Eguna: 2015-12-30

José Ignacio Hualde

Batzuetan itzultzaileak baditu arrazoi indartsuak hitzez hitz itzultzeko, honela itzulpenak naturaltasuna galtzen badu ere; baita xede-hizkuntzaren egitura bortxatzen edo guztiz desegiten badu ere. Arrazoia sorburu testuaren sakratutasuna eta sorburu hizkuntzarenganako begirunea izan daiteke. Hau da, adibidez, sefarditen ladinamenduaren tradizioan aurkitzen duguna, hurrengo gaztelaniazko adibidean bezala:

Cuánto fue demudada la noche la esta más que todas las noches? (Agadá de Pesah)

Hona jatorrizkoa:

Ma nishtana ha-laila ha-ze mi-kol ha-leilot?
“Zertan bereizten da gau hau beste gau guztietatik?”

Ladinamendu edo hitzez hitzeko itzulpen honetan, egitura pasibo bat dugu gaztelaniaz hebreerazko testuan iraganaldiko forma bat erabiltzen delako eta —are harrigarriagoa dena— gaztelaniaren sintaxia erabat bortxatuz, la-noche la-esta hitz andanak hebreerazko sorburu-testuko ha-laila ha-ze itzultzen du gaztelaniara, hitzez hitz edo morfemaz morfema, verbum pro verbo: «a-gau a-hau».[1]

Hain urrun joan gabe, baina antzeko modu batean behintzat, ziur aski 1596ko Refranes y Sentencias errefrau bildumaren idazle anonimoaren gaztelaniazko itzulpenak askotan «demasiadamente a la letra» baldin badira —Larramendiren hitzetan (ikus J. Lakarraren RS-en edizioa)— arrazoia ez da egileak ez zuela gaztelania behar bezala menperatzen. Beharbada gure idazle anonimoak euskarazko atsotitzen jatortasuna erakutsi nahi zuen modu honetan, gaztelaniaz antzeko errafrau bat zegoenean ere. Euskarazkoa naturalagoa da iturria delako. Mezua hauxe da, beraz: Itzulpena euskaratik gaztelaniara egin da, eta ez alderantziz.

Literaturaren arloan ere, itzulpengintzaren teorilari batzuek (hala nola Friedrich Schleiermacher-ek eta bere jarraitzaileek), proposatzen dute itzultzaileak irakurlea jatorriko testuaren idazlearengana hurbildu behar duela, eta ez alderantziz. Irakurleak ohartu behar du, ia etengabe, itzulpen bat irakurtzen ari dela, eta ez bere hizkuntzan zuzenean idatzitako testu bat. Hein batean, itzulpenak ad verbum izan behar du. Arrazoia jatorrizko testuaren sortzaileari zor zaion begirunea izango litzateke. Ahal den neurrian, testuaren sortzailearen aukera estilistikoak errespetatu beharko lituzke itzultzaileak. Horretaz gain, irakurleak ikusi beharko luke itzulpenean testua beste ingurune kultural batean sortu zela. Testuaren arroztasunaz konturatu behar du. André Lefevere-k honelaxe esplikatzen du Schleiermacherren ikuspegia: «A translation should therefore sound ‘foreign’ enough to its reader for that reader to discern the workings of the original language that expresses the language game, the culture of which the original was a part, shining through the words on the translated page’» (1992 : 5). Irakurleak itzulitako hitzen artetik jatorrizko hizkuntzaren argia ikusi behar du Scheleiermacherrentzat. Walter Benjamin-ek ere esaten digu benetako itzulpen batek ez duela jatorrizkoa estaltzen, ez duela bere argia iluntzen edo oztopatzen (1996[1923]: 260).

Lawrence Venuti-ren iritziz, hau bereziki garrantzitsua da sorburu testua hizkuntza guttitu batean dagoenean eta itzulpena, aldiz, ingelesa bezalako hizkuntza hegemoniko batean. Ona da liburua ingelesez irakurtzen duena ohartzen bada idazleak beste hizkuntza batean eta bestelako testuinguru batean idatzi zuela. Kontu etiko bat da hau Venutirentzat.[2]

Nola aplikatzen zaizkio ideia eta iritzi hauek gaurko euskal literaturari? Askotan literatura liburu bat argitaratzen da euskaraz eta handik hilabete gutitara gaztelaniazko bertsioa agertzen da. Kasu batzuetan euskarazko liburuaren idazlea eta itzultzailea pertsona desberdinak dira; beste batzuetan, aldiz, pertsona bera. Hona galdera: Garrantzitsua ote da itzulpenean nolabait erakustea jatorrizko bertsioa euskarazkoa dela, eta ez gaztelaniazkoa? Eta nola? Gaurko euskal kontestuan badu zentzurik euskararen eragina nolabait erakusten duen gaztelania «arrotz» batean itzultzeak (Schleiermacherri jarraituz)?[3]

Itzulpena autoitzulpena denean, batzuetan gertatzen den bezala, ez dugu, noski, teorilari batzuek ikusten duten inperatibo etikoa, jatorrizko idazlea ez traditzeko. Itzultzailea testuaren jabea denez, printzipioz nahi duen moduan alda dezake testua itzulpenean inori azalpenik eman behar gabe.[4]

Baina, autoitzulpena izan edo ez izan, badu zentzurik Venutik hizkuntza guttitu eta hegemonikoei buruz esaten duena kontuan hartzeak? Gaurko egoeran, euskal idazleak egiten dituen aukeren artean, printzipalena hizkuntzaren hautua dugu. Axularrek ez bezala, gaurko euskal idazleak ez du idazten «guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat». Gaur egun euskaraz idazteko arrazoiak desberdinak dira. Aukera (est)etikoa da. Kontestu honetan, erdal itzulpenak aldarrikatu beharko ote luke itzulpena dela?

Esku artean Lourdes Oñederraren Intemperies (babes bila) izeneko azken eleberria daukat (Donostia, Erein, 2013). Mahai gainean, gaztelaniazko bertsioa dut (Donostia, Erein, 2015). Auto-itzulpena da. Zer nolako itzulpena egin du gure nobela-egileak? Badago biderik jakiteko zein den originala eta zein kopia? Hizkuntzaren erabileraren aldetik, nik esango nuke ezetz. Bi hizkuntzetan garbi dago Oñederra idazle bikaina dela; badakiela hitzak eta egiturak aukeratzen, hizkuntza erabiltzen. Bai euskaraz, baita gaztelaniaz ere. Hala ere, xehetasun batzuek erakusten diote itzulpenaren irakurleari jatorrizko sormen lana euskaraz egin zuela idazleak. Adibidez, euskarazko testuan hauxe kausitzen dugu bigarren partearen bigarren kapituluaren hasiera aldera:

Orduan usain txar bat etorri zaio gogora, hipotalamoak begiratzen ez duen gogoaren leku horretara. Usain txarra, zahar eta heze usaina, kanpamentu usaina, udaleku usaina. Garai hartan usaia esaten zuten, “n” gabe, sudurkaririk gabe, sudurretik sartzen den horren izenak ez bide zuen letra sudurkaririk behar. Orduan behintzat. (39 or.)

Eta gaztelaniazkoan, leku berean:

Y un mal olor le viene a la memoria, a ese sitio que el hipotálamo no controla. Mal olor, a viejo, a humedad, olor de campamento, de colonias de verano. Olor, usaina. En aquellos tiempos lo hubiera llamado usaia, sin la n, que le añadió luego al aprender el euskera estándar: usaia sin n, sin nasal, como si entonces no necesitara nasal el nombre de lo que entra por la nariz. Al menos entonces, no. (35 or.)

Alde batetik, xede-hizkuntzaren erabileran, Lourdes Oñederrak ez die jaramonik egin Schleiermacherri edo Benjamini. Ez du ad verbum itzuli. Inork ez luke esango gaztelaniatzen duela «demasiadamente a la letra». Baina aipatutako pasartean egiten duen gogoeta euskaldun baten gogoeta da. Guztiz posible zen Oñederrarentzat euskarari buruzko esaldi hauek kentzea edo aldatzea, bere testua da-eta. Baina gorde egin ditu. Jatorrizko hizkuntzak, euskarak, distiratzen du gaztelaniatutako orrialdean. Iruditzen zait Venutik onetsiko lukeela Lourdes Oñederrraren aukera.

Aipamenak:

• Benjamin, W. 1996 [1923]. “The task of the translator”[jatorrizkoan: “Die Aufgabe des Übersetzers”]. In: M. Bullock & M. W. Jennings, arg., Walter Benjamin: Selected writings, vol. 1, 1913-1926, 253-263 or. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard Univ. Press.
• Lakarra, J. (Arg.). 1996. Refranes y sentencias (1596). Ikerketak eta edizioa. Bilbo: Euskaltzaindia eta Bizkaiko Foru Aldundia.
• Lefevere, A. (Arg.). 1992. Translation/History/Culture: A sourcebook. London: Routledge.
• Schleiermacher, F. 1973 [1813]. “Methoden des Übersezen” [jatorrizko hitzaldiaren izenburua: “Ueber die verschiedenen Methoden des Uebersezens”]. In: Störig, H. J. (Arg.), Das Problem des Übersetzens, 2. arg., 38-70. Darmstadt: Wissenchaftliche Buchgesellschaft.
• Venuti, L. 1995. The translator’s invisibility. London & New York: Routledge.
• Venuti, L. 1998. The scandals of translation: Towards an ethics of difference. London & New York: Routledge.

______

[1] Itzulpen teknika honen bidez egindako Testamentu Zaharraren itzulpen baterako, ikus 1553ko Ferrarako Biblia edo, daukan izenburuaz, Biblia en lengua Española traduzida palabra por palabra dela verdad Hebrayca, hemen: [https://books.google.com/books?id=3qViAAAAcAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false].
[2] Blog honetan, ikus Aiora Jaka, “Eta euskal itzultzaileok, ikusezinak ote?”, 31 eskutik, 2013/09/19
[3] Gai honen inguruan, blog honetan, ikus Karlos del Olmo, “Itzultzaile baten itaunak etikaren aurrean (I)”, 31eskutik, 2013/09/20
[4] ikus hemen http://www.eizie.eus/Argitalpenak/Senez/20080201/montorio autoitzulpenari buruzko eztabaida baterako.