Gizon, gizatxar

Iñaki Segurola

Orain-hurrengo artikuluan erakutsi nahi izan genuen, olgetan-benetan erakutsi ere, geure neurrira egina dagoela hizkuntza: gizakiaren neurrira, esan nahi nuke. (Pentsatzen jarri ezkero, ez da izugarrizko misterioa gizakiaren hizkuntza gizakiaren neurrira egina egotea.) Alde batetik gizontasun eta gizatasun bezalako hitzak aitatzen genituen, hizkuntza asmatu duen espeziearen ontasunaren erakusgarri, eta bestetik, aldiz, zerrikeria, zakurkeria, astakeria eta abarrak (eta zerritasunik, zakurtasunik eta astotasunik eza), ontasuna, berez, gurea dela argi ageri delarik, eta ez beste izaki horiena, zeintzuen ontasuna gure ondasun izatean bailegoke, izatekotan ere.

Gure ume-denboran, lapurretan, litxarrerian edo okerrean genbiltzala, pertsona helduren bat agertzen bazitzaigun begien bistara, gizonaaaaaa! egiten genuen beti oihu, eta lekuak husten bizi-bizi. Aise ulertzen da gizon hitzak ez zuela orduan guretzat maiz aski hots onik izaten ahal, baina, hala eta guztiz ere, hizkuntzako hiztegiaren jabe (eta mirabe!) egin ahala, irentsi behar izan genuen gizon agertu/portatu eta horien gisakoak onerako hartu behar genituela, eta orobat gertatu zitzaigun geroagoko gizalege, gizabide eta abarrekin.

Gero gure formazio eta desformazioan aurreratu ahala, ohartu ginen gizamunduari edo gizagauzei garbienik eta nabarmenkienik kontrajartzen zitzaiona «basoa» zela: basamundua edo basagauzak. Ik., askoren artetik baina modu bereziki esanguratsuan, gizazalke eta basazalke; gizamunduak etxea edo itxitura izango luke bere funtsetako bat, basamunduak ez bezala: cf., adibidez, Oihenartengan basoillo vs. etxoillo. Eta basoa edo basagauza bakarrik ez: gizakiak osoki menderatu, gobernatu edo ordenatzen ez zuenari sasi-, larre– edo asto– erantsiko zion aurretik giza hizkuntzak (sasi-ardi, larrabere, astoarrosa…).

Basamundua, sasimundua eta gainerako ezmunduak, beraz, eta bestaldean gizagauza: gure ontasuna, gure ordena eta gure ondasuna. Dena ona al da orduan gizagauza? Ez ba! Etxerik edo ordenarik onenean beti agertzen dira artesiak edo litsak. Eta gogoratu naiz giza-arrazoi hitzarekin, edo, hobeki eta zehazkiago esanda, hizkuntzako giza-arrazoiarekin eta ez letrakuntzakoarekin (hitz-kuntza/letra-kuntza bereizketa gero-eta garbiago ageri zait aspaldian). Letrakuntzan eskuarki gauza tribial edo hilak adierazten dira, gauza zuri eta zapalak gehienbat, baina hizkuntzan ez: hizkuntza gorri koskatsuan bada besterik eta bada hoberik, eta esan dezadan, giza-arrazoiaren kasuari gagozkiola, Azpeitiko zaharren ahotik ikasi nuela nik zer zen giza-árrazoie, holaxe, hitz bakarraren azentuerarekin esana eta arrazoi xerio-zuzen-lehor-burutsu-neurrizkoa adierazten zuelarik; halaxe jarri genuen OEHn: «razón (dicho, frase…) seria, formal, recta, severa (litm. ‘razón de hombre’)». Nekez aurkituko duzue hitz hori letrakuntzan, zeren eremu horretan, lehen esan dugunez, giza-ordena zuri eta zapalari dagozkion gauzatxoak irakurtzen baitira eskuarki, eta, ondorioz, gauzatxo itzul-errexak. Giza-árrazoia larre-hizkuntzan bizi da, oso nekez bizi ere; gizá arrazoia, aldiz, noranahiko letrakuntzan ageri zaigu noiznahi.

Hizkuntza gorri koskatsuan ikasitako giza-árrazoi horrek erakusten digu gizagauzak ez direla beti denentzat onak eta desiragarriak, eta horra nola gizagauzen ontasun ustez erabatekoari litsak eta artesiak aurkitu dizkiogun. Bai: giza– osagai horrek izan dezake inoiz bere txar-kutsua ere, edo ez on hutsa bederen; giza hizkuntzan bertan gizagauzak ez dira zeharo libratzen on-gaitzen ebakitik. Gizonak berekin duke gizatxar estalia; gizontasunak berea duke gizatxarkeria edo gizalehorkeria gordea.

Eta horra nola, ibili-ibili eginda, gizonaaaaaa! oihu egiten zuen ume harekin bat eginik bezala gelditzen garen.