Igone Zabala Unzalu
Aspaldi-aspaldian ekidin aditza erabili nuen testu batean eta erabilitako testuinguruan saihestu aditza erabiltzea zela egokiena esan zidan testua irakurri zidan irakasle batek. Ez dut oso ondo gogoratzen zer arrazoi eman zidan zuzenketa horretarako baina, ordutik aurrera, bi aditz horiek ez dira erabateko sinonimoak izan niretzat, eta ez ditut testuinguru berean erabiltzen. Nire ezagutza lexikoaren arabera, ekidin aditzaren subjektua aktiboagoa da, eta objektuari eragiteko ahalmena, edo helburua behintzat, aintzat hartzen du. Saihestu aditzaren subjektuak, aldiz, ez dio eragiten objektuari, objektu horretatik aldentzea da helburua. Hartara, honela erabiliko nituzke bi aditz horiek:
Suteak ekiditeko neurriak hartu behar dira.
Alkohola saihesteko aholkua eman dit nutrizionistak.
Suteak ez gertatzea da helburua lehen esaldian, baina bigarrenean, aldiz, helburua ez da alkohola desagerraraztea edo debekatzea, alkohola nire dietatik kanpo uztea baizik. Hartara, eztabaidak, arazoak edo arriskuak ekiditea eta saihestea gauza diferenteak dira niretzat: eztabaida ekiditea eztabaida gerta ez dadin saiatzea dateke eta, eztabaida saihestea aldiz, eztabaidan parte ez hartzen saiatzea: eztabaida gerta liteke, baina subjektuaren helburua dateke eztabaida horretan parte ez hartzea. Beste modu batera esanda, RAEren hiztegiko evitar aditzaren 1. adierarako erabiliko nuke ekidin aditza, eta 2. eta 3. adieretarako, aldiz, saihestu.
evitar
Del lat. evitāre.
1. tr. Apartar algún daño, peligro o molestia, impidiendo que suceda.
2. tr. Excusar, huir de incurrir en algo.
3. tr. Huir el trato de alguien, apartarse de su comunicación.
4. prnl. desus. Eximirse del vasallaje.
Behin baino gehiagotan zuzendu dizkiet ikasleei ekidin aditzaren erabilerak eskema horren arabera. (Esango nuke ez dudala inoiz egin alderantzizko zuzenketarik). Urrunago joan gabe, duela aste pare bat saihestu erabiltzeko aholkua eman nion ikasle bati testu batean idatzi zuen esaldi honetan: Ama-esnea arazorik gabe emateko aholkuak:… Alkohola, tabakoa eta freskagarri bizigarriak ekidin… Egindako zuzenketak azaltzeko eskatzen diegu ikasleei, eta idatzi zidan hiztegietan kontsultak egin zituela eta ez zuela aurkitu nire zuzenketarako oinarririk. Ohiko hiztegietatik txango txiki bat egitea erabaki nuen orduan.
Orotariko Euskal Hiztegira jo nuen ezer baino lehenago eta ikusi nuen saihestu aditzak azpisarrera eta adibide ugari dituela baina, ekidin aditzak aldiz, oso informazio gutxi[1]. Gure tradizio idatzian oinarritutako hiztegiak ez zizkidan zalantzak askorik argitu, eta sarean kontsultagai dauden eta, beraz, ikasleek gehienetan erabiltzen dituzten hiztegi elebidunetara jotzea erabaki nuen. Elhuyar hiztegietara jo, evitar bilatu, eta lehen azpisarrerari erreparatuz gero, badirudi saihestu, itzuri, ekidin eta eragotzi sinonimotzat har ditzakegula, eta gaztelaniazko impedir aditzaren ordainak ere izan daitezkeela.
evitar
1 v.tr. [impedir] saihestu, itzuri, ekidin; (zerbait gertatzea) eragotzi, (zerbait ez gertatzea) lortu
frenando el automóvil ha evitado el peligro: automobila balaztatuz arriskua saihestu du
con el muro se ha evitado la inundación: hormarekin uholdeari itzuri zaio
2 v.tr. [rehuir a alguien] ihes egin, alde egin
Amaia me evita porque no quiere hablarme: Amaiak ihes egiten dit nirekin hitz egin nahi ez duelako
3 v.tr. [rehuir hacer algo] saihestu, itzuri, ekidin
voy en autobús para evitar los atascos: autobusez joaten naiz auto-ilarak saihesteko
Zehazki hiztegira jotzen badugu, antzeko ordainak aurkituko ditugu. Baina eragotzi aditza aparteko azpisarrera batean aurkituko dugu:
evitar
1 t saihestu, itzuri, ekidin: evitó una confrontación, aurrez aurrekoa saihestu zuen; para evitar la prohibición, debekua saihesteko.
2 (impedir) eragotzi: para evitar el calentamiento, berotzea eragozteko.
3 (rehuir) ihes egin, izkintxo egin: su novio me evita, bere senargaiak ihes egiten dit.
Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzea da saihestu ezineko hurrengo urratsa. ̶ Ea laster dugun sarean kontsultagai. ̶ Hizpide ditugun aditzak eta bidean agertu zaizkigunak (saihestu, ekidin, itzuri, eragotzi) bilatuta, definizio hauek aurkituko ditugu:
saihestu
1 da ad. Bidetik, atera, baztertu. Bidean saihestu zen Judas abisu ematera non zen Jesus…2 du ad. Kaltegarria, zaila, desatsegina edo arriskutsua den zerbaiti buru ez egiteko, hari itzurtzeko edo hura alboratzeko eran aritu. Traba eta debekuak saihesteko. Kolpea saihestu. Ezin saihestuzko borroka.
ekidin 1 du ad. Saihestu; ihes egin. Ez entzun meza eta bai ekidin errazki. Lege iruzurra ekiditeko baliabideak.
itzuri 1 da/zaio ad. Norbait, beste norbaiten edo zerbaiten mendetik, edo loturik dagoen tokitik, askatu eta ihesi joan. Cassio zoro itsu haren mendetik ezin itzur daitekeelako… Eroa da behin presondegitik itzuri ondoren… Solasa segitzean behar ez den zerbait itzur dakizun beldurrez…
eragotzi 1 du ad. Heg. Zerbait egiten edo burutzen ez utzi. Ik. galarazi 1; debekatu. Argia ikustea eragozten didatenak. Zerk eragozten dizu zoriontsu izatea?…
2 dio ad. Heg. (nor osagarririk gabe). Norbaiten lasaitasuna edo ongi izatea asaldatu. Eragozten dizu hain berandu deitzeak? Zigarroaren keak eragozten dizu?
2 du ad. Ipar. (Zah.). Egotzi, bota. Ez nire gainera eragotz zeure haserrea.
Euskaltzaindiaren Hiztegiko definizio horien artean, esango nuke saihestu aditzarena bat datorrela nire ezagutza lexikoarekin. Ekidin aditzaren definizioa, aldiz, ez dator bat nik aditz horri egozten diodan semantikarekin, baina harrigarria egiten zait bigarren adibidea, behintzat, bat etortzea nik ekidin aditzari egozten diodan erabilerarekin. Izan ere, Lege iruzurra ekiditeko baliabideak esaldiak ‘Lege iruzurra gertatzea eragozteko baliabideak’ esan nahi duela ulertzen dut nik. Ez ditut, beraz, ondo uztartuta ikusten definizioa eta adibidea. Bestalde, itzuri aditzaren semantika saihestu aditzarenetik gertu ikusten dut, nahiz eta argumentu-egitura desberdina duten, eta ekidin aditzaren semantika, aldiz, gertuago ikusten dut eragotzi aditzarenetik.
Egindako ibilbideak balio izan dit lau aditzon semantikaren konplexutasunaren tamaina sumatzeko. Harantzago joateak foro honen mugak, eta agian nire gaitasunaren mugak ere, gaindituko lituzke eta, besteak beste, corpusetan oinarritutako azterketak eskatuko lituzke. Datu kuantitatiboak atera ditut ohiko corpusetatik, eta milaka agerraldi dituzte aditz horiek, banan-banan aztertu beharko liratekeenak. Beheko taulak lagundu lezake azterketa horren abiapuntuko hipotesi modura.
[1] Badirudi ekidin aditzaren erabilerak gora egin duela euskararen erabilera berrietan. Izan ere, corpus guztietan du presentzia handia. Bereziki azpimarratzekoa da oro har unibertsitateko testu akademiko zuzendu gabeez osaturik dagoen Garaterm corpusa nabariki gailentzen dela ekidin aditzaren erabilerari dagokionez:
– XX. mendeko Euskararen Corpus estatistikoa: ekidin (66 = % 38 ) saihestu (109)
– Ereduzko Prosa Gaur: ekidin (412 = % 14 ) saihestu (2.508)
– Ereduzko Prosa Dinamikoa: ekidin (263 = % 12 ) saihestu (1.995)
– Egungo Testuen Corpusa: ekidin (6.047 = % 22 ) saihestu (21.341)
– Lexikoaren Behatokiaren Corpusa: ekidin (1.638 = % 22,5 ) saihestu (5.639)
– Web-corpusen ataria (corpus elebakarra): ekidin (5.413 = % 33 ) saihestu (11.108)
– Web-corpusen ataria (corpus paraleloa): ekidin (363 = % 38 ) saihestu (592)
– Zientzia eta Teknologiaren Corpusa: ekidin (107 = % 33 ) saihestu (220)
– Garaterm corpusa: ekidin (1440 = % 65 ) saihestu (784)
31 eskutik 