Hilabetea: azaroa 2015

Posted on

Lehenik, esan…

Patxi Petrirena Altzuguren

Lehenik, esan joera hau berri samarra dela. Bigarrenik, esan, ez duela heldulekurik euskaraz. Amaitzeko esan, gaztelaniaz ere txartzat joa dela (gaztelaniatik etorria baitugu, antza).

Bai, esan aditza aurreko hiru esaldi horietan bezala erabiltzeaz ari naiz. Nahi baino maizago irakurtzen ditugu halakoak, eta entzun ere entzuten ditugu, hala aurkezpen eta hitzaldietan nola zenbait albiste-emankizunetan ere.

Ez dago asko bilatu beharrik Interneten «lehenik, esan» eta «azkenik, esan» hauek aurkitzeko:

  • Azkenik, esan erdaldun elebakarren nagusitasuna erabatekoa dela…
  • Azkenik, esan, mugak ez direla…
  • Azkenik esan, 70. hamarkadaz gero, bi ildo nagusi ireki direla…

Aditza horrela emanda, aginduzko esaldiak egin ohi ditugu euskaraz. Adibidetzat jarri ditugunetan, ordea, agindurik ez dago, eta beste adierazpide batzuk ditugu espero izatekoak: «esan dezagun», «esan nahi nuke», «esan beharra dago», «esan dezadan»…

EITBren Albiste-testu bikainak lanean jasoa dago ohar hau («kontuz esapide okerrekin»), albisteen arteko loturak egiteaz ari dela:

  • *Esan, Osasuna ere lanera itzuli dela, astebetez jai egin ondoren.
  • Esan behar dizuegu Osasuna ere lanera itzuli dela, astebetez jai egin ondoren.

Gaztelaniatik datorkigunez, itxuraz, halako itzuliak egiteko joera, komeniko zaigu jakitea gaztelaniaz ere txartzat joak direla esapideok. Hona zer dioen Nueva gramática de la lengua española eskuliburuak (RAE, 2010, 509. or.).

«Se recomienda evitar el uso del infinitivo con los verbos decir, señalar, indicar y otros similares en los contextos en los que se introduce alguna información dirigida a alguien, como en Señores, informarles (de) que… o Por último, decir que… en lugar de Señores, les informo (de) que… o Por último, quisiera decir que…, entre otros ejemplos similares.

Fundeuk ere jasoa du gomendioa, eta sarean zabaldua duela pare bat urte: «Infinitivo: por último, cabe señalar…, mejor que por último, señalar…».

Posted on

Ondorio

Xabier Aristegieta Okiñena

Gaur egun, euskarazko testuetan bi esanahirekin erabiltzen da ondorio hitza. Bi esanahi horiek kidekoak baina ezberdinak izaki, ulergarritasunari mesede makala egiten dio bietarako hitz bera erabiltzeak.

Batetik, zerbaiten emaitza adierazteko erabiltzen da ondorio. Adibidez, gerraren ondorioak. Gaztelaniazko consecuencia.

Bestetik, giza adimenak bere ahaleginaren bidez aurkitzen (uste) duen emaitza adierazteko erabiltzen da ondorio, halaber. Gaztelaniaz, conclusión.

Hitz bera erabili ohi delako, ezin izango dugu jakin, esate baterako albiste baten izenburuan txostenaren ondorioak irakurtzen badugu, ea hor esplikatzen ote den zer konklusiotara iritsi den txostena, ala txostena egiteak/argitaratzeak/azaltzeak… zer erreakzio sortu dituen, adibidez, gizartean.

Era berean, auditoriaren ondorio, eraikitzeko lizentziaren ondorio, behin betiko/behin-behineko ondorioak, albo-ondorio edo bigarren mailako ondorio irakurtzen badugu, ez dugu jakingo beren horretan emaitza/efektu bati buruz ari diren, ala arrazoitze-ahalegin baten eskutik iritsitako konklusio bati buruz… non eta ez dugun EUSKALTERMera jotzen, kasuan-kasuan zertaz ari den informa gaitzan.

Ondorio hitzak esanahi-bitasunari eutsi behar badio, eta testuinguruari sorospenik eskatzekoak ez bagara, aditz batekin joan behar du: gauza bat da ondorioak izatea, eta beste bat, norbaitek ondorioak ateratzea.

Kurioski, ordea, Orotariko Euskal Hiztegia kontsultatuz ez da halako bitasunik hain argi ikusten: ondorio sarreran begiratzen baldin bada, ikusiko da jasotzen dituen adibideen zerrenda luzetik bakar batean datorrela konklusio esanahiarekin erabilia (Orain artekoetarik ateratzen dudan ondorioa hauxe litzateke: […].). Baina, horretan ere, bi ohargarri: adibidea Koldo Mitxelenarengandik hartua da –adibide modernoa da, beraz–, eta ondorio substantiboak atera aditza behar izan du bidaide, esanahi hori hartzeko.

Ondorio ez, baizik ondorioka sarrera kontsultatzen bada, orduan bai, por deducción, de forma razonada; en consecuencia adierazten digu, esanahi bakartzat, Orotariko Euskal Hiztegiak; baina, esan bezala, ez ondorio sarrera nagusian.

Euskaltzaindiaren Hiztegian, bestalde, adiera bakar batean nahaspilatuta iradokitzen dira hemen darabiltzagun bi esanahiak:

Ondorio 1 iz. Egite, egoera edo gertaera batetik berez segitzen den egite, egoera edo gertaera. Ik. ondore. Ekonomiarekiko aldakuntzek berehalako ondoriorik ez dute izaten beste zenbait mailatan. Berez datorren ondorioa. Horri darion ondorioa hauxe litzateke.

Eta, ondore kontsultatuta, artikulu honetan aztertzen ditugun bi esanahietatik bakarra aipatzen du: ondorio, emaitza gisa.

Hori bai: ondorioa(k) atera ere jasotzen du. Baina anbiguotasuna apurtzen duen atera aditzarekin batera, berriro ere.

Orain arteko guztia kontuan harturik, nik uste dut badagoela oinarririk ondorio hitza, bere horretan, soil-soilik emaitza edo efektu esanahirako gordetzeko.

Eta horrela jokatuz euskara ez dugu gaztelaniazko conclusión adierazteko hitzez zurtz uzten.

Batetik, badaukagu ondorioztatu aditza, zeinak, bere horretan eta beste ezein elementuren laguntzarik gabe, ondorio gisa atera esan nahi baitu, Euskaltzaindiaren Hiztegiak berak dioenez. Hortik abiatuta, urrats ñimiño bat besterik ez dago ondorioztapen sortzeko, jatortasun osoz. Halatan, auditoriaren ondorioak eta auditoriaren ondorioztapenak bezalako bereizketa garbia eta gardena izango genuke eta daukagu, eduki ere.

Zer esanik ez, konklusio hitza ere hortxe daukagu: ondorioak alde batetik, eta konklusioak bestetik.

Baina irudipena dut Euskaltzaindia ez dela konklusiorekin oso argi ibili. Ezen, bai Hiztegi Batuan eta bai Euskaltzaindiaren Hiztegian, hitz hori begiratuta hauxe dio:

konklusio iz. Ondorioa.

Horrela jokatuz, hemen proposatzen dugun bereizketa agerrarazteko aukera galdu du Euskaltzaindiak. Eta, gainera, dirudienez, ondorioren esanahi guzti-guztiak esleitzen dizkio konklusiori, halako moldez non, esate baterako, ardoa edatearen konklusioak eta ardoa edatearen ondorioak gauza bera liratekeen. In vino veritas? Auskalo. Baina ezin uka horrelako erabakiek… ondorioak izaten dituztela.

Posted on

Ezin dut joan

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Idazleak bizitzan dakiguna ikasi besterik ez dugula egiten gaztigatu zigun arren, nire irudikoz genekizkien arau anitz desikasten ibili behar izaten dugu maiz euskarazko testugintzan dihardugunok. Horrek abantailak izan ditu ugari, zeren, garai bateko arau zorrotz eta estu asko malgutzearekin batera, zabaldu baitzaizkigu idazteko baliatzen ahal ditugun aukerak, prosagintzaren aberasgarri. Halere, desabantailak ere izan ditu, eta ez gutxi, arauen gorabehera horrek, hala nola zalantzen kutxa ezin zeharo hustea.

Ikastolan «ezin dut joan» oker esana zela irakatsi ziguten, baina libre genuela «joan behar dut/joan behar naiz» erabiltzea. Gaztetan, Donostian, «ezin dut joan/ezin naiz joan» bi-biak zilegi zirela irakatsi zidaten, eta gaizki zegoela «joan behar naiz» idaztea. Gerora, berriz, Ikastolako arauak zuzenak zirela berrikasi nuen, nahiz eta baten batek boli gorria ekintzarako prestatu ohi zuen beti nire testuetan «joan behar naiz» eta gisakoak irakurri orduko; nahiz eta garbi egon, Gipuzkoa aldean bederen, barra-barra aditzen direla «ezin dut joan» eta holakoak.

Ilobak, EGA prestatzen ari baita, «ezin dut joan» zuzena denetz galdetu dit, eta ni, kontsultatu gabe behintzat, erantzun garbia ematera ausartu ez. Ikerketatxo bat egin dut di-da, eta honako hauek ikasi:

Euskarazko zalantzak argitzeko Azpidazki aplikazio informatikoak (EHU) honela erantzun dio erabiltzaile bati:

Nola dago ondo: Ezin dut joan? edo Ezin naiz joan?

Erantzuna:

Jende askoren zalantza da zurea, baina zirt edo zarteko erantzunik ez duena; izan ere, euskalkien arabera, ezin izan eta ahal izan aditzak desberdin erabiltzen dira. Horrela, zenbait euskalkitan menpeko aditzaren araberako laguntzailea hartzen dute (“ezin gara hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”); beste euskalki batzuetan, ordea, nork motako adizkiekin erabiltzen dira beti, menpeko aditza edozein dela ere (“ezin dugu hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”). Beraz, zure galderari helduta, gaur egungo euskara batuan biak dira zuzenak, baina “ezin naiz joan” nagusiagoa da.

Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak estilo-liburuan, ordea, Patxi Petrirenak honela azaldu digu zein den erabilera zuzena (9.6. Aditz modalak ataleko 9.6.1. puntuan):

d) Ezin hitzarekin osaturiko esapideetan, Hiztegi Batuko sarrerak agintzen duen moduan, komunztadura gorde behar da: «ezin da hurbildu» («*ezin du hurbildu»), «ezin du erosi».

Izan ere, Hiztegi Batuak honako hau dio:

ezin izan: ezin da etorri (*ezin du etorri); ezin du egin.

Dena den, arauak arau, garbi da maiz ikusten direla, baita itxuraz zorrotz begiraturiko testuetan ere, «ezin dut joan» modukoak. Nola ikusten duzue kontua? Euskaldun askok eta askok ahoz nahiz idatziz erakusten duten tema ikusita, berraztertu beharko litzateke komunztadura gorde behar hori?

Posted on

Arkatz gorria

Garikoitz Knörr de Santiago

Behin baino gehiagotan entzun-irakurri dut euskaldun bakoitzaren barruan badela euskaltzain txiki bat, besteren akatsak seinalatzeko prest beti. Twitterreko #euzkaras eta #zazpikia traolei begiratu bat emanez ikus daitekeen bezala, ez dira gutxi jendaurreko testuetan (iragarki, bide-seinale eta abarretan) lerratzen diren hanka-sartze txikiak eta ez hain txikiak.

Horren erakusgarri, duela egun batzuk sare sozialetan bolo-bolo zabaldu zen Behobia-San Sebastián lasterketaren berri ematen zuen afixa, honela baitzioen euskarazko bertsioak:

Grina, ahalegin eta dulantziz beteriko 20 kilometroko froga paregabea.

Ohar bedi «dulantzi» hitzaren erabilera, gaztelaniazko «alegría»ren ordain. Zinez bitxia. Izan ere, mota horretako itzulpen-hutsegiteak ez ohi dira bakarka ageri. Alegia, bestelako ortografia-, joskera- edo lexiko-akats batzuk lagun dituztela etorri ohi zaizkigu. Eta, oro har, aski euskara txukuna ageri du euskarazko bertsioak.[1] Hortaz, zaila da irudikatzea zerk eragin ote zuen huts hori, zerk bultzatu zuen gure itzultzaile itxuraz trebea hitz hori aukeratzera.[2] Edozein kasutan, egokia da salaketa, eta beharrezkoa.

Noizean behin, hala ere, gehiegi zorrozten dugu uneoro gainean daramagun zuzentzaile-arkatz gorria, eta hala gertatu zen, duela aste batzuk, Hirinet webguneko Euskaran kale atalean agertu zen ustezko itzulpen-akats batekin. Erabiltzaile batek bi argazki bidali zituen, afixa elebidun banarenak, Galdakaoko ospitalean hartuak omen.

Lehenengoan, «Ate gidariduna» irakurtzen zen, gaztelaniazko «Puerta corredera»ren ordain. Ez da kontu berria: gaztelaniazko hitza guztiz arrunta begitantzen zaigun arren, haren euskarazko baliokide txukunak, bat-batean, alarma guztiak pizten dizkigu. Besteak, berriz, hauxe zioen: «Ura eskuak txorrotaren azpian jarrita irteten da, ez dauka aginterik». Dirudienez, erabiltzaileari deigarria iruditu zitzaion «aginte» hitzaren erabilera guztiz zuzen hura.

Halakoek sutan jartzen naute, itzulpen (benetan) traketsek baino gehiago, edo bezainbeste behintzat bai. Zernahi gisaz, badakit —badakigu— zenbat lan, zenbat gogoeta eta —gehituko nuke— zenbat beldur dagoen termino batzuk aukeratu eta tekleatu aurretik: «Ni ote naiz hitz hau hiztegietatik kanpo ekartzen (edo, are, inongo hiztegitan ageri ez den hitz hau erabiltzen) duen lehena?», «Ulertuko ote da?», «Huts egin dudala pentsatuko ote du inork?»…

Itzulpen-akats egiazko zein ustezko berri horien aitzakiarekin, aspalditik buruan darabilzkidan galdera-gogoeta batzuk kanporatu nahi ditut hemen.

Zein da salaketen helburua?

Galdera horri erantzuteko, ziur aski psikologo baten laguntza beharko genuke. Izan ere, esango nuke salaketa horiek badutela halako punttu ilun-edo bat: salatzaileok ongi sentiarazten gaituzte, akats-egilearen gainetik jartzen gara, nolabait: gure egoa —eta EGA— indartzen dute.

Zer eragin dute salaketa horiek dena delako enpresa edo erakundearengan?

Honelako mezuren bat iritsi beharko litzaioke testuaren (afixa, idazkun, iragarki edo dena delakoaren) arduradunari: «Hurrengoan, jo ezazu itzultzaile profesional batengana». Hala ere, susmoa dut oso gutxitan gertatzen dela hori; ondorioz, hurrengoan ere hala moduzko itzulpen bat jarriko du jendaurrean, edo, are okerrago, ez du euskara erabiliko, berriro ere irrigarri ez gelditzearren.

Bestalde, uste dut tentuz jokatu behar dugula itzulpen-akatsak salatzerakoan. Gure artean (esan nahi baita, euskal hiztunon artean) gelditzen diren bitartean, ongi. Azken finean, irribarreño bat eragingo digute (batzuek kontrako efektua badute ere, negargura alegia). Bestela, gure euskal unibertsoaren mugez haraindi irteten direnean, eta publiko ez-euskalduneraino hedatzen, beldur naiz batzuek ez ote duten honelako zerbait ulertuko (edo ulerraraziko): «Euskaraz dena dago oker, horrenbeste diru euskara bultzatzeko-eta, eta alferrik, bistan da euskara hizkuntza akastuna dela berez, bla, bla, bla…».

Azkenik, eta esanak esan, modu baikorrean amaitu nahi nuke: hutsegite —barregarri zein penagarri, baina zorionez bakan— horiek guztiak gorabehera, argi dago gaur egungo euskararen kalitatea pozteko (ezen ez dulanzteko!) modukoa dela, eta itzulpen okerrak baino askoz ere ugariagoak direla, jakina, itzulpen egokiak, onak, finak. Hasiko ote gara, halakoak ere ikusarazteko, #euskaraona edo antzeko traol bat erabiltzen?

[1] Beharbada zuzenagoa zatekeen «Grinaz, ahaleginez eta dulantziz beteriko…», baina gai horri hurrengo batean helduko diot, beharbada.

[2] Angel Errok «mendeku txiki» bat ikusten du horren atzean; nahita eginiko oker maltzurra litzateke, haren ustez. Nik ere ez nuke hipotesi hori baztertuko: http://www.berria.eus/paperekoa/1740/019/001/2015-11-12/dulantziz.htm

Posted on

Maisuaren kantua

Juan Luis Zabala

(Leonard Cohenen beste kantu baten hitzak).

Maisuaren kantua

Uste dut zure maisua kantuan
entzun zenuela ni ohean eri nintzela.
Pentsatzen dut nik buruan gordea
dudan dena kontatuko zizula.
Zure maisuak bidaian eraman zintuen,
hori da behintzat zuk esan zenuena.
Eta orain etorriko al zara zure presoari
ogia eta ardoa ekartzera?

Sarreran arropa kentzen dizuten
tenplu horietako batean ezagutu zenuen.
Aulki batean zenbakirik gabeko gizon bat zen,
besterik ez, gerratik itzuli berria.
Eta zuk haren aurpegi nekatua biltzen duzu adatsean
eta hark sagar baten bihotza eskaintzen dizu.
Orduan zure ezpainak ukitzen ditu, guk aurretik pausatutako
musu guztien ondorioz orain bat-batean biluziak.

Artzain aleman bat utzi zizun paseatzeko,
larruzko lepoko iltzedunarekikoa,
eta inoiz ez zizun kontatu edo azaldu arazi
xehetasun txikiei buruzko ezer,
hala nola nork zeukan zizare bat edo nork zeukan haitz bat,
eta nork zinduzkan zu karten bitartez.
Orain zure amodioa sekretu bat da etxepe osoan zehar
eta ez du etenik zure maisuak huts egiten duenean ere.

Eskurik gabe gidatzen duen
bere aireplanoan eraman zintuen,
eta jendea babestera behartzen duten
euriaren zintak zeharkatu zenituzten.
Orduan hark argiak hil zituen kalexka bakarti batean
eta aingeru baten ganglioak zituen tximino batek
minaren azken zatiak ezabatu zituen
goma elastikoen musikarekin.

Eta orain zure maisua kantuan entzuten dut,
zu belaunikatu egiten zara itzul dadin.
Haren gorputza urrezko hari bat da
eta hartatik zintzilik dago zure gorputza.
Haren gorputza urrezko hari bat da,
nire gorputza sorgortuz hazi da.
Oi, orain zure maisua kantuan entzuten duzu,
zure brusak askatuak ditu botoiak.

Eta belaunikatuko al zara ohe honen ondoan,
guk aspaldi argizariz igurtzia,
zure maisuak, aitzitik, nire ohea
elurrez egitea erabaki baino lehen?
Zure begiak basati daude eta zure hatz-koskorrak gorri
eta zu apalegi ari zara hizketan.
Ez, ezin dut irudikatu zure maisuak
zu joatera behartu aurretik aurretik esan zuena.

Hortaz, oso gogor jokatzen ari izan zarela uste dut
ilargian izandako dama bat izateko;
luzaz egon izan naiz leihoan
gela huts batean egoten ohitzeko.
Eta zure maitasuna oinekin melodia bat
jarraitzen ari den gizon zahar baten
alkandorako eskumuturretako hautsaren antzekoa da,
eta zure izterrak hondamendi bat dira, gehiegi nahi duzu,
esan dezagun batzuetan goizegi itzuli zinela.

Nik zure maisua maite nuen perfekzioz,
zekien guztia irakatsi nion.
Misterio baten amildegian goseak amorratzen zegoen
egiaz ziur dagoen gizon baten antzera.
Eta nik harengana bidali zintudan
zerbait gehiago irakatsiko niolako garantiarekin,
eta nire miraz nola izango zinen irakatsi nion,
axolarik ez hark zioenak, ezta zuk eginak ere.

Uste dut zure maisua kantuan
entzun zenuela ni ohean eri nintzela.
Seguru nago nik buruan gorde behar
dudan dena kontatuko zizula.
Zure maisuak bidaian eraman zintuen,
hori da behintzat zuk esan zenuena.
Eta orain etorriko al zara zure presoari
ogia eta ardoa ekartzera?

Master Song

I believe that you heard your master sing
when I was sick in bed.
I suppose that he told you everything
that I keep locked away in my head.
Your master took you travelling,
well at least that’s what you said.
And now you come back to bring
your prisoner wine and bread?

You met him at some temple, where
they take your clothes at the door.
He was just a numberless man in a chair
who’d just come back from the war.
And you wrap up his tired face in your hair
and he hands you the apple core.
Then he touches your lips now so suddenly bare
of all the kisses we put on some time before.

And he gave you a German Shepherd to walk
with a collar of leather and nails,
and he never once made you explain or talk
about all of the little details,
such as who had a word and who had a rock,
and who had you through the mails.
Now your love is a secret all over the block,
and it never stops not even when your master fails.

And he took you up in his aeroplane,
which he flew without any hands,
and you cruised above the ribbons of rain
that drove the crowd from the stands.
Then he killed the lights in a lonely lane
and an ape with angel glands
erased the final wisps of pain
with the music of rubber bands.

And now I hear your master sing,
you kneel for him to come.
His body is a golden string
that your body is hanging from.
His body is a golden string,
my body has grown numb.
Oh now you hear your master sing,
your shirt is all undone.

And will you kneel beside this bed
that we polished so long ago,
before your master chose instead
to make my bed of snow?
Your eyes are wild and your knuckles are red
and you’re speaking far too low.
No I can’t make out what your master said
before he made you go.

Then I think you’re playing far too rough
for a lady who’s been to the moon;
I’ve lain by this window long enough
to get used to an empty room.
And your love is some dust in an old man’s cough
who is tapping his foot to a tune,
and your thighs are a ruin, you want too much,
let’s say you came back some time too soon.

I loved your master perfectly,
I taught him all that he knew.
He was starving in some deep mystery
like a man who is sure what is true.
And I sent you to him with my guarantee
I could teach him something new,
and I taught him how you would long for me,
no matter what he said no matter what you’d do.

I believe that you heard your master sing
while I was sick in bed.
I’m sure that he told you everything
I must keep locked away in my head.
Your master took you travelling,
well at least that’s what you said,
And now do you come back to bring
your prisoner wine and bread?

Posted on

Ifernuko borthak

Jose Ignacio Hualde

Churchgoers (Eliztarrak) izenburuko bere eleberrian, D. Kurtz-ek honako hitzak jartzen ditu predikari baten ahotan:

But the gates of Hell will not prevail. They will not prevail. They will not prevail, and that’s the promise of Jesus Christ. (Kurtz, Don. 2007, Churchgoers, Minneapolis, Cool of the Morning Press, 75 or.)

Pasarte llabur hau itzultzeko bi zailtasun ikusten ditut. Gurutze bi dauzka testuak bere laburrean. Hasteko, the gates of Hell ‘infernuko ateak’ dira, noski, baina zer dira infernuko ateak? Zer esan nahi du ez direla nagusituko horrekin?

Hitz hauekin predikariak Biblia aipatzen du zeharka, predikari amerikarrek askotan egiten duten bezala. San Mateoren ebanjelioaren hitzak —1611ko King James-en itzulpenaren arabera— ekartzen ditu entzuleen gogora. Hauxe da Bibliaren bertsoa bertsio honetan:

And I say also unto thee, That thou art Peter, and upon this rock I will build my church; and the gates of hell shall not prevail against it. (Mat. 16:18).

Leizarragak honelaxe itzuli zuen San Mateoren bertso hau:

Baina are nik erraiten drauat, ezen hi aizela Pierris, eta Harri hunen gainean edifikaturen dudala neure Eliza: eta ifernuko borthak etzaizkala hari garaithuren.

Haranederrek ere gordetzen du esapide iluna bere itzulpen ederrean:

Bada nik zuri erraten darotzut Piarres zarela eta harri horren gaiñean bastituko dudala ene Eliza eta ifernuko atheak ezin hari garaituko zaizkola.

Aldiz, Pedro Prudencio Hualde nire arbaso famatuak, Vulgatan agertzen diren portae inferi hitzen itzulpen literala eman ondoren, azalpena gehitzen du, honela korapiloa askatuaz bekatari erronkariarren onurako:

Eta nik erraiten daizud zu zrela Pedro eta arri konen gainian edifikaten duala ene Eliza; eta iburniko bortek edo poderak ez deila prebaleziten aren kontra.

Azkenik, Elizen arteko Bibliak “infernuko ateak” baztertzen ditu, argitasunaren mesedetan:

Eta nik hau diotsut: Pedro zara zu, eta harkaitz horren gainean eraikiko dut nik neure eliza; eta herioaren indarrak ere ez du menderatuko.

Bibliaren zein euskarazko bertsio aukeratu goian emandako Don Kurtz-en pasartea itzultzeko? Esan bezala, eleberriko predikariak James Erregearen Biblia erabiltzen du bere predikuan: “The gates of Hell will not prevail” esaten du, XVII. mendeko James Erregearen itzulpenean agertzen den moduan (edo ia han bezala, aditz laguntzailea modernizatzen baitu) eta ez, adibidez, New International Version delakoak dakarren “the gates of Hades will not overcome it”. Nobelaren zatitxo hau euskaratzeko, Joana Erreginaren —hau da, Leizarragaren— bertsio garaikidean agertzen diren hitzak erabiltzea izango litzateke aukera bat. Ez dakit, hala ere, aukerarik onena izango litzatekeen. Hemen D. Kurtz-ek predikari amerikar baten hizkuntza erreala erakusten du, Estatu Batuetako eliza ebanjelikoetan James Erregearen Biblia baita erabiltzen dena, modu orokor batean. XVII. mende hasierako ingeles hizkuntza zaharkituak nolabaiteko kutsu sakratua ematen omen dio Bibliaren bertsio honi gaurko bekatari amerikarrentzat. Denok ezagutzen ditugun arrazoiengatik (“Paris bien vaut une messe”), Albreteko Joana Erreginaren Biblia, aldiz, ez da ezagunena gaurko euskaldun fededunen artean (ikus Iñigo Roque “Joanes Haraneder (I): Garbiki eta fidelki”, 31 eskutik 2013/05/07). Ziur asko irakurle euskaldunentzat —filologo trebe eta zaletu batzuk alde batera utzita— ifernuko borthak esapidea, Leizarragaren hitzak testura ekarriz, konnotazio argirik gabekoa eta guztiz iluna izango litzateke nobelaren kontestuan. Beharbada, Osaba Prudentziori jarraituz, onena izango litzateke “ateak” aipatzea eta aldi berean beste hitz batzuekin esanahia argitzea.

Pasarteak daukan bigarren arazoa larriagoa da. Testuan “will not prevail” hitz andana hiru aldiz agertzen zaigu jarraian, baina azpimarratze desberdinekin:

…will not prevail. They will not prevail. They will not prevail.

Hau da benetako gurutzea. Hemen irekitzen dira “ifernuko borthak” pasartea itzuli nahi duenarentzat.

Honetan ere Kurtz-ek predikari baten hizkera erreala islatzen du zehatz-mehatz. Errepikapen hauek, prosodia aldatuz, maiz erabiltzen dira estilo honetan ingelesez, hizkuntza honek daukan azentuzko malgutasunaz baliatuz.

Ingelesez, ahozko jardueran, azentu nagusiaren kokagunea oso garrantzitsua denez ñabardura pragmatikoak adierazteko, batzuetan ahozko hizkuntzaren ezaugarri hau markatzen da idatziz tipografiaren bidez, gehienetan letra etzanez. Hona Dave Eggers-en, The Circle eleberritik (2013, New York: Vintage) atera dudan adibide pare bat (eleberri honetan askotan erabiltzen da azpimarratze prosodiko hau):

  •  You want me to read them to you? (131 or.)
  • What, you want me to tell them? (162 or.)

Bi adibideok oso antzekoak badira ere, galdegaia —euskal gramatikaren terminologia erabiliz— desberdina da. Lehendabizikoan want ‘nahi’ da galdegaia eta bigarrenean, aldiz, me ‘nik, neuk’.

Nola itzuli ingelesaren prosodia testuaren egileak markatzen duenean? Hau da eztabaidara ekarri nahiko nukeen auzia. Posible izango litzateke, noski, ingelesez azentuaren bidez adierazten diren xehetasun pragmatikoak albora uztea itzulpenean, honela esanahiaren parte bat galtzen bada ere (traduttore traditore). Baina nago itzultzaile jator batek ahaleginak egingo lituzkeela iturriko testuaren xehetasunak ez galtzeko. Ingelesez ez bezala, euskaraz —edo gazteaniaz— ez dago tradiziorik prosodia markatzeko idatziz; baina hitzordena ingelesez baino askeagoa denez, neurri batean erabil daiteke itzulpen lanetan. Gai honi lotuta, D. Bolinger-ek (1954)[1] honako korrespondentziak ikusi zituen espainolaren eta ingelesaren artean: suena el teléfono = the phone rings; el teléfono suena = the phone rings. Euskararen hitzordena eta prosodia desberdinak badira ere, uste dut konparaketa hau kontuan hartzekoa dela.

Badira beste baliabide batzuk ere euskaraz. Adibidez, you want me itzultzeko badirudi izenordain indartuen bidez adierazi daitekeela enfasizko ñabardura. Beharbada, goiko bi adibideak, hurrenez hurren, honela itzul litezke: ‘Benetan nahi duzu nik zuri irakurtzea?’ eta ‘Zer, haiei neuk esatea nahi duzu?’. Beste norbaitek itzulpen egokiagoak proposa ditzake, agian.

Agian ez litzateke ideia txarra euskaraz ere esaldiaren azentu nagusia letra etzanez adieraztea, ingelesez bezala, kasu markatuetan; adibidez, galdegaia aditzaren atzetik datorrenean (gai honetaz, ikus Juan Garzia “Galdegaia aditzaren atzean”, 31 eskutik, 2013/06/21) edo galdegaia baieztapena denean eta azentu nagusia aditzak daramanean: “Zure laguna etorri da gaur goizean” vs “Gaur goizean zure laguna etorri da” (marka berezirik gabe, laguna = galdegaia, azentu nagusiarekin) —noski “Gaur goizian zure laguna etorri egin da” hirugarren gauza bat da, hizkera batzuetan edo hiztun batzuentzat, behintzat.

Hasierako testuan, hala ere, azentu nagusiaren txandaketa tresna erretoriko bat da. Iruditzen zait kasu honetan beharbada egokiena dela hitz desberdinekin ideia bera errepikatzea. Litezkeen bi itzulpenekin bukatuko dut artikulua, testua berriro hona ekarri ondoren:

But the gates of Hell will not prevail. They will not prevail. They will not prevail, and that’s the promise of Jesus Christ.

  • Baina herioaren indarra ez da nagusituko, infernuko ateak ez dira garaile aterako; ez, infernuaren indarrak ez du irabaziko, eta hau da Jesukristoren agindua
  • Baina herioaren indarrak ez du menderatuko Eliza. Infernuko ateak ez zaizkio garaituko. Ez, ez zaizkio garaituko, eta hau da Jesukristoren agindua

Beste itzulpenik? (Badaezpada, argi utzi nahi dut ni ez naizela itzultzailea eta ez dudala nobela hau euskaratzeko asmorik. Ariketa bezala proposatzen dut).

[1] Bolinger, D. 1954. “English prosodic stress and Spanish sentence order”. Hispania 37: 152-156.

Posted on

Zuzendu, mesedez

Martin Rezola Clemente

Alaba txikia haserre antzean etorri zaigu etxera. Notak eman dizkiete, eta euskaran 7,9 atera du bakarrik.

—Nota ona da —esan diot—. Ez kezkatu.

—Aita, si da nire hizkuntza!

Saiatu naiz azaltzen baietz, bere hizkuntza dela… etxean, guraso eta ahizpen artean, baina ez amonarekin, osaba-izebekin, ezta ere ikastolako patioan, lagunekin, atletismoan, musikan, marrazketan, ikusten dituen pelikuletan, Ipadean… Txepetxena esplikatu diot, esanez tipulak bezalakoak garela eta geruza asko ditugula. Eta, bide batez, esan diot ez dela esaten «si da nire hizkuntza», baizik «nire hizkuntza da-eta». Eta zuzentzea oso ohitura ona dela, eta nik asko ikasi dudala egin izan dizkidaten zuzenketei esker, nahiz eta orain, nik ez dakit zergatik, modan jarri den zuzenketaren kontrako jarrera. Eta, noski, jakin behar dela noiz eta nola zuzendu, baina munduko toki eta hizkuntza guztietan praktikatzen dela (egiteko proba, bestela, hurrengo familia-bazkarian «se me ha rompido» esaten, erreakzioak ikusteko).

Ez dut uste arreta handirik jarri dienik nire azalpenei. Orduan, bere ahizparekin liskartu da bat-batean, eta errieta egin diot…

—Aita, si ez diot egin ezer ez! Bera hasi da!

Posted on

Lyudmilla Ignatenko, suhiltzaile zendu Vasily Ignatenkoren emazte

miel a. elustondo

Ezkonberriak ginen. Artean eskutik heldurik genbiltzan, baita dendara besterik joan behar ez bagenuen ere. «Maite zaitut», esango nion. Baina artean ez nekien zenbateraino. Aztarrenik ez nuen… Lan egiten zuen suhiltzaile etxeko lotegian bizi ginen. Jakinaren gainean nintzen beti, zer gertatzen zen, non zegoen, nola zegoen.

Gau batean zarata aditu nuen. Leihotik begiratu nuen. Ikusi egin ninduen. «Itxi leihoa eta itzuli lotara. Erreaktorea sutan dago. Berehala etorriko naiz».

Ez nuen leherketa bera ikusi. Sugarrak besterik ez. Distiratsu zegoen dena. Zeru osoa. Gar garaia. Eta kea. Beroa beldurgarria zen. Eta bera ez zen itzultzen.

Zeuden-zeudenean joan ziren, elastikoa jantzirik. Inork ez zien ohartarazi. Sua zelako hots egin zieten, besterik ez.

Goizeko zazpiak. Zazpietan ospitalean zegoela jakinarazi zidaten. Korrika abiatu nintzen, baina ordurako inguraturik zuen poliziak, eta ez zioten inori igarotzen uzten. Anbulantziei besterik ez. Poliziak hoska ari ziren: «Anbulantziak erradioaktiboak dira, urrundu!». Lagun baten bila hasi nintzen, mediku baitzen ospitale hartan. Mantal zuritik oratu nion anbulantzia batetik irten zenean. «Utzidazu sartzen!». «Ezin dut. Gaizki dago. Denak daude gaizki». Oraturik neukan. «Ikusi besterik ez!». «Ongi da», esan zidan. «Etorri nirekin. Hamabost edo hogei minutu baizik ez».

Ikusi nuen. Guztiz errerik eta puzturik zegoen. Nekez ikus zeniezazkiokeen begiak.

«Esnea behar du. Esne mordoa», esan zidan nire lagunak. «Gutxienez hiruna litro edan beharko lituzke bakoitzak».

«Baina ez zaio esnea gustatzen».

«Oraingoan edango du».

Ospitale hartako mediku eta erizain asko –laguntzaileak, bereziki–, gaixotu eta hil egingo ziren. Baina orduan ez genekien hori.

Hamarretan, Xixenok kamera hil zen. Lehena izan zen.

Senarrari galdetu nion. «Vasenka, zer egin behar dut?». «Irten hemendik! Zoaz! Gure haurra daramazu». Haurdun bainintzen. Baina nola utzi bera? Esaten zidan: «Zoaz! Alde egin! Salbatu haurra». «Lehenengo esnea ekarri behar dizut, erabakiko dugu gero zer egin». Nire lagun Tania Kibenok korrika sartu zen. Haren senarra gela berean zegoen. Ondoan zuen aita, honek autoa baitzuen. Autoan sartu eta hurreneko herriraino joan ginen. Hiru litroko botila mordoxka erosi genuen, sei, denentzako lain izan zedin. Baina esnea edan eta goitika hasi ziren, inor beldurtzeko moduan.

Zentzuna galtzen segitu zuten, eta tantaz tantakoa jarri zieten. Medikuek esaten zieten gasak pozoitu zituela, zergatik ez badakit ere. Inork ez zuen erradiazioari buruz ezer esan.

Iluntze hartan ez zidaten ospitalera sartzen utzi. Jende oldea bildu zen. Senarraren leihoaren parean nengoen, bera hurreratu eta oihuka zerbait esan zidanean. Etsigarria zen! Jendetza artean, baten batek aditu zion: Moskura eramango zituzten gau hartan. Emazte guztiek multzo bat osatu zuten. Beraiekin joango ginela erabaki genuen. «Utzi gure senarrekin batera joaten! Ez duzu eskubiderik!». Kolpeka eta atzamarka saiatu ginen. Soldaduek –ordurako soldaduak zeuden–, atzera eragin ziguten. Orduan medikua irten zen, esanez Moskura zihoazela hegazkinez, baina beraien arropa ekarri behar geniela. Suhiltzaile etxean zituztenak erre egin zirela. Autobusek utzia zioten ibiltzeari, eta korrika zeharkatu genuen hiria. Atzera korrika itzuli ginen maletak harturik, baina hegazkina joana zen ordurako. Adarra jo ziguten. Han oihuka eta negar egin ez genezan.

Egun haren amaieran goitika hasi nintzen. Sei hilabeteko nengoen, baina Moskura iritsi beharrean nintzen.

(oharra: ingelesetik itzulia da pasartea, theparisreview.org webean Keith Gessen-ek egina duen itzulpena oinarri. ordea, irakurria nago jatorrizko testuaren bestelako bertsiorik, askoz osoagoa)

Posted on

Erakunde II

Maite Imaz Leunda

Ekaineko ekarpenean azaldu nuen Euskal Autonomia Erkidegoko sektore publikoaren administrazio instituzionala erakunde autonomoek (organismos autónomos) eta zuzenbide pribatuko erakunde publikoek (entes públicos de derecho privado) osatzen dutela, eta beraz, erreferentzia argiko administrazio instituzionala aipatzeko erakunde hitza nahikoa izan daitekeela.

Europar Batasunaren Administrazioaren kasuan, ordea, araudian instituzioak eta organoak aipatzen dira; zehaztasunez adierazten da, gainera, zer diren instituzio eta zer organo.

Botere nagusiak instituzioez baliatzen dira Europar Batasunaren balioak sustatzeko, haren interesak eta herritarren eta estatu kideen interesak defendatzeko eta politiken eta ekintzen koherentzia, eraginkortasuna eta jarraipena bermatzeko. Europar Batasunaren Tratatuaren Bertsio Kontsolidatuaren 13. artikuluan ageri dira Batasunaren instituzioak:

Europako Parlamentua

Europar Batasuna osatzen duten estatuetako herritarrek hautatutako ordezkariak biltzen dituen parlamentua. 1979tik aurrera, bost urtez behin hautatzen dira ordezkari horiek, eta estatu bakoitzaren biztanleriaren arabera banatzen da ordezkari-kopurua. Hauek dira eginkizun nagusiak: Europako Batzordea izendatzea; Batzordearen proposamenak aztertu eta, Kontseiluarekin batera, legegintza-prozesua aurrera eramatea; eta urteko aurrekontua onartzea.

es     Parlamento Europeo
fr     Parlement européen
en    European Parliament

Kontseilu Europarra

Europar Batasuneko estatuetako gobernuburuek edo estatuburuek eta Europako Batzordeko Lehendakaria biltzen dituen kontseilua, Batasunaren norabide politiko orokorrak definitzeko ardura duena.

es      Consejo Europeo
fr      Conseil européen
en     European Council

Europako Kontseilua

1949an Londresen sortutako nazioarteko erakundea, Europako Erkidegoak sortuko zituen mugimenduaren aitzindaria, kide guztien ondarea osatzen duten ideiak eta printzipioak gorde eta sustatzea helburu duena. Europako estatu ia guztiak biltzen ditu.

es     Consejo de Europa
fr     Conseil de l’Europe
en    Council of Europe

Europako Batzordea

Europar Batasunaren interesak, eta ez estatu kideenak, ordezkatzen dituen estatuz haraindiko organo betearazlea. Eskumen hauek ditu: Kontseiluak emandako eskumen betearazleak egikaritzea, Europar Batasuneko Zuzenbidea aplikatzen dela zaintzea eta Tratatuen arloan gomendioak egitea edo irizpenak ematea. Estatu kide bakoitzak komisario bana du.

es     Comisión Europea
fr     European Commission
en    Commission européenne

Europar Batasuneko Justizia Auzitegia
Sin. EBJA (4)

Europar Batasuneko zuzenbidea interpretatu eta aplikatzeko ardura duen Europar Batasuneko justizia-erakundea. Europar Batasuneko estatu bakoitzeko epaile bana du Justizia Auzitegiak, eta zortzi abokatu nagusiren eta idazkari baten laguntza du. Hiru modutara batu daiteke: saletan (hiru eta bost epaile), Sala Nagusian (hamahiru epaile), eta, estatutuak hala ezartzen duen kasuetan, osoko bilkuran (epaile guztiak). Lisboako Tratatua onartu aurretik, Europako Erkidegoetako Justizia Auzitegia izena zuen. Luxenburgon du egoitza.

es    Tribunal de Justicia de la Unión Europea; TJUE
fr    Cour de justice de l’Union européenne; CJUE
en   Court of Justice of the European Union; CJUE

Europako Banku Zentrala (4)
Sin. EBZ (4)

Europar Batasuneko diru-erakunde zentrala; Banku Zentralen Europako Sistemak definitutako diru-politika erkidea aplikatzea eta prezioen egonkortasuna mantentzea ditu helburu nagusitzat. Gobernu Kontseilua eta Batzorde Betearazlea dira bertako organo artezkariak. 1999an sortua, Frankfurten du egoitza.

es     Banco Central Europeo; BCE
fr     Banque centrale européenne; BCE
en    European Central Bank; ECB

Kontu Auzitegia

Fiskalizazioa, edo Batasunaren kontuen kontrola egiten du. Estatu kide bakoitzeko herritar banak osatzen dute Kontu Auzitegia eta kideek independentzia osoz betetzen dituzte beren eginkizunak, Batasunaren interes orokorraren alde.

es     Tribunal de Cuentas
fr     Court of Auditors
en    Cour des Comptes

Instituzioez gain, organo aholku-emaileak ere badira; Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatuaren bertsio kontsolidatuaren 300-309 artikulu-bitartean daude jasota, eta hauek dira:

Europako Ekonomia eta Gizarte Komitea
Sin. EEGL (4)

Sektore ekonomiko eta sozialen interesak defendatzen dituzten 344 ordezkariz osatutako organo aholku-emailea. 1957an sortua, Bruselan du egoitza.

es      Comité Económico y Social Europeo; CESE
fr      Comité économique et social européen; CESE
en     European Economic and Social Committee; EESC

Eskualdeetako Komitea
Sin. EL (4)

Eskualdeetako eta toki-erakundeetako 344 ordezkariz osatutako organo aholku-emailea, hainbat arlotan kontsulta egin behar zaiona. 1992an sortua, Bruselan du egoitza.

es     Comité de las Regiones; CDR
fr     Comité des régions; CdR
en    Committee of the Regions; CoR

Europako Inbertsio Bankua (4)
Sin. EIB (4)

Europar Batasuneko finantza-erakunde nagusia, kohesio ekonomiko eta sozialaren bitartez Batasuneko lurraldean garapen orekatua bideratzea helburu duena. Ogasun-ministroek osatutako Gobernadoreen Kontseilua da organo nagusia. 1958an sortua, Luxenburgon du egoitza.

es     Banco Europeo de Inversiones; BEI
fr     Banque européenne d’investissement; BEI
en    European Investment Bank; EIB

Terminologia Batzordeak oraindik ez du Europako Tratatuen Hiztegia onartu, baina aipatu ditudan sarrera ia guztiak daude ikusgai Euskaltermen.

Nazioarteko kontuetan, honelakoak adierazteko erabiltzen da erakunde:

NATO

ESLE

NBE

Posted on

Interbentzioak norantz, erabilera harantz?

Igone Zabala Unzalu

Duela hilabete batzuk, aspaldian ahaztua nuen gai bat etorri zitzaidan bila, EHUko irakasle euskaldunoi noizbehinka bidaltzen dizkiguten hizkuntza-aholkuetako baten eskutik. Aste horretako aholkuak –tza atzizkiaren erabilera goiburua zeraman. Irakurtzen hasi, eta hara non, «Batzuetan, ordea, forma desegokiak erabiltzen dira erabilera ugariagoko formen ordez» baieztapenaren ostean, «norantza*e. noranzko» ikusten dudan, «ministeritza*e. ministerio» eta «solidaritza*e. solidaritate» bezalako adibideekin batera zerrendaturik. Erabat harrituta geratu nintzen. Zalantza izpirik ez neukan norantza hitzak ez duela –tza atzizkirik. Baina, guztiok egiten ditugu hanka-sartzeak —pentsatu nuen—. Autoan etxera bidean nindoala irratia piztu eta hor agertu zitzaidan berriro ere estigmatizatutako hitza: «…Istripu bat gertatu da A8 errepidean Donostiako norantzan». Oso ondo gogoratzen nuen Fisikako klaseetan norabide eta norantza terminoen arteko bereizketa ikasten genuela eta ondo gogoratzen nuen baita Ibon Sarasolak Euskara Batuaren Ajeak[1] liburuan atal bat eskaini ziola norantzari. Sarasolak zer zioen berrirakurtzea pentsatu nuen, orduan:

Euskaraz, dirección / direction-ren kidetzat norabide erabiltzen dugu, eta sentido / sens-en kidetzat, hizkera teknikoan, hots, bektoreetan eta errepideetan, norantza. Bereizketa arbitrarioa da, egiunezkoa, erdarazkoa bezala, eta erdaraz bezala norabide-k, hizkera arruntean, lerro zuzenaren bi muturretatik batekikoa adierazten du, ez lerroaren kokaera.

Norantza-ri dagokionez, gogorra da euskal belarrientzat, ez baikaude ohiturik galdetzaile bat izen gisa erabiltzera. Antzeko zerbait gertatzen da zergatia-rekin. Seguru nago norantza-ren erabiltzaileen artean gehienek diziplinaz —edo hizkuntzaren sentiberatasun gehiegi ez dutelako— erabiltzen dutela… Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko Batzordeak noranzko erabiltzea proposatu du, idazleek oro har eta —norantza-ren erabiltzaileek bereziki— lasaitu ederra hartuko dutelakoan aldaketarekin.

Denborak ematen digun perspektibatik begiratuta, Sarasolaren argudio linguistikoari hutsaren hurrengoa deritzot, zergati eta norantza ez baitira izen modura erabiltzen diren galdetzaileak, izenak baizik. Aurreko mendearen erdialdean jadanik Guilbert-ek[2] deskribatu zituen neologia edo hiztegi-sorkuntzarako bideetako bat da «konbertsio edo bihurketa». «Bihurketa» deritzo forma aldatu gabe hiztegi-elementu baten gramatika-kategoria aldatzen duen prozesuari. Horrela azal daiteke, adibidez, eduki eta ebaki hiztegi-elementuek aditz eta izen kategorietako sarrerak izatea, eta horrela azal daiteke baita zergati(k) eta norantz(a) hiztegi-elementuek galdetzaile eta izen kategoriako sarrerak edukitzea ere. Bihurketa da, hain zuzen ere, hizkuntzek duten hiztegi-sorkuntzarako biderik ekonomikoena, dituzten hiztegi-elementuen forman aldaketa handirik egin gabe kontzeptu berriak adierazteko elementu berriak lortzen baitituzte. Ingelesak erraztasun handia du horrelako bihurketak egiteko eta, hain zuzen ere, miretsi ohi den «berezitasuna» da hori.

Baina, bestelako zerbait al dakigu, zenbait hamarkada beranduago, Sarasolak aipatzen zuen Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko Batzordearen erabakiaz? Hiztegi Batu Oinarridunera jo eta «norantza*e. noranzko» sarreraren barruan dagoen informazioan klik eginda, hauxe irakur daiteke, besteak beste:

Lantaldearen irizpideak

ERATORRI-KONPOSATU BAZTERTZEKOA DA, OSAERA OKERREKOA DENEZ

osaera okerrekoa da: -rantz kasu-marka ez da izengilea; egokiagoa da noranzko, -ko izengilea duena; eta hau proposatuko du batzordeak, kontu eginik erabiltzaile jakinak izango direla, eta posible dela aldaketa.

Berriro ere, argudio linguistikoa okerra dela esango nuke, hitz horren azpian dagoena ez baita –rantz atzizkiaren izaera, bihurketa prozesu bat baizik. Gainera, –ko ez da atzizki izengilea, noranzko hitzaren kasuan: -ko postposizioa da, izenlagunak sortzen dituena (noranzko bidea esate baterako), ez izenak. Beraz, bihurketa prozesu bat behar da horren kasuan ere izena lortzeko, hori bai, adizlagun modura jokatzen duen galdetzaileari izenlagun modura jokatzeko aukera ematen dion –ko postposizioa gaineratu ostean. Hartara, prozesu korapilatsuagoa behar da norantza hitzarenean baino.

Baina, nola islatu da norantz(a) sarrera Euskaltzaindiaren Hiztegian?

norantz adlg. (Galdetzailea). Zer alderantz? Norantz zihoan? // Norantz ari garen jakiteko.

norantza iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, norantza-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. noranzko].

Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez die erreferentziarik egiten irizpide linguistikoei, erabilerari baizik, alegia, irizpide soziolinguistiko bati. Ez dakit zer erabilera-datu hartu dituen oinarritzat Euskaltzaindiak argudio soziolinguistiko hori emateko, baina garbi dagoena da Sarasolaren iritziak eta Hiztegi Batuaren erabakiak eragina izango zutela idazle, zuzentzaile eta hiztegigileengan, eta etengabe zuzendu eta autozuzenduko zela norantza testu asko eta askotan, azken hiru hamarkada hauetan. Erabilera baldintzatuaz ari gara, beraz, ez erabilera aske edo espontaneoaz.

Sarasolaren argudioa berrirakurri nuenean, pentsatu nuen ni hizkuntzarekiko sentiberatasun handirik ez duten hiztunetakoa naizela, ahoskatzeko eta entzuteko askoz ere arinago egiten baitzait norantza, noranzko baino. Eta gaiaz idazten jarri naizenean, pentsatu dut: Egongo al da ni bezalako hiztun askorik? Desagertu al da erabilera idatzietatik —ahozkotik badakit ez dela desagertu— norantza? Zer puntutaraino desagertu da? Zalantzak argitzeko, corpusetara jo eta zenbait bilaketa egin ditut:

Igone2Zenbait ondorio atera daitezke datuetatik:

  • Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoaren datuek erakusten dute Sarasolaren eta Hiztegi Batuaren Batzordearen interbentzioaren aurretik norantza baino ez zela erabiltzen: noranzko (hobeto esan, noruntzkoa) daukaten bi kasuek erabilera diskurtsiboen itxura daukate, lexikalizatutako izenena baino.
  • ZT corpusean ere, 1990-2002 tarteko zientzia-testuez osatuta dagoelarik, ikus daiteke tarte horretan oraindik norantza nagusi zela (% 77).
  • EPG (2000-2007 urteak) eta EPGD (2010-2015 urteak) alderatuta, agerian geratzen da antzeko ezaugarriak dituzten bi corpus horietan puntuak galtzen doala norantza, urteak aurrera joan ahala, % 37 izatetik % 11 izatera pasatu baita.
  • Are puntu gehiago galdu ditu norantzak Lexikoaren Behatokiaren Corpusean eta ETC corpusean. Bide batez, oso datu polita da hau, corpus bietan azaltzen baita ehuneko berean: % 8.
  • Unibertsitateko irakasleek eskolak emateko erabiltzen dituzten materialak biltzen dituen Garaterm corpusean, aldiz, norantza lemaren agerraldiak % 18 dira. Ez da oso proportzio handia, baina agerian uzten du kontrol linguistiko baxua duten testuetan oraindik ere baduela bere txokotxoa.
  • Azkenik, Web-corpusen Ataria dugu, zeinean norantza lemak agerraldien % 28 eman digun. Interneten dabiltzan testu asko eta asko kontrol linguistikorik gabekoak izateari zor zaio, seguruenik, proportzio altu hori.

Gogoetatxo honi bukaera emateko, nabarmendu nahi nuke erabileran ondo sustraitutako hizkuntza-elementu bati eragiten zaionean, ez dela erraza elementu hori guztiz desagerraraztea, behintzat, erabilera espontaneoetatik eta, bestalde, erabileran sustraitutako hiztegi-elementu bati zentzuzko arrazoi linguistikorik gabe eragiten zaionean, denbora aurrera joan ahala, azalpenik gabe geratzen garela konbentzitu nahi (/behar) ditugunean ikasle, irakasle edo hiztunak, oro har, estigmatizatutako elementua zuzentzeko edota ez erabiltzeko.

[1] SARASOLA, Ibon (1997) Euskara Batuaren Ajeak. Alberdania: 147-148

[2] GUILBERT, Louis (1965) La créativité lexical. Paris: Larouse: 55-104