garindainen segitzen zuten, eta 1919ko azken eguneko gutun baten arabera, hurrengo Maulen ireki zuen janari-denda bat, bazkide batekin batera, familia osoarekin Garindainen bizi zelarik; 1922ko apirileko gutun batean, aseguru-etxe baten ordezkari gisa agertzen da (Représentant de commerce. Agent Général). Dirudienez, Garindainen bizi izan ziren geroztik ere, 1951n zendu arte.

Gutunetako edukian, kenduta kortesiazko hitzak, batez ere Hérelleren informatzaile-laguntzaile lanetan agertzen da, pastoralen inguruan eta oro har Zuberoako antzerkiaren (astolasterrak, maskaradak…), dantzaren (brailia…) eta ahozko literaturaren (albadak, kantuak…) inguruan. Askotan idazten dio esanez halako egunean, halako lekuan, halako pastorala edo halako maskarada antzeztuko dela edo antzeztu dela, edo antzezkizun horiei buruzko ohar zehatzak emanez. Beste gutun askotan, eskuizkribuen bila eginiko kudeaketen berri ematen dio (halakorekin egon dela, besteari buruz galdetu duela, saltzeko honenbeste diru eskatu diotela…); edo jakinarazten dio horietakoren bat kopiatzen ari dela. Bakar batean aipatzen du euskara-eskolak ematen ari dela Maulen (1908-06-03an, salgaien ordezkari zen garaian). Noizean behin, Hérellek Irigarairi diru-kopururen bat helarazten dio (1911-04-28an 50 libera, 1915-01-13an 100 libera…); badirudi soldata osagarria ateratzen zuela Irigaraik, Hérellerentzat lantxoak eginez.

Irigaraik gutun bakar batean aipatzen ditu, berariaz, itzulpen-arazoak. 1915-01-14ko gutunean, Aimunen lau semik pastorala itzultzean harturiko erabakiak defendatzen ditu: “Dans ma traduction du 1er vers […] j’ai supposé que la copiste a mis […], a moins que […] ne soit indépendant du reste de la phrase, ce qui je traduirait par […]. Vous voyez que ces vers ne son pas clairs et peuvent prêter à différents traductions, mais pour moi, je m’en tiens à celle que j’ai donnée […]. Vous pourrez donner une autre des interpretations, si vous le jugez plus plausible”.

Zergatik esan dugu izenburuan Irigarai itzultzailea informatzaile-laguntzailearen mozorropean ezagutu dugula? Argitalpen batean ere ez dugulako aurkitu itzultzaile gisa berariaz aitortuta. Kasurik deigarriena 1908ko Kaniko eta Beltxitina astolasterraren argitalpena da. Izenburu luze eta zehatz hau dauka Parisko H. Daragon argitaletxean argitaraturiko lanak: Canico et Beltchitine. Farce Charivarique. Traduite pour la première fois du basque en français d’après le manuscrit unique de la Bibliothèque de Bordeaux et accompagnée d’une Notice sur le Théatre Basque, et d’un Commentaire, par G. Hérelle, Membre du Comité des Travaux historiques et scientifiques. Liburu osoan ez dut aurkitu Leopold Irigarairen izenik, eta, gorago esan dugun moduan, Hérellek ez zekien euskaraz. Baina, Leopoldek alea etxean jaso zuenean, esker ona baino ez zeukan Hérellerentzat: “Jamais je n’aurais cru que de ce petit cahier on aurait pu extraire un joli volume comme ça. Je vous en remercie infiniment”.

Zalantzaren bat daukagu itzulpena nork egin ote zuen? Bat ere ez.

Baionako Mediatekako langileen katalogazio-lan zehatzari esker dakigu bilioteka horretako Ms. 54 zer den: “Ce manuscrit est la transcription et la traduction en français du manuscrit 1695.24 conservé à la bibliothèque de Bordeaux, par Léopold Irigaray et sur commande de Georges Hérelle. Sur le manuscrit de Léopold Irigaray, G. Hérelle a effectué un grand nombre d’annotations, notamment sur l’ordre des scènes, intercale des listes de personnages. Ce travail a donné lieu à la publication en français de cette pièce par Georges Hérelle en 1908”. Hortaz, zalantza izpirik ere ez, ezta?

Baina kontua da biblioteka horretan Léopold Irigaraik eginiko beste hainbat itzulpen ere badaudela. Baionako Mediatekako Ms. 108_1, Ms. 116, Ms. 117, Ms. 109_1_9, Ms. 120, Ms. 122 eta Ms. 124 dokumentuetan, ehundaka orrialde daude Leopold Irigaraik Georges Hérellerentzat eginiko euskara-frantsesa itzulpenekin. Baionako Euskal Museoko Fonds basque. MS 71 ere horietakoa da (Roland pastoralaren frantsesezko itzulpena).

Horiek guztiak erabili zituen Hérellek bere lanak osatzeko, eta askotan pasarte osoak transkribatu zituen. Besteak beste, Baionako Mediatekako Ms. 122n dago testu honen hasieran aipatu dugun Phantzart osorik frantsesera itzulita. Nork itzulita? Leopold Irigaraik, jakina. Inauteriak baino lehen kenduko diogu mozorroa?

Posted on

Elebitasunaren aznahiak

Uxue Rey Gorraiz

Berriako kazetari eta nire lagun Iker Tubiak Esti Blanco-Elorrieta elkarrizketatu zuen iragan urteko martxoan. Psikolinguista eta neurozientzietako ikerlaria da hura, eta elebidunen garunak nola funtzionatzen duen ikertzen ari zen orduko hartan –akaso, horretan dabil egun ere–. Aitorpen bat: ni ez naiz batere zientzia zalea, eta hain zuzen horregatik, diagonalean irakurri ohi ditut zientziari buruzko artikulu gehien-gehienak. Tituluak leitu, nabarmendutako entresakei edo galderei behatu eta irudi edo infografiak laster batean ikustearekin aski izaten zait kasik beti. Aukeran, gutxiegitan irakurtzen ditut fundamentuz; pieza bat osorik irakurtzen dudan aldiro madarikatzen baitut aurrekoak leitu ez izana.

Izan ere, hasi nintzen Tubiaren elkarrizketa hura irakurtzen, gainetik hasieran, erne ondotik, eta, hara non, txoratua utzi ninduten esplikaziook –eta bidali nion esteka WhatsAppez amari–. Artikuluan kontatutakoen nahas-mahas bat da sarrera honen parte handiena –lotsagabea halakoa (ni)!–, blog honek irakurgai gomendioak egiteko ere balio duelakoan.

Blanco-Elorrietaren arabera, elebitasunari buruz bada argitu beharreko zerbait: «Garai batean pentsatzen zen hizkuntzak nolabait aparte zeudela maila anatomikoan, elebakarren ikuspuntutik ematen zuelako bi instantzia oso ezberdin zirela. Baina elebidunaren ikuspuntutik, sistemak bestelakoa izan behar du, hizkuntzak etengabe nahasten ditugulako». Hala, ikerlariaren hitzetan, dakizkigun hizkuntza guztien arauketak sistema bakarrean bilduta izanik, unean aukeratzen dugu hitzak ze hizkuntzatan esan, eta, hori horrela, alderdi horri erreparatzeko bereziki interesgarriak omen dira, adibidez, euskañolez osatutako esaldiak: «Esan dit que etorriko naizela». Hori, esaterako, ontzat jotzen du Blanco-Elorrietak, garunari so eginez behintzat. «Esan dit que etorriko da», ez hain ona.

Hizkuntza batean aritzean zerbait beste hizkuntza batean –oharkabean– esaten dugun aldi horietarako ere badu esplikazioa psikolinguistak. «Aktibazioaren neurrian» omen dago gakoa. «Orokorrean, dauzkazun berba denen artean aktibazio handienekoa aukeratzen duzu. (…) Berba batek ez badu transmititzen gura duzun emozioa beste baten moduan, aldatzea dago. Edo ez bazaizu burura etortzen txakur berba, aktibazioa txikiagoa delako, agian perro esango duzu gura gabe».

Bestalde, elkarrizketan bistara gelditzen da elebitasuna eta itzulpena ezin bereizizkoak direla ia. Hona itzulpenari buruzko Tubiaren galdera, eta Blanco-Elorrietaren erantzuna, segidan.

I. Tubia: Itzulpena egitean ezberdin jokatzen du burmuinak?

E. Blanco-Elorrieta: Ez du ezberdin funtzionatzen. Maila kognitiboan, edo linguistikoan, esan dezakezu mekanismo berak erabiltzen direla, baina pentsatu garunean distribuzio probabilistiko bat daukazula. 15 urtegaz ingelesa ikasten hasi den euskaldun baten garuneko hiztegi mentalean, euskarazko berbek askoz bere aktibazio handiagoa izango dute, mila bider entzun baititu. Baina 15 urtegaz AEBetara joan eta ez bada bueltatu, ingelesezko aktibazioa handituz joango da, eta euskararena, jaisten.

Elebakar totalak dira –edo ziren– nire lau aitatxi-amatxiak. Aitaren aitari, Juanitori, kostatu ere egiten zitzaion ulertzea nolatan izan zitekeen norbait umetatik elebidun. Gaztelaniaz egiten zidan berak, eta euskaraz gurasoek, eta sinetsia zegoen ni txiki-txikia izanik ezinezkoa zela bietara ulertzea. «Igual orain hasiko zaizu pixkanaka deus [euskaraz] ulertzen, ezta?», galdetu zion amari nik bi urte-edo izanen nituenean. Euskararen gaineko ezjakintasun erabatekoa ere izanen zen horren atzean. Edonola ere, kostatzen zitzaion posible zela ulertzea, baina ulertu zuen, eta beti ikusi zuen begi onez «ahalik gehien jakitea». Gaztelania ez ezik euskara ere baldin bagenekien, are eta hobeki.

Erriberrikoa zen Juanito. Ez du ikustekorik elebitasunaren aurrean erakutsi zuen harridurarekin, baina seguru naiz harrituko litzatekeela azkenaldian sorterrian gertatzen ari den kontu batekin. Enegarrenez, euskarofoboren batek pintura beltzez estali du herriaren sarrerako karteleko Erriberri, soilik gaztelaniazko Olite bistaratu dadin. A ze aznahia elebitasunak.

I. Tubia: Elebitasuna ona edo txarra den eztabaidagai da oraindik?

E. Blanco-Elorrieta: Eztabaida sekulakoa da. Batez bere asko pasatzen da iragan koloniala daukaten herrialdeetan eta identitate nazional bakarra bultzatzeko interesa dagoenetan (…).

Erriberritik 50 kilometrora, Orkoienen, herriko alkate Alejandro Lopez haserre dago haur euskaldunek «pribilegioak» dituztelako elebidunak izateagatik. «Ludoteka bat dugu euskaraz eta gaztelaniaz, eta euskarakoak bietara joan daitezke, baina gaztelaniakoak gaztelaniazkora soilik joan daitezke; hau da, [euskaldunek] bi aldiz zerbitzu gehiago dituzte. Jada ez gara eskubideez ari: pribilegioez ari gara». Berriz ere: a ze aznahia elebitasunak, betiere euskara bada ekuazioaren barrenean dagoena.

Posted on

Euskalkiak itzulpenetan

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpenetako hizkeraren bereizgarriez ikertzen aritu direnek itzulpenetako estandarizazio edo neutralizaziorako joeraz hitz egin izan dute. Hipotesi horren arabera, itzultzaileek xede-hizkuntzaren erabilera estandarrerantz hurbiltzeko joera izaten dute, eta ondorioz itzulpenetako hizkera testu ez-itzulietakoa baino arauari lotuagoa izaten da. Arauari lotze hori, adibidez, erregistro neutroa lehenesten delako gertatzen da (batez ere behe erregistroko hitzak edo esapideak saihesten dira), edo hiperzuzentasunaren ondorioz (jatorrizko testuko akatsak zuzenduta ageri dira itzulpenetan), edo aldaera diatopikoak edo dialektalak baztertu eta aldaera estandarraren alde egiten delako.

Azken horri dagokionez, hau da, aldaera dialektalak testu itzulietan testu ez-itzulietan baino urriagoak izateari dagokionez, zenbait ikerketa interesgarri egin dira nazioartean. Olohanek (2003, 2004), adibidez, ingelesaren aldaera dialektalen presentzia txikiagoa aurkitu zuen ingelesera itzulitako testuetan ingelesez sortutakoetan baino, eta Corpas Pastorrek (2018) antzeko joera bat hauteman zuen espainolaren kasuan. Eta euskaraz? Galdetuko baligute ea non esperoko genituzkeen euskalkietakotzat jotzen diren hitz gehiago, euskarara itzulitako testuetan ala euskal idazleek idatzitakoetan, zer erantzungo genuke?

Blog honetan lehenago inoiz aipatu dudan bezala, euskarara itzulitako testuetako hizkeraren bereizgarriak aztertzen jardun dut nire doktorego-tesian, eta horretarako euskarara itzulitako literatur testuetako hiztegia eta euskaraz sortutako testuetakoa konparatu dut. Nire lehen helburuen artean ez zegoen euskalkiek testuotan zer presentzia duten aztertzea. Baina han eta hemen datuak biltzen hasi, eta bidera atera zait gaia. Eta datuak oso esanguratsuak dira. Adibide bat ekarriko dizuet hona.

Nire ikerlanean, besteak beste, koloreen eremu semantikoa aztertu dut. Blog honetan lehenago ere mintzatu naiz koloreez, eta oraingoan ere multzo hori baliatuko dut adibide gisa. Erabili dudan corpusa gutxi gorabehera Egungo Testuen Corpuseko literatura atala da: 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako 1.149 liburu (451 itzulpen eta euskaraz sortutako 698 lan). Hiztegiak eta bestelako lan espezializatu batzuk kontsultatuta, koloreak euskaraz izendatzeko dauden hitzen zerrenda osatu nuen: guztira 120 termino. Ondoren, testu itzulietan eta testu ez-itzulietan hitz horietatik zein erabiltzen ziren begiratu nuen, baita zenbat aldiz erabiltzen ziren ere. 120 termino horietatik batzuk euskalki-markarekin jasota daude hiztegietan: blu eta gorrail hitzek, adibidez, iparraldeko marka daramate; xuri hitzak, iparraldekoa eta nafarrerakoa; azul hitzak, hegoaldekoa; laru eta beilegi hitzek, bizkaierakoa. Txuri eta baltz hitzak ez dira jasotzen Euskaltzaindiaren Hiztegian, baina uste dut bat etorriko garela denok txuri erdialdeko euskararekin eta baltz mendebaldekoarekin lotuta.

Lehen aurreratu dudan bezala, datuak argigarriak dira. Taula honetan, hitz horietako bakoitza zenbat aldiz ageri den jaso dut:

Testu ez-itzulietanTestu itzulietan
azul10117
baltz942
beilegi11148
blu890
gorrail368
laru5429
txuri807234
xuri851304

Datuak, noski, eskuzko garbiketa baten ondorio dira: azul hitzaren agerraldi asko División Azul izenari zegozkion, adibidez. Ikusten denez, hitz guztiak nabarmen gehiago erabiltzen dira euskal idazleen testuetan itzultzaileenetan baino. Itzulpenetan euskara estandarrekoak ez diren erabilerak saihestu egiten dira. Euskarako datuak, beraz, bat datoz beste hizkuntza batzuetan lortu diren emaitzekin: euskaraz ere estandarizaziorako joera bat nabari da itzulpenetan, itzulpen ez diren testuen aldean. Aldaera dialektalak urriagoak dira euskarara itzulitako testuetan euskaraz sortutakoetan baino.

Baina zenbakiak hotzak dira. Haien atzean dauden izen-abizenak aztertzen baditugu, beste irakurketa batzuk ere egin daitezke. Ez ditut hona ekarriko hitz horiek erabiltzen dituzten idazleen eta itzultzaileen izen-abizenak, testu hau sobera ez luzatzeko; baina inork jakin-mina balu, eska dezala lasai (iruzkin gisa erants nitzake). Hona hemen, bada, zenbakiez haragoko zenbait gogoeta:

1) Hitz horiek kasuan kasuko euskalkietako idazle/itzultzaileek bakarrik erabiltzen al dituzte? Egia da hitz horien agerraldien parte handi bat dena delako euskalkiko idazle/itzultzaileei zor zaiela, baina badira beste jatorri batzuetako lumak ere. Bizkaierakotzat jotzen den beilegi, adibidez, Xabier Amurizak, Urtzi Urrutikoetxeak, Joseba Sarrionandiak, Unai Elorriagak eta Sonia Gonzalezek erabiltzen dute, besteak beste, idazleen artean, eta Xabier Amurizak eta Iñigo Roquek, itzultzaileen artean. Baina mendebaldekoak ez direnen lumetan ere ageri da: Eider Rodriguez, Lander Garro, Harkaitz Cano edo Bernardo Atxaga, adibidez, idazleen artean, eta Joxe Austin Arrieta, Xabier Olarra edo Itziar Diez de Ultzurrun, itzultzaileen artean.

2) Alde handiarekin ez bada ere, badirudi norberarena ez den euskalkira jotzeko tentazioa handixeagoa dela itzultzaileen artean idazleen artean baino. Beilegi, laru eta gorrail, adibidez, beren euskalkikoa ez duten itzultzaile nahikotxotan ageri da; euskalki horretakoak ez diren idazleen artean ere ageri da, baina proportzio apalagoan.

3) Iparraldeko hitzen kasuan, agerraldi kopurua testu ez-itzulietan nabarmen handiagoa izatea Iparraldeko idazleen kopuruari zor zaio neurri handi batean. Egia da xuri (nafarrerakotzat ere jotzen dena) Hegoaldeko idazle nahikotxoren testuetan ere ageri dela, baina blu eta gorrail hitzen agerraldi gehienak Iparraldeko idazleei dagozkie. Testu ez-itzulien egileen artean Iparraldeko idazle nahikotxo daude: Michel Oronoz, Xipri Arbelbide, Bea Salaberri, Piarres Trounday, Ramuntxo Etxeberri, Daniel Landart, Txomin Peillen, Itxaro Borda, Pierre Mestrot, Mixel Thikoipe, Filipe Bidart, Katixa Dolhare-Zaldunbide…. Iparraldeko itzultzaileak, berriz, oso gutxi dira: Marzel Etxehandi, Jean Baptiste Orpustan, Elena Touyarou eta Piarres Xarriton. Horrek esplikatuko luke zergatik Iparraldeko hitzak nabarmen gehiago ageri diren testu ez-itzulietan (Iparraldeko idazle zerrenda luze samar batek idatzitako testuetan, hain zuzen), testu itzulietan baino (itzulpen guztien artean oso gutxi izanik Iparraldeko itzultzaileek eginak).

4) Emakumeak uzkurragoak dira euskalkietako hitzak erabiltzeko. Edo gutxiago ausartzen dira. Oso gutxi dira hitz hauek erabiltzen dituzten emakumezkoak. Noski, idazleen eta itzultzaileen artean gutxiengo dira emakumeak bestela ere. Baina, hala ere, hitzok erabiltzen animatzen diren emakumeak proportzioan are gutxiago dira. Azal dezagun. Gure corpuseko euskarazko 698 liburuak idatzi dituzten idazleen artean % 25 inguru dira emakumezkoak; 451 itzulpenak euskaratu dituzten itzultzaileen artean, aldiz, % 29 inguru. Bada, euskalkietako gure hitz guztien kasuan, hitzok erabili dituzten lumen artean % 25 eta % 29 baino gutxiago dira sistematikoki emakumezkoen lumak. Hau da, emakume idazleak eta itzultzaileak gizonak baino gutxiago dira, baina gainera hitzok erabiltzen dituzten emakume idazleak eta itzultzaileak gizon idazleak eta itzultzaileak baino are gutxiago dira. Eta oraingo honetan ez da alderik nabari idazleen eta itzultzaileen artean. Proportzio bertsuan uzten dituzte erabili gabe euskalkietako hitzak emakume idazleek eta emakume itzultzaileek.

Niri neuri, itzultzailea (eta emakumea) naizen neurrian, zer pentsatua ematen didate datu hauek. Beharbada itzultzaileen artean polimaitasun dialektala bultzatzeko kontzientziazio-kanpainaren bat abiatu beharko genuke.

—

Corpas Pastor, Gloria (2018). Laughing one’s head off in Spanish subtitles: a corpus-based study on diatopic variation and its consequences for translation. In Mogorrón Huerta, P. eta Albaladejo-Martínez, A. (ed.) Fraseología, Diatopía y Traducción / Phraseology, Diatopic Variation and Translation (32-71). John Benjamins.

Olohan, Maeve (2003). How frequent are the contractions? A study of contracted forms in the Translational English Corpus. Target, 15, 59-89.

Olohan, Maeve (2004). Introducing Corpora in Translation Studies. Routledge.

Posted on

Pedro Lemebelen omenez

Iñigo Satrustegi Andrés

Aste honetan bete dira 9 urte Pedro Lemebel idazle eta aktibista maritxu txiletarra hil zela. Doala hemendik gure omenaldia haren manifestuaren itzulpen saiakerarekin. Nire berezitasunetik mintzo naiz poema (edo) 1986koa da, eta, Pinocheten diktadurapean, ezkerreko zenbait agintarik egin zuten bilera klandestino batean performatu zuen.

Esteka honetan duzue jatorrizko bertsioa.

Ez naiz Pasolini kontu eske
Ez naiz Ginsberg Kubatik kanporatua
Ez naiz poetaz mozorrotutako marituxa
Ez dut mozorroen beharrik
Hauxe da nire aurpegia
Nire berezitasunetik mintzo naiz
Naizen hau defendatzen dut
Eta ez naiz hain berezia
Justiziak niri bost
Eta dantza demokratiko honi susmoa hartu diot
Baina ez etorri niri proletarioen kontuekin
Pobrea eta maritxua izatea okerragoa delako
Garratza izan beharra dago jasan ahal izateko
Izkinako matxitoak pikutara bidaltzea da
Semeari hanka okertu egiten zaiolako
gorroto zaituen aita bat da
Gaixo zaudenean
garbitasunak zaharkitutako
amaren esku lehorrak altzoan
Ohitura txarrak direla eta
Zoritxarra dela eta
Diktaduraren moduan
Diktadura baino okerrago
diktadura amaitu egiten baita
eta demokrazia datorrelako
eta atzetik dator sozialismoa
Eta orduan?
Zer egingo duzue gurekin lagun?
Txirikordak fardoetan lotuko al dizkiguzue
Kubako ihesdun etxe batera bidean?
Inora ere ez doan tren batean sartuko gaituzue
Ibañez generalaren ontzian bezala
igerian ikasi genuen horretan bezala
baina bakar bat ere ez ginen kostara iritsi
eta horregatik itzali zituen Valparaisok bere argi gorriak
Horregatik carambako etxeek
eskaini zieten malko beltz bat
karramarroek jandako ogi pusketei
Giza Eskubideen Batzordeak urte hura
ez du gogoan
horrexegatik lagun honako galdera hau
Existitzen al da oraindik propaganda erreakzionarioaren Siberiako trena?
Nire ahotsa goxoegi bihurtzen denean
Zuen begi ninietatik pasatzen den tren hura
Eta zuk?
Zer egingo duzu haurrak gineneko oroitzapen horrekin
Cartagenako oporraldian
elkarrekin masturbatzen eta jolasten ginenean?
Zuri beltzean izango al da etorkizuna?
Gaueko eta lan egunetako denbora
anbiguotasunik gabe?
Ez al da maritxuren bat egongo izkinaren batean
gizon berriaren etorkizuna kolokan jartzen?
Utziko al diguzue hegaztiak brodatzen
herri libre honen banderan?
Fusila zuri utziko dizut
odol hotzekoa zarenez
Eta ez da beldurra
beldurrik ez dut jada
labanak zorroztu baititut
ibili naizen sexu sotoetan
Eta ez ezazu sentitu eraso egiten ari natzaizunik
gauza hauetaz mintzo banaiz
eta hankartea begiratzen badizut
ez naiz hipokrita
Ez al dizute emakumeen bularrek
begirada jaitsarazten?
Ez al duzu uste
mendian bakarrik
zerbait okurrituko zitzaigula?
Nahiz eta gero nire burua gorroto dudan
zure moral iraultzailea usteltzeagatik
Bizitza homosexualizatuko ote den beldur zara?
Ez naiz ari sartzeaz eta ateratzeaz
eta ateratzeaz eta sartzeaz bakarrik
Goxotasunaz ari naiz lagun
Zuk ez dakizu
zenbat kostatzen den maitasuna topatzea
baldintza hauetan
Zuk ez dakizu
legenar honen zama eramatea zer den
Jendea ez da hurbiltzen
Jendeak ulertu egiten du eta dio:
Maritxua da baina ongi idazten du
Maritxua da baina lagun ona da
Super-ongi-dago-dena
Ni ez naiz dena ongi dago horietakoa
Mundua onartzen dut
Dena halako ongi egoteko eskatu gabe
Baina berdin egiten dute irri
Irrien orbanak ditut bizkarrean
Ipurdietan pentsatzen dudala uste duzu
eta CNIren lehenengo torturekin
dena askatuko nuela
Ez dakizu gizontasuna
ez nuela sekula kuarteletan ikasi
Nire gizontasuna gauak erakutsi zidan
zutoin baten atzean
Harrotzen zaituen gizontasun hori
erregimentuan sartu zizun
militar hiltzaile batek
boterean diren horietako batek
Nire gizontasuna ez nuen alderdian jaso
irriz ukatu baitzidaten
askotan
Nire gizontasuna urte gogor haietan
parte hartzen ikasi nuen
eta nire marikoi ahotsaz barre egin zuten
oihu egiten nuenean: Eta eroriko da, eta eroriko da
Eta gizon batek bezala oihu egiten baduzu ere
ez duzu joaterik lortu
Nire gizontasuna mozala izan zen
Ez zen izan estadiora joan
eta Colo Cologatik ukabilka aritzea
Futbola ezkutuko beste homosexualitatea da
boxeoaren, politikaren eta ardoaren moduan
Nire gizontasuna izan zen burlak irenstea
amorrua jatea mundu guztia ez hiltzeko
Nire gizontasuna da desberdina naizela onartzea
Koldarra izatea askoz gogorragoa da
Nik ez dut beste masaila jartzen
Ipurdia jartzen dut lagun
Eta hori da nire mendekua
Nire gizontasunak lasai espero du
matxoak zahar bihurtuko diren eguna
honezkero alderdian
ezkerrak txirikordatzen duelako bere ipurdi zimela
parlamentuan
Nire gizontasuna zaila izan zen
horrexegatik ez naiz tren honetan igoko
jakin gabe nora doan
Ni ez naiz marxismoagatik aldatuko
hainbestetan ukatu ninduen horrengatik
Ez dut aldatzeko beharrik
Zu baino iraultzaileagoa naiz
Ez naiz aldatuko soilik
pobreak ta aberatsak direla eta
Ez nintzen atzo jaio
kapitalismoa bidezkoa ez delako ere ez
New Yorken maritxuek elkar musukatzen dute kalean
Baina parte hori zuretzat utziko dut
hain interesekoa baitzaizu
iraultza guztiz usteldu ez dadin
Mezu hau zuretzat
Ez da nigatik
Ni zaharra naiz
eta zure utopia, etorkizuneko belaunaldientzat
Asko dira hego bat hautsirik
jaioko diren umeak
Eta nik hegan egin dezaten nahi dut lagun
zure iraultzak
eman diezaien zeru gorri zati bat
hegan egin dezaten

Posted on

Benetan hobetzen al du azpidazketa (itzulpen) automatikoak itzulpenen kalitatea?

Josu Barambones Zubiria

Presaren kulturan bizi gara. Egungo gizartean dena da frenetikoa eta berehalakoa. Azkar bizi gara, azkarregi aukeran. Eta horrekin lotua beste sukar moduko bat ere bizi dugu: edukiak nahi beste hizkuntzatara automatikoki itzultzeko beharra, di-da batean eta merke bada, hobe.

Dena azkar eta automatikoa nahi dugu. Eta azkartasun eta automatikotasun hori ikus-entzunezko itzulpengintzara ere iritsi da, bai bikoizketara eta bai azpidazketara ere. Oraingoan horri buruz hausnartu nahi nuke blog honetan, eta nire kezka eta zalantzak zuekin partekatu.

Duela gutxi Elhuyarrek eskura jarri du bideoen transkripzioak eta azpitituluak automatikoki eta minutu gutxian egiteko software propio bat: Elhuyarren hizketa-ezagutzailea. Probatzeko tentazioan jausi naiz eta bi bideoklipekin egindako proben emaitzen berri emango dizuet. Biak ala biak gaztelaniaz daude (nahiz eta sorburu-hizkuntza ingelesa izan). Fitxategiak deskargatu eta makinari euskarazko azpitituluak sortu eta euskarara itzultzeko eskatu diot.

Lehen bideoklipa Bridget Jonesen egunerokoaren lehen bi minutuak dira. Hona azpidatzien euskarazko transkripzio osoa (sic):

Todo enpresoi día de año nuebo dmitrij ísimo segundo año de soltera. Une bermaz estaba sola egiten iec existi hidalgo urtean o aldekoa boal kurri de mi madre. Ez mesedez tratatzen pare jarduneko nago muermo de median eta Concarera. Espezia-ingetemeak. Ez da inon nos erionez dut zion extraños erdibidez egon daitekeenik. Islako medela sofistikazioan. Ez Jenny Andeba, ez ona, ez Realidades. 1000, ez haiek Insisten. Gero, Jameti omen Transverso. Balbulei meatze la pregunta que tenemos todos los halterak.

Bigarrena, Napoleonen gaztelaniazko trailer ofiziala, bi minutukoa hau ere (sic):

Jeneralak. No se han descubierto. Bien da. Ez ba. Jon, oso konplexutasun berez. Ez, jauna, zurea da. Edeski ospitaleko pertsonalaren komun burutu oraindik. Nori un alto. Kargo zurea da hitza. Brasil ez da zuri. Alejandro Romak. Cesar hitza. Beste BEZ. Beraz, bezeroa xede. Zergaldi ertza. Noscere segundo. Almandino janaria. Baserri zerbitzuez. Estatistika duela. Jendetza haien ekonomi. Francia por los suelos. Ia Orreagako lokatza. Mesedez. Mesedez. Zuz. Kirol portu saldu. Txikituz. Gurekin ez. Estibariz 1.000 ez.

Transkripzioaren kalitatea ez ezik deigarria ere da kasu bietan hizketa-ezagutzaileak ez duela den-dena transkribatu, erdia baino gehiago azpidatzi gabe utzi duelako. Ez dut dudarik egiten sistemak hobeto funtzionatzea lortuko dutela, baina absurdoa iruditzen zait inoiz baino teknologia gehiago erabiltzea hain emaitza kaskarrak lortzeko (oraingoz).

Horiek horrela, gerta daiteke, gertatzen denez, enpresa batek horrelako azpidatziak (itzulpenak) bidaltzea itzultzaile (posteditore?) bati zuzen ditzan ahalik eta azkarren (gaur, denak presa bide du). Bezeroek edo bitartekariek itzulpen amaitu baten berrikusketa gisa ulertzen dute postedizioa, eta horrela gutxiago ordaintzeko aitzakia gisa erabiltzen dute. Gaur egun eta teknologiari esker, itzultzaileen lansariak gero eta kaskarragoak dira (demagun minutuko bost euro ordaintzen dizutela azpidazteagatik; posteditatzeagatik zenbat?, bi euro?). Finean, irabazian irteten diren bakarrak enpresa teknologikoak eta bitartekariak dira.

Baina arazo honek badauzka beste adar batzuk. ATRAEk (Espainiako Ikus-entzunezko Itzultzaile eta Egokitzaileen elkartea) komunikatu batean esaten zuen legez, makina batek egindako prozesua posteditatzeak edo zuzentzeak “itzultzaileari berezkoa zaion sorkuntza-ahalmena mugatzen du eta erabat artistikoa den lanbide bat deshumanizatzen du”. Horrela sortutako itzulpenak lauak dira, erdipurdikoak eta arimarik eta ñabardurarik gabeak. Testu bat hutsetik itzuli behar duzunean, zure burua “itzulzaile moduan” jartzen duzu; testu bat posteditatu behar duzunean, zure buruak dio: “Testu hau berrikusi behar dut”. Itzulpenaren osagai kreatiboa, emozioak… dena desagertzen da. Zortzi ordu pasatzen baduzu makina batek egin duena konpontzen, zure sorkuntza-gaitasuna atrofiatu eta zure talentua maxkaldu baino ez duzu egiten, ahalmen sortzailea ez duzulako garatzen.

Hartara, makina itzulpen prozesuaren erdian jarri dugu eta itzultzailea mutur batean. Egoera berri honek berekin dakar paradigma-aldaketa funtsezko eta sakon bat. Itzultzailea morroi-lana egitera darama eta nolabait ere makinak umiliatu egiten du berak gaizki egin duena zuzendu behar duelako.

Eta itzultzailea ez ezik Itzulpengintzako irakaslea ere naizen aldetik, kezkatuta nago itzulpen automatikoak eta adimen artifizialak hartu duten abiadurarekin (euskaraz gaztelaniaz bezain azkar ez badoa ere), absurdoa iruditzen zaidalako Itzulpengintza eta Interpretazioko gradu bat lau urtez egiten pasatzea azkenean makina batek egiten dituen akatsak zuzentzeko. Ikus-entzunezko itzulpengintzaren kasuan, eta kontu etikoak alde batera utzita (zer gertatzen da film baten egile eskubideekin?), film bat egiteko talde oso batek gorputz eta arima eman badu lan artistiko bat sortzearren, gero guk makina batetik pasatuko dugu minutu gutxian film horren hala-holako itzulpen, bikoizketa edota azpidazketa-lan batekin konformatzeko? Badirudi bide horretatik goazela.

Posted on

Maitetasunaren koordenadak

Castillo Suarez

Hemen bertan idatzi nuen artikuluaren harira, Susa argitaletxeko Josu Landak Lur bat zure minari liburuaren ale bat bidali zidan etxera eta alaitu zidan arratsaldea. Liburua berriz irakurtzen ari nintzen bitartean Altsasuko supermekatu handi baten parkinera joan zitzaizkidan burua eta bihotza. Bertan zeuden, nire zain, Joakin Balentzia eta Joxemigel Bidador. Elkarrekin joan ginen Loiuko aireportura, biderik luzeenetik. Joxemigelek maite zituen biderik luzeenak, eta harrezkero handik joaten naiz ni ere hegaldi bat hartu behar dudan bakoitzean. Galizian egon ginen egun batzuetan euskal idazle talde bat, paisaiari buruzko Galeusca batean. Loiutik Mondoñedora joan zitzaikidan bihotza eta burua. Bertan eman zuen Xabier Gantzarainek hitzaldi bat: Maitetasunaren koordenadak. Hitzaldi zoragarri hartan, bestek beste, Lur bat zure minari liburua aipatu zuen. Izan ere, bere etxean hainbestetan entzundako maitetasun hitza aipatzen zen liburu hartan. Bakardade linguistikoaz aritu zen, hiltzera kondenatuta dauden hitzez, eta liburu hartako poemetako bat irakurri zigun:

Koordenadak

Almitza hazten den lekuetan bizi gintezke
Inoren saihetseko burdinen artean sartu eta itotakoei arnasa nola hozten zaien ikasi
Ibaiko sunda dute begiok eskuok urriko zeru bat bezala aldatzen gara
Berariaz dagoz aireportuak gugandik hain urrin laino itsuaz haruntzago
Ibaiko sunda du saminak ere, ibaitu egiten da oroimena zauriak ibaitu
Eta bakeak urpetu gabeko lurrotan elkar maitatzera egiten dugu
Alboan zaitudan egiaztatu koordenadak berritu
Eta atzokoan loak non lotu gintuen idazten dut
Idazten dizut jakitearren arrotz ez garen lekuan atzerritar garen
Urondoan pausatu garen orea lotan bezala ala abantean igaro gehiengoz bozkatu galernen peko
Erbeste ederra dateke zure bihotza urre gorrizko kaserna
Baina lurmendatu ezinezko talaiak ditu gure maitetasunak
Baimendu gabeko eremuak ahora ekartzeko gaitzak diren izenak
Haitzen gandorrak bezalakoak jitoak daramanarentzat
Orduan libre ez garela aitortzen diogu elkarri
Zerbait hiltzen zaigula barruan eta bizi ez gintezkeen herriak habitatzen ditugu
 
Jose Luis Otamendi: Lur bat zure minari (Susa, 1995)

Azaldu ezin dudan bulkada baten ondorioz erabili izan dut maitetasun hitza nire liburuetan; erabili ditut polderra zein almitza —edo albitza—, denak ere Lur bat zure minari liburutik ateratakoak. Gantzarainek hitzaldi hartan aitortu zigun maite duena erakusteko idazten duela, eta maita dezaten ere bai. Eta beharbada idazten ari garenean eta erabiliko ditugun hitzak hautatzen ditugunean gure unibertso literarioaren koordenadak ezarri nahian ari gara, maite dugunagatik maite gaituztelako gu ere.

Azken lurra

Inondik errenditzen ez den ura da gure maitetasuna
Zoratu egiten da
Hegazkinak islatzen ditu
Teilapeak iluntzen akorduetara amarratuta
Egitate mingarri anitz eman da ontzat
Etxeratze hitsen durundioa inongoa izatekotan
Eta minbizia aukeran
Zein erdi arotatik zein bestiariotatik irten du gure maitetasunak
Itutez jota hiltzeko ginoan den zeruak
 
Geure burua beste etsairik onesten ez duen lurra
Jendea batera bizitzen maitasun froga beraren hegian
Minutu berean lurmutur berean
Gure maitetasunak ez daki
Ez daki hegan
Ez da kalatxori
Darabiltzan orratzek bestelako iparrak dituzte xerka
Itsasgorak ekarriko ez dizkigun iheslariak
Itsasbeheran utziko ez dugun edertasuna
Hau da agin ziezaguketen azken zerua
Ez dago inor ebakuatzerik
Hildakoak ohean direla abandonatu ditugu etxeak
Hipermerkatuetako aparkalekuak dauzkagu igandeetan elkar maitatzeko
Hegazkinak teilapeak eta itoak estu amarratuta
Zu ez zaitut abandonatuko
Azken ordutan ez da bonbarik lehertu baina ez da heldu bakea
 
Jose Luis Otamendi: Lur bat zure minari (Susa, 1995)
Posted on

IA lagun

Estitxu Irisarri Egia

Ez naiz oso originala izango, plaza honetan jada behin baino gehiagotan aipatu dugun gaia ekarriko dut: inteligentzia artifiziala edo adimen artifiziala. Besteak beste, Naroa Zubillaga Gomezek maiatzean mahaigaineratu zigun adimen artifizialari buruzko gogoeta eta Asier Larrinagak abenduan aipatu zigun ahoz erabiltzeko siglarik praktikoena IA izan zitekeela. Blogeko bilatzailean “adimen artifiziala” idatziz gero, 12 sarrera aurkituko ditugu. 9 azken urtean. Egunerokotasunean gero eta presentzia handiagoa hartzen ari den kontua, zalantzarik ez.

Azken hilabetean zehar, lagun eta etsai horren inguruko testuak itzultzea egokitu zait, eta hortxe ibili naiz Open IA, ChatGPT, DALL-E, Microsoft Bing eta antzeko izen eta terminoen artean. Amets eta guzti egin dut! Eguneroko ogi bilakatuko zen beldur ere izan naiz! Gai horrekin jarduteak horretan murgiltzea ekarri dit eta mendekotasun bilakatzeko arriskua ere sentitu dut berritasunak eta teknologia horren magiak dakarren euforiaren ondorioz. IAk bere sareetan nindukan, Naroa. Hortaz, hortxe aritu naiz piztiari jaten ematen eta euskaraz nola moldatzen den aztertzen.

Konturatu naiz ezer gutxi nekiela gaiaz horretan jarri arte. Halere oraindik ezin dut esan aditu naizenik eta ez dut uste horretarako arriskurik dagoenik; izan ere, testu batzuk itzultzeak ez dakar berarekin itzulitakoa memorian gordetzea eta gaitz erdi! Itzultzen eta entzuten dugun guztia memorian gordeko bagenu, buruak desagertuta leudeke. Edo beharbada horregatik daude/gaude hainbeste burugabe? Bueno, natorren harira, hori ez da gaia eta.

2020an DBHn irakasle nintzela konturatu nintzen ikasleak gu baino aurreratuago zebiltzala (beti izan da hala, ezin harritu), are gehiago, haietako batek jakinarazi zidan zer tresna erabil zitzaketen testuak sarean bilatu eta testu horiek beste modu batez idazteko, eraldatzeko. Artean ez zegoen oraindik teknologia hori egunotan bezain aurreratua eta hedatua, baina, antza, lortzen zuten guri ziria sartzea. Eta kontu hark arduratu ninduen une hartan eta baita gaur egun ere.

Esan bezala, gaiaren inguruan gehiago jakiteko, azken asteetan OpenAIri eta Microsoft Bingi lan pixka bat jarri diet: errezetak bilarazi, logaritmoak eta algoritmoak zer diren azaltzeko eskatu, literatura-obra batzuen egiletasuna galdetu, hitz batzuk txertatuta luzera jakin bateko kontakizuna idazteko eskatu, etab. Ikusitakoaren arabera, OpenAI bainotrebeago dabil Microsoft Bing euskara kontuetan.

Arrakasta liburuaren inguruan galdetu diet biei eta OpenAIko ChatGPT 3.5ek ez du arrakastarik izan, hauxe jakinarazi dit:

Erantzun horren ostean, duen informazioa osatzeko datuak gehitu dizkiot elkarrizketan eta gerora egin diodan kontsultan jada erantzun egokiak ematen dituela egiaztatu ahal izan dut.

ChatGPTk eman dizkidan erantzunekin ederki ikusi dut euskara zuzen eta egokian aritzeko entrenamendua falta duela, baina langa hori izateak ez nau sekula hainbeste lasaitu, are gehiago ergatiboa zer den ikastea eskatu diodanean eta horren inguruko informazioa gehitu diodanean barneratzeko gai ez dela ikusteko aukera izan dudanean.

Txata alboratu eta irudien Pandoraren kaxa ireki dut. Microsoft Bingen irudi-sortzailea ezagutzeko zoriona eta zorigaitza izan dut, OpenAIren DALL–E 3 ezin izan dut probatu, ordaintzeko gonbidapena ez baitiot onartu. Barkatu, ilustratzaileok, baina arte horretan hain trebeak ez garenoi sekulako unibertsoa ireki zaigu (uste dut gauza bera esango dutela komunikazioan eta idazketan trebeak ez direnek testuetarako adimen artifizialak ematen duten aukerez). Noski, kontuak etikaren inguruko eztabaida sortzen du eta mugak baditu, baina sareko bilatzaileek edo irudi-bankuek baino aukera zabalagoa eskaintzen digute gure lanak, aurkezpenak, txostenak, azalpenak eta abar apaintzerako garaian. Dudarik ez kontu honetan ere onura eta kaltea direla txanponaren aurki-ifrentzuak.

Bukatzeko, ea irudi hau sortzeko erabili dudan hitzen bat asmatzeko gai zareten:

Aitortzen dut saiakera asko egin ditudala nahi nuen emaitzatik hurbil zegoen zerbait lortu arte. Irudiak txertatutako hitzen bidezko deskribapenetik abiatuta proposatzen ditu, baina ez du aukerarik ematen gustuko irudiak zuzenean editatzeko edo eraldatzeko. Midjourneyk doaneko probaldian eskaintzen zuela ikusi ahal izan nuen bere momentuan eta aukera aberasgarria litzateke. Hori guztia esan eta gero, argi dago horrelako teknologiak mugak dituela eta egile-aitortzak eztabaida sor dezakeela; halere erabilera arduratsuarekin aliatu izan daitekeen esperantza dut.

Posted on

Itzulminak

Amaia Astobiza Uriarte

Joe Sacco-ren Palestina (Astiberri, 2023) komikiaren euskarazko argitalpenaren harira, Julen Gabiria itzultzaileak adierazi zuen hasieran zaila begitandu zitzaiola testuaren tonuari eustea, bere ustez autorearen jarrera ez zetorrelako bat kontakizunean gertatzen ari zenarekin. Esan zuenez, bere ideologiak edo enpatiak talka egiten zuen egilearenarekin, eta horrek zaildu egiten zuen itzulpen-lana; nolabait ere, arantza batekin jardun behar izan zuen hasieran, bai-baina-ez sentipenarekin. Edozelan ere, liburuan aurrera egin ahala, eta autoreak Palestinaren historia eta uneko errealitatea hobeto ezagutzeaz bat, haren jarrera ere aldatuz doa apurka. Azkenerako, Gabiria Saccorekin adiskidetu zen, eta orain gogotsu dabil liburua aurkezten, baita, bide batez, Israel palestinarrekin egiten ari den genozidioa irmoki salatzen ere. Jakina, ez zuen orain izango Palestinaren berri, eta komikia itzuli izan ez balu ere jardungo zukeen zeregin horretan espazio pribatuagoetan; baina Palestina itzuli izanak —herritarren kontakizun eta aldarrikapenak euskaratzeak, dokumentazio-lana egiteak— ikuspegi jantziagoa emango zion arean ere, eta liburua han-hemen aurkezten aritzeak jende gehiagorengana heltzeko aukera ematen dio, eta jende horrekin bere ernegua eta ezintasuna partekatzekoa.

Izan ere, itzultzaileok testuan gure arrastoa uzten dugun ber gisan, testuek ere arrastoa uzten dute itzultzaileongan. Adibidez, Gabiriak aipatutako deserosotasun hori eragin diezagukete gureaz bestelako iritzia adierazten badute. Eta ez guztiekin, noski, baina batzuekin gertatzen zaigu itzulpena toki batean hasi eta beste batean amaitzen dugula. Eraldatu egiten gaituztela esan behar nuen, baina ez dut uste hori denik; tokialdatu-edo egiten gaituzte, maketa erraldoi bateko pertsonaiak bagina legez; esku batek burutik oratzen digu, eta beste leku batean jartzen, eta esaten digu: «Hau duzu kokapen egokia, hemendik begiratu behar diozu inguruari». Saiakera itzultzen dugunean askotan gertatzen zaigu hori, baina beste literatura-genero batzuetako testuek ere eragin dezakete halako lekualdatze bat. Agian Gabiriari ere gertatuko zitzaion Palestinarekin hein batean, nahiz eta ez dudan uste asko-askorik ere mugituko zenik bere hasierako posiziotik. Hori bai: begirada zorroztu eta kopeta are gehiago ilunduko zitzaion, eta mina, minik barrukoena, puska bat gehiago sugartu.

Nik ere badut Gabiriak duen samin hori, min gordin eta puntazorrotz hori, eta pentsatzen dut berba hauek irakurtzen ari zaretenok ere izango duzuela, gutxi-asko. Min gorria, Israelgo Armada egunero-egunero eta jada 101 egunez jarraian palestinarrei eragiten ari den sufrimendu ia izendaezina, adjektiborik garratz eta latzenak ere eskas geratzen baitira han egiten ari direna azaltzeko. Eta ezin diot utzi mina sentitzeari, ezin diodalako utzi hango irudiei begiratzeari. Nola ez ditut ba haurtxo hilberrien emakume tirokatuen gazte mutilatuen irudiak ikusiko, hori behintzat egin beharko dugu haiengatik, horretarako ari dira-eta beren seme-alaben garun lehertuak beren gorputz-atal erauziak beren dolu-aienerik intimoenak grabatzen eta mundura zabaltzen, hori dutelako bide bakarra jasaten ari diren ankerkeriak salatzeko eta nazioarteari laguntza eskatzeko. Palestinan ere behin eta berriro ageri da eskakizun hori: «Idatziko duzu zerbait gutaz? Erakutsi dizut, ikusi duzu! Hitz egin gutaz, bai?». Inork ez du reality-show bihurtu nahi bere herriaren eta haurrideen suntsiketa, eta, halere, besterik ezean, iruditzen zaie horixe dela egin beharrekoa beren lurretatik kanporako jendearengana iristeko eta haiek —gu— zerbait —«Gera ezazue sarraski hau!»— egitera bultzatzeko.

Baina begietan gainezka egiten dizuten malkoek ez dute fosforo zuriaren surik itzaltzen ez zerrendako odolik garbitzen, eta zer edo zer, zer edo zer egin behar duzu zuri ere barrua lehertuko ez bazaizu.

Halako batean, proposamen bat iritsi zaizu postara: itzuliko dituzu nirekin batera Perry Anderson historialari eta analista politikoak Palestinari buruz idatzitako bi artikulu luze? Hara, neurri-neurriko egitekoa, aldi berean min-aringarria ere izan daitekeena. Baietz esan, eta gogoz ekin diozu lanari; azkenean, baduzu palestinarrei elkartasuna adierazteko modu eraginkorrago bat, ez haien sufrikarioa zure eginda —munduak ez du malko gehiagoren beharrik—, baizik eta sormenaren bidez, zerbait eraikiz. Eta aldez badirudi horretan ari zaren bitartean jada Israelek ez dituela horrenbeste bonba jaurtitzen Gazako bizilagunen artera eta ez direla horrenbeste hilotz pilatzen bide-bazterretako hobi inprobisatuetan. Berbak ingelesetik euskarara ekarri bitartean, xix. mendearen amaieratik datorren gatazka honen korapiloak askatzen saiatzen zara; zure burua bi zeregin horietara jarrita dago erabat, eta blokeatu egiten ditu erraiek garunera bidaltzen dituzten min-seinaleak. Bukatutakoan ere bake pixka bat sentitu duzu barrenean; iruditzen zaizu egindako lana Palestinaren eta Euskal Herriaren arteko zubi bat gehiago izango dela; ez beharbada oso ibilia, baina tira, zubiz zubi, iritsiko ote zaie gure epeltasuna, eta, batez ere, animatuko al dira agintariak gaitzespen instituzional irmoak egin eta dagokienei erantzukizunak eskatzera.

Fini da, baina. Bidali duzu lana, entregatu duzu minaren kontrako ezkutua. Tankeak itzuli dira Gazako hiribideetara, eta soldadu israeldarrek palestinarren auzo zartaraziak opaltzen dizkiete beren ezkonlagunei. Begiak anpuluz bete zaizkizu berriro, eta oraingoan uriola dakar.

Halako batean, (beste) proposamen bat iritsi zaizu postara…

Posted on

Izanak izen bila

Itziar Otegi Aranburu

Oso interesgarria iruditzen zait zerbait izendatzeko egiten den bidea. Zerbaiti izena ematekoa, edo zerbaitek izena hartzekoa. Zeren, zer da lehenago? Izenak sortzen du izana, edo izana bazen lehenagotik, eta hor ibili da auskalo noiztik, nolabait kontzientziaren azpiko linbo batean, norbaitek arrantzatu eta argitara atera arte?

Egin dezagun kontu oraindik izenik –hitzik– ez daukan zer bat badela, gauza abstraktu lauso formagabe bat, oraindik izendatu ez duguna –edo ez guztiz, ez erabat– baina sumatu edo susmatu bai, zerbait-bada-baina-ezin-dut-adierazi moduko bat. Hor dabil, beraz, izan bat oraindik izenik gabea, eta, bat-batean, norbaitek liburu bat egiten du, edo film bat, edo kanta bat, nolabait gai horri heltzen diona, eta hain ondo heldu ere, ezen hortik ateratzen baita ideia hori adierazteko hitza edo esapidea. Adibide ugari daude, eta batzuek –askotan gure albo-hizkuntzetatik pasatu ostean– Euskaltzaindiaren hiztegirainoko bidea egin dute. Esaterako, donjuan, “Emakumeak seduzitzea atsegin duen gizonezkoa”, edo paparazzi, “Prentsako argazkilaria, ospetsuen argazkiak, haien pribatutasuna errespetatu gabe eta baimenik gabe, egiten saiatzen dena”. Azken hori Felliniren La Dolce Vita (1959) filmean agertzen den kazetariaren abizena da jatorriz (bueno, zehazki, Paparazzo zuen abizena) eta hortik hedatu da. Ingelesak bi forma hartu zizkion italierari, singularra (paparazzo) eta plurala (paparazzi). Gaztelaniak eta euskarak, plurala bakarrik.

Don Juan Tenorio eta Paparazzo pertsonaiak dira biak, eta pertsona mota bat edo lanbide bat izendatzeko hitz gisa igaro dira hizkuntza orokorrera. Baina beste bide batzuetatik ere gerta daiteke film baten ondoren hitz edo esapide berri bat sortzea.

Ez dakit ikusita daukazuen Georges Cukorren Gaslight filma, 1944koa. Thriller psikologiko bat da, oinarrian Peter Hamiltonen izen bereko antzezlana duena (1938). eLiburutegiaren eFilm plataforman ikus daiteke, adibidez. Ingrid Bergman da protagonistetako bat, eta Oskar saria irabazi zuen lan horrekin. Film horretan kontatzen da nola senarrak (Charles Boyer), helburu jakin batzuk lortzeko, emaztea (Ingrid Bergman) manipulatzen duen ezkutuan gas-argiaren intentsitatea aldatuz, zaratak eginez eta abar, dena imajinatu egin duela eta burua galtzen ari dela sinetsarazteko.

Oxford hiztegiaren arabera, to gaslight aditzak zera esan nahi du: To manipulate (a person) by psychological means into questioning his or her own sanity; hau da, norbait bere senean ote dagoen zalantza egitera eramatea, manipulazio psikologiko bidez. 1961ean kokatzen du hitzaren lehen idatzizko agerpena.

Merriam-Webster hiztegiak definizio zehatzagoa ematen du: norbait psikologikoki manipulatzea, normalean denbora luzean, halako moldez non biktimak zalantzan jartzen baititu bere pentsamenduak, oroitzapenak eta errealitatearen gaineko irakurketa. Konfiantza eta autoestimua galtzen ditu, nahasmena sentitzen du, ziurgabetasuna bere egonkortasun mental edo emozionalari buruz, eta manipulatzailearekiko mendekotasuna.

Gaztelaniaz batera dabiltza mailegua eta kalko bidezko itzulpena, nahiz Fundéuk hacer luz de gas a alguien gomendatzen duen, RAE hiztegiak jasotzen baitu: Intentar que dude de su razón o juicio mediante una prolongada labor de descrédito de sus percepciones y recuerdos.

Frantsesez, détournement cognitif proposatu da ordain modura, edo décervelage, baina hor dabiltza biak maileguarekin batera.

Gurean, batez ere genero-indarkeriaren arloan ari da bidea egiten, gas(-)argiarena egin, gas-argiaren indarkeria eta antzeko esapideetan, June Fernandezen Argiako artikulu honetan bezala. Beste agerraldi batzuetan adiera zabalagoa ematen zaio, adibidez lan-arlora edo politikara eramanda. Elhuyar hiztegiak gaztelaniatik jasotzen du, baina aldendu egiten da jatorrizkoaren moldetik:

hacer luz de gas: zorotzat jo/hartu, erotzat jo/hartu; zoro/ero sentiarazi

—¿quién ha dicho eso? —tú, querido. No me hagas luz de gas:
—nork esan du hori? —zuk, laztana. Ez nazazu ero sentiarazi

Izan ere, gas-argiak baditu bere mugak gure artean bere horretan hedatzeko, batez ere erreferentea urrun geratzen zaigulako. Oso argia da jatorria ezagutzen baduzu, baina ez hainbeste, nondik datorren ez badakizu. Horren adierazgarri da euskarazko agerraldi gehienetan (gaztelaniaz eta frantsesez bezala) terminoaren azalpen bat jasotzen dela, gaslight edo gaslighting parentesi artean, edo Georges Cukorren filmaren aipamen bat. Hala ere, ezin ukatu badagoela galera bat urruntze horretan.

Eremu anglofonoan, 1944tik gaurdaino bide luzea egin du hitz honek, bigarren adiera bat hartzeraino. Orain, batez ere norbaitek bere onurarako beste norbait engainatzeko ekintza adierazten du, fake news eta adimen artifizialaren zenbait erabilerarekin lotuta (deepfake edo faltsutze sakona). Merriam-Webster hiztegiak urteko hitzik esanguratsuena jo zuen 2022an. Gainera, haren eremu semantikoa zabaltzen ari da, kide berriak batzen ari baitzaizkio; adibidez, gaslighting eta ghosting elkartuta, ghostlighting sortu da: pertsona batekiko kontaktu (birtuala) apurtu eta mamu bat bezala desagertzea, inolako azalpenik eman gabe, eta gero, besterik gabe itzultzean denean, hala egin duenik ukatzea.

Atzetik goaz, eta herrenka, bistan da. Kontzeptualizazioa hizkuntza nagusietan egiten da, eta oso azkar gainera. Eta, fokua gure kultura-produkzioan jartzen hasita, orain behintzat ez zait etortzen euskarazko film batetik sortutako hitz edo esapiderik. Ez dakit halakorik baden. Euskarazko film (edo antzezlan) ezagunenen rankingean Aupa Etxebeste! eta Kutsidazu bidea, Ixabel gailentzen dira. Beharbada, esan edo idatziko zuen norbaitek “(Aupa) Etxebeste bat egin”, edo “juanmartinkeria/ixabelkeria bat bota”, edo halakorik. Ez dakit.

Nolanahi ere, eta aurreko guztia gorabehera, esperantza pixka batez amaitu nahi nuke sarrera hau. Sinbolikoki, eta literalki. Burura etorri baitzait Gariren Esperantzara kondenatua, oso hedatuta dagoen erreferentzia bat. Legebiltzarrean, gutxienez hiru taldetako parlamentariei entzun izan diet aipu hori beren hitz-hartzeetan, eta sarean, berriz, agerraldi ugari ditu testu idatzietan. Irudipena dut erreferentzia izatetik esapide izatera igarotzeko bidean-edo dela. Arrakastatsua da esapide gisa, adierazkorra. Esperantza eta kondena, binomio ezohiko bat, binomio inprobable bat. Esperantza beharrezkoa, ezinbestekoa, baina nekeza, zaila, fatalismo puntu bat duena. Oso gure garaikoa, esango nuke. Irudipena dut sentipen hori lehendik ere bazela, gure artean genuela, bazebilela kontzientziaren azpiko linboan, eta Jose Luis Padronek bere hitzekin eta Garik bere musikarekin arrantzatu eta argitara atera zutela; horregatik txertatu dela hain ondo gurean. Izanak izena aurkitu duela, alegia.

Posted on

Istorioak kontatzea eta idaztea

Amelia Pérez Conde

Irlandako Galway hirian lagun talde handia ostegunero biltzen da The Crane tabernan, ipuinak entzutera. Saioak Celtic Tales du izena, eta helduentzako ipuinak dira. Ipuin-kontalaria eskoziar irlandarra da, eta Rab Fulton deitzen da. Ipuinak kontatzeaz gain, idazlea ere da; beraz, ahozko istorioak hizkuntza idatzira itzultzeari buruz ere galdetu diogu.

AMELIA PÉREZ: Celtic Tales saioetan istorioak, ipuinak eta kondairak kontatzen dituzu, eta saio bakoitzean ezberdinak dira. Nolatan dakizu hainbeste istorio eta ipuin?

RAB FULTON: Iturburuen konbinazioa da. Nire familiako guztiok istorioak kontatzen zituzten. Emakumeak eta gizonak etxean biltzen ziren, eta, erre eta edan bitartean, istorioak kontatzen zituzten arratsalde edo gau osoan, eta abestu ere egiten zuten. Horrez gain, liburutegiei, herriko kulturari, zinemari eta telebistari esker jaso nituen. Gero, nire kabuz, istorio bakoitza osatzen duten askotariko istorioak, tradizioak eta eraginak ere ikertu ditut.

AP: Ikerketa hori oinarri hartzen al duzu, ahoz entzun duzun istorio bat idazten duzunean?

RB: Ahozko istoriotik ahalik eta gutxien urruntzen saiatzen naiz, batez ere, istorio zehatz batzuk direnean. Horrelako istorio bat idazten ari naiz gaur egun. Amak kontatu zidan, eta amaren herrian bizi zen emakume bitxi bati buruzkoa da. Herriko biztanleak emakume horren beldur zeuden, baina beste batzuetan aholku eskatzen zioten, bereziki, medikuek eta apaizek konpondu ezin zituzten gaiei buruz. Geroago jakin dut emakume horren eta Cailleach jainkosaren arteko loturak daudela. Hala ere, nire ikerketa akademikoak istorioetan eraginik ez izaten saiatzen naiz, nahiz eta istorioek nire ikerketa akademikoan eragin handia izan. (Barre egin du)

AP: Nola sentitzen zara istorio bat kontatu bitartean? Eta idatzi bitartean?

RB: Kasu bietan istorioaren paisaiatik ibiltzen naiz. Entzuleen zein irakurleen irudimenean istorio hori sortu nahi dut. Istorioa ez da existitzen paisaiarik gabe, paisaia istorioaren aingura da. Ahozko emanaldietan istorioa entzuleekin batera sortzen da elkarrizketa batean, baina nik argi jakin behar dut non nagoen eta nondik ibiltzen ari naizen. Istorioa idazten dudanean, ordea, nire barruko ahotsekin ari naiz hizketan, baina ibilaldi luzeagoak egin ditzaket, eta arreta handiagoa jar dezaket xehetasunetan. Dena den, idatzizko istorioak ozenki ere irakurtzen ditut. Ahoan gozo sentitzen ez badira, paperean ere ez dira eroso sentituko.

AP: Istorio osoa jarraian idazten duzu?

RB: Ez, pixkanaka idazten dut. Txakurra buelta bat ematera ateratzen dudanean, bazkaria prestatzen dudanean, hau da, nire eguneroko ekintzak egin bitartean, istorioa imajinatzen dut, eta batzuetan irudiak ere egiten ditut. Egunkari bat daukat, eta nire istorio gehienak bertan hasten dira. Egunkarian oso libre sentitzen naiz, askatasun osoz idazten dut. Gero, egunkariko ideia batzuk gehiago lantzen ditut, eta lehen zirriborroa egiten hasten naiz.

AP: Istorioak idaztean ez al dago hitzetan galtzeko arriskurik?

RB: Bai, baina dibertigarria da. (Barre egin du). Olerkiak sortzeko erabiltzen ditudan teknikak batzuetan istorioak idazteko ere erabiltzen ditut. Hitzen soinuari, oihartzunari eta beste hitz batzuekiko loturei erreparatzen diet. Dena den, garrantzitsuena istorioa da. Istorioak funtzionatu behar du.

AP: Badirudi istorioak gero eta jende gehiagori interesatzen zaizkiola. Zeuk ere hori uste duzu?

RB: Istorioak betidanik kontatu dira. Idatzizko literatura hedatu aurretik, kultura ahoz zabaltzen zen. Ahozko tradiziotik datozen istorioetan dena kondentsatuta dago. Istorio horiek gure orainaldiarekin konektatzen gaituzte, baina baita iraganarekin ere, eta aurrera egiten jarraituko dute beste pertsona batek kontatuko dituelako. Transmisio eta konexio horrek aurrera egingo du, eta bidetik aurkikuntza berriak egingo ditugu. Pertsona guztiek parteka dezaketen une miragarria sortzen dute istorioek.