Gidor Bilbao
Joanes Etxeberri Sarakoak ganbiatu aditza erabiltzen du euskaraz latinezko traducere adierazteko, eta ganbiadura latinezko translatio hitzaren ordain gisa. Hala bildu du Orotariko Euskal Hiztegiak (ikusi kanbiatu eta kanbiadura sarrerak).
Aiora Jakak bildu zituen, bere tesiko bigarren kapituluan (Jaka 2012: 114-115), itzulpenari buruzko hainbat idazleren gogoetak aztertzean, Etxeberri Sarakoak 1718 inguruko Eskuararen Hatsapenak (hemendik aurrera EHats) lanean itzulpengintzari buruz idatzitakoak, hitzez hitzeko itzulpena baztertu eta zentzua itzultzearen garrantzia azpimarratzeko.
Itzulpenaz edo kanbiaduraz dihardugularik, niretzat bereziki interesgarria da Etxeberriren liburu horretako Irakurtzaileari ataleko zati hau (EHats 283-284):
Eztut jeusik neure baitharik ekharri, ez eta ere autoretan kausitzen ezten gauzarik iskiribatu. […] Nik egin dudan gauza da […] lehen autorek erran tuzten gauzei plegadura berri baten emaitea, edo hor-hemen banaturik zeudezinak elkhargana biltzea eta eskuarara ganbiatzea.
Uste dugu lerro horietan, hain zuzen, itzulingururik gabe aitortzen duela idazteko gaiak eta edukiak bilatzean (bere inventio edo asmatze-lanean) erabili duen estrategia nagusia: beste autore batzuen lanetan irakurri duena plegadura edo itxura berri batez idaztea. Koldo Mitxelenak 1970ean seinalatu zuen Etxeberri Sarakoa «admirador, seguidor, imitador y hasta transcriptor literal de Axular» zela, eta Patxi Altunak 1988an erakutsi zuen, Axularren testuak eta Etxeberrik harenetik harturikoak elkarren ondoan ipinita, zer den saratar sendagileak Sarako erretoreari zor diona.
Hemen gehiago interesatzen zaigu, ordea, beste hizkuntza batzuetatik «eskuarara ganbiatzea» erabaki duena. Are gehiago, iturria aitortu gabe egin duenetan, gaurko ikuspegitik akaso bitxia irudituko baitzaigu (edo ez!) iturri horietako batzuk aitzinentziklopediak izatea, eta hain zuzen «hor-hemen banaturik zeudezinak» autoreetatik zuzenean hartu beharrean aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako erreferentzia-lanetatik hartuak izatea.
Polita iruditzen zaigu, aipatu dugun jokabidearen adierazgarri, Sebastián de Covarrubiasen Tesoro de la lengua castellana o española (16111, 16732) hiztegiaren kasua. Etxeberrik behin aipatzen du Covarrubias autoritate gisa (EHats 70), baina beste askotan, aurkitu dugu haren gaztelaniazko testuak «eskuarara ganbiatzen». Hona adibide bat:
Los que sacan misterios de las letras, dizen que la a, dicha aleph cerca de los hebreos, se interpreta ‘doctrina’, ‘camino’ y ‘bienaventurança’; haziendo de todas tres significaciones un concepto, dizen: Doctrina legis est via ad beatitudinem aeternam. […] Los egypcios formaron su dios Canopo con esta letra a en la mano, en señal de su divinidad, como lo refieren muchos autores y lo pondera fray Joseph de Sigüença en la vida de San Geronimo, lib. I, fol. 16.
Letretarik misterio atheratzen dutenek diote aleph hebreoek deitzen dutenak erran nahi duela ‘dotrina’, ‘bidea’ eta ‘dohatsutasuna’. Eta hirur gauza hautarik atheratzen dutelarikan pentsamendu bat, diote: Doctrina legis est via ad beatitudinem aeternam. […] Egiptoarrek Kanopo bere jainko faltsuari eskuan ezartzen zioten a, haren jinkotasunaren seinaletzat. Hala diote hainitz autorek, eta, bereziki, Aita Joseph Singineok, Geronimo Sainduaren bizitzean (lib. 1, fol. 16).
Gaztelaniazko testua Covarrubiasena da (ikusi hiztegiko a letra) eta euskarazkoa Etxeberri Sarakoarena (EHats 136-138). Badakigu, gainera, Etxeberrik euskarazko hori, bere eskuizkribu osoa bezala, latinera ere itzuli zuela. Etxeberri Sarakoa euskal literaturaren historian ikasten dugu; ez al dugu ikasi behar euskal itzulpengintzaren historian?
31 eskutik 