Martin Rezola Clemente
Oso uste zabaldua da Galapago uharteetako txontak izan zirela Charles Darwin hautespen naturalaren arrastoan jarri zutenak, baina, horrelakoetan askotan gertatzen den bezala, honetan ere usteak erdia ustel. Eboluzioaren misterioetan barrena begiak benetan ireki zizkiotenak beste hegazti batzuk izan ziren: ingelesez gaur egun mockingbird izenaz ezagutzen direnak.
Egia da bi txori-taldeok bata bestea bezain harrigarria direla eboluzioaren ikuspegitik begiratuta. Baina bi bide ezberdinen erakusgarri dira: Galapago uharteetariko batean, adibidez, hamar txonta-espezie ezberdin aurki daitezke batera, elkarren lehian, espezie bakoitza bere nitxo ekologikoari atxikia; mockingbird espezieak, ordea, bakoitza bere uhartean bizi da, ez dago lehiarik beraien artean. Bi espeziazio-eredu dira. Horren azalpen polit bat hemen ikus daiteke, Darwinen herenilobaren hitzetan:
Utz ditzagun, bada, txontak alde batera, eta heldu diezaiegun beste… zera… mockingbird horiei. Zehazkiago, haien izenaren eboluzioari, zeren irakurlea dagoeneko susmo txarra hartuta egongo baita: «zergatik ez du mozolo honek euskarazko izena erabiltzen?». Erantzuna erraza da: ez dakidalako zer izen erabili.
Ingelesez, Darwinek mocking-thrush idatzi zuen, baina, esan bezala, gaur egun mockingbird da izendapen estandarra. Horrek bati baino gehiagori liburu (eta film) ospetsu bat ekarriko dio gogora: To kill a mockingbird, gaztelaniaz Matar a un ruiseñor izenburuaz kaleratu zena (bidenabar esanda, protagonista nagusia Atticus dugu… abizenez Finch —txonta!—): hara, berriro…). Ruiseñor idatzi dut? Bai, itzulpen «libre» samarrean, seguru asko arrazoi komertzialak hartaratuta, gaztelaniazko izen ohikoena sinsonte baita (nahiz eta ruiseñor ere erregistratuta dagoen).
Eta euskaraz?
Euskaraz ere erabili izan da sinsonte: Pirritx eta Porrotxen disko batean (Eskerrik asko, Kantu lehiaketa), Berzaizen ahotsean, oker ez banago.
Euskaltermek eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batu Oinarridunak beste ordain bat ematen dute (azken horrek zozo sarreran):
zozo isekari; burla-txori : Mimus polyglotus
[HBOk, berez, minus dakar, baina errakuntza tipografikoa dela ematen du]. Dena den, hiztegi orokorretan izen zientifikoa ematea arriskutsua gertatzen da, Mimus generoak espezie ugari hartzen baititu barnean, eta hor bakar baten aukera egiten da. (Beste batean xeheago aztertuko ditugu HBn izen zientifikoak sartzeak dituen arriskuak.)
Juan Rulforen Pedro Páramo liburuaren itzulpenean, txori burlati erabili zuen Juan Garziak (gaztelaniaz ere erabiltzen da, pájaro burlón, ingelesaren petoa, eta Rulforen jatorrizkoan ere horixe ageri da).
Kepa Altonagak birigarro deitu izan die, Darwinek halaxe izendatzen dituelako bere lanetan: mocking-thrush (alegia, besteak Galapagoetako txontak badira, hauek Galapagoetako birigarroak, nahiz eta senidetasunik ez izan Europako gure txonta eta birigarroekin).
Beste testigantza zeharkako bat egungo pantaila handian dugu. Zinemetan, Sinsajo ikus daiteke, gaztelaniazko emanaldietan. Alegiazko hegaztia, sinsonte x arrendajo bikotetik sortua; jatorriz mockingjay (mockingbird x jay), eta euskaraz eskinoso isekaria (eskinosoa x zozo/birigarro isekaria), Koro Navarrok itzulpen eder batean eman zuena (Gose jokoak trilogiaren barruan).
Beraz, lehengo galderara itzuliz, nola esan beharko genioke euskaraz hautespen naturalaren bidean hain garrantzizko izan den hegazti-mota honi? Nola eman beharko genuke lehen aipaturiko Harper Lee-ren eleberriaren izenburua euskaraz, noizbait itzultzen bada?
PD: artikulua idazteko, oso lagungarriak izan zait David Quammen-en The song of the Dodo liburua eta, jakina, Kepa Altonagaren hainbat liburu eta artikulu, hemendik biziki gomendatzen ditudanak.
31 eskutik 