Eguna: 2016-04-19

José Ignacio Hualde

Artikulu honen lehendabiziko zatian ikusi genuen bezala, Bizkaiko kostaldeko hizkeretan —zentzu zabalean: Getxotik Ondarruraino eta baita Busturialdean ere—, badira hitz azentudunak eta azentugabeak. Plurala azentuduna da beti, eta, aldiz, hitz gehienen singularra eta mugagabea azentugabeak dira deklinabidearen kasu gehienetan; adib. hiru lagúnen etxea (plurala) vs hiru lagunen etxea (mugagabea).  Hona hemen beste adibide pare bat, Getxoko hizkeran: lagunena ‘lagunarena’ vs lagúnena ‘lagunena’. Irudietan ikusten denez, singularrean doinua laua da eta pluralean, aldiz, badago beherakada azkar bat silaba azentudunaren ondoren:

(1) hori lagunena da ‘hori lagunarena da’ (Getxo)

(2) hori lagúnena da ‘hori lagunena da’ (Getxo)

Esan bezala, hau honela da hitz gehienekin. Badira, hala ere, beste azentuera bat erakusten duten hitz batzuk: hitz bereziak edo markatuak. Hitz markatuetan erroak azentua darama beti eta singularra eta plurala ez dira bereizten azentuaren bidez. Adibidez, Getxoko hizkera tradizionalean léku hitza markatua da, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste hizkera askotan bezala. Hitz markatuak azentudunak dira beti: singularrean, pluralean eta mugagabean. Konpara itzazu hurrengo irudiak: 3. irudian, gure herriko abade da perpausean, hitz guztiak azentugabeak dira berez, eta azentu bakarra perpausaren azken silaban dago (oharra: /p, t, k/ eta beste kontsonante batzuk ahots-korden dardararik gabe ahoskatzen dira eta arrazoi honegatik hutsuneak eragiten dituzte tonuaren kurban irudietan).

(3) hori gure herriko abade da (Getxo)

Aldiz, 4. irudian ikusten da lékuko hitza azentuduna dela eta tonu beherakada bortitz bat eragiten duela:

(4) hori gure lékuko abade da (Getxo)

Lekeition gauzak oso antzekoak dira, baina hitz azentudunen azentua hitzaren azken-aurreko silabara mugitzen da (adib. léku, lekúa, lekúko, lekukúa), Azkuek ikusi zuen bezala (Azkuek pentsatzen zuen Lekeitioko azentuera ia-ia orokorra zela euskaraz, baina hau beste kontu bat da):[1]

(5) Gure herriko abadia da (Lekeitio)

(6) Gure lekúko abadia da (Lekeitio)

Hitz markatuekin singularra eta plurala ez dira bereizten. Adibidez, herri, sagar edo esku hitzak modu desberdinetan  azentuatzen dira singularrean eta pluralean; baina leku hitza ez, markatua baita.

Azentugabetasunaren fenomenoa Bizkaiko parte batean bakarrik aurkitzen bada ere,[2]  Bizkai-Gipuzkoetako beste leku askotan ere singularra/mugagabea eta plurala bereizten dira azentuaz, beti ere hitz markatuen salbuespenarekin. Azentu arauak, hala ere, oso desberdinak izan daitezke hizkera batetik beste batera.

Ikus dezagun Azpeitiko azentu moldea, konparaketarako. Azentu sistema honetan, araurik orokorrena da azentua aitzin-hirugarren silaban kokatzen dela (hau da, hirugarren silaban, hitz-hasieratik kontatuz): alkatíe, izerdíye, alargúne, emakúmie, korrikálaiye, ikarágarriye, mendikúe, aldapákue. Patxi Altuna zenaren garaian, behintzat, guztiz emankorra zen arau hau azpeitieraz eta erdal leku-izenei ere aplikatzen zitzaien: Extremádura, Guadalájara, Txekoslóbakia, Torremólinos (ikus §23). Berezitasun aipagarria da hau, munduko hizkuntzetan oso maiztasun ttikia baitu arau honek. Hizkuntza askotan azentua lehen, azken edo azkenaurreko silaban doa normalean, baina oso oso hizkuntza guttitan hirugarren silaban. Tipologiaren aldetik, ergatibotasuna baino askoz bitxiagoa da Urolaldeko euskal hizkeren azentuera hau.

Azpeitiko arauak beste konplexutasun bat dauka: hitz-prosodikoaren azken silabak ez du azentua onartzen. Beraz, zehazkiago, azentu araua hauxe da: azentua aitzin-hirugarren silaban doa, baldin eta silaba hau hitz prosodikoaren azkena ez bada. Hitzak hiru silaba baditu, azentua bigarren silaban kokatzen da, baina hirugarrenera mugitzen da (edo mugi daiteke) aditz klitiko baten aurrean: lagúne, laguné da; etxíe, etxié da.

Pluralean, azentua atzeratzen da eta ez da mugitzen, hurrengo adibideetan ikusten den bezala:

Azpeitia

Sg	Pl	Sg	Pl
lagúne	lagúnek	alkatíe	alkátiek
laguné da	lagúnek die	alkatié da	alkátiek die
lagunéi	lagúnei	alkatíei	alkátiei
lagunéna	lagúnena	alkatíena	alkátiena
lagunéntzako	lagúnentzako	alkatíentzako	alkátientzako

Garai batean, Azkoitian erro bisilabadunen pluralean azentua hitzaren lehen silaban jartzen zen, lágunek, gízonak. Hau zen bi hizkera hauen arteko desberditasun nabari bat; baina badirudi Azkoitiko belaunaldi berrien hizkeran azentu patroi hau ez dela erabiltzen.

Esan dudana hitz gehienei aplikatzen zaie. Hitz markatuek, aldiz, azentua lehendabiziko edo bigarren silaban dute: báserriye, bílbotarra, éuskerie, éuzkiye, errúkiye.  Hauekin singularra eta plurala ez dira bereizten. Adibidez, bílbotarrai izan daiteke bilbotar bati zein askori.

Azentu arau orokorra oso desberdina da Bizkai-Gipuzkoetako beste eskualde batzuetan, baina singularraren eta mugagabearen vs pluralaren azentueren arteko bereizkuntza eta hitz markatuen kontua antzekoak dira eremu geografiko handi batean (adin batetik gorako hiztunen artean, behintzat).

Antzuolan eta Bergaran, adibidez, arau orokorrez, azentua hirugarren silaban kokatu beharrean,  azken-aurreko silabara mugitzen da hitz gehienekin. Urolaldeko arauarekiko diferentzia hitz luze samarretan ikusten da: lau ésku, eskúa, eskuandáko, eskuandakúa; lau lágun, lagúna, lagunána, lagunandáko; emakumía. Hala ere, pluralean azentua atzeratzen da, beste arau bat aplikatuz: lágunena, lágunendako. Hitz markatuetan azentua lehen edo bigarren silaban dago: áixkoria, líburua, zápatua, dómekia (Azpeitian edo Getxon bezala). Ikus Juan Martin Elexpururen Bergarako hiztegia.

Hitz markatuen zerrenda oso antzekoa da bereizkuntza hau duten hizkera guztietan, Iñaki Gamindek eta biok duela zenbait urte bildu genituen datuen arabera (ikus hemen).

Adibidez, leku gehienetan baso ‘oihan’ markatugabea da eta báso ~ básu  ‘edalontzi’, aldiz, markatua. Hitz markatu asko maileguak dira, batzuk oso zaharrak (liburu, denbora, kipula, aizkora). Beste asko konposatuak dira, zaharrak zein berriak, edo kontrazioren bat jasan dute, nahiz eta hori hain begi-bistakoa ez izan beti (eguzki, egia).

Zuretzat normalean singularra eta plurala bereizten badira azentueraz, zeintzuk dira hitz markatuak hurrengo hitzen artean, singularrean eta pluralean guztiz berdin azentuatzen direnak? (hurrenkera arbitrarioan ipini ditut hi hitzak bikote bakoitzean—beharbada da/dira aditzarekin esan behar duzu ikusteko):

iturri, belarri;  afari, bazkari; beste, este; arbola, alaba; indar, oilar; leku, esku; beste, este; baserritar, txistulari; osaba, lehengusu; sagar, intxaur; egia, gezur.

Azkenik, beste bilakaera diakroniko baten ondorioz, Gipuzkoako eta Bizkaiko beste herri askotan bereizkuntza beste modu batean egiten da. Oñatin, adibidez, hitz gehienek bigarren silaban daramate azentua (berriz ere, azkena ez bada): adárra baina ádar bat;  abáre, abária; burdíña, burdíñia, etab.; baina hitz markatuek lehendabizikoan: áje, ájia, díru, dírua; dénda, déndia; dénpora, dénporia. Adibideak Kandido Izagirreren hiztegitik hartu ditut. Oñatin singularra eta plurala ez dira bereizten azentueran, baina antzeko sistema bat duten beste hizkera batzuetan bai: gizónai ‘gizonari’vs gízonai ‘gizonei’, etab.

Gipuzkoan aurkitzen ditugun hiru azentu-arau nagusiak hauxek dira, beraz:

[+2, -1] = azentua aitzin-bigarren silaban, baina ez azkenean

[+3, -1] = azentua aitzin-hirugarren silaban, baina ez azkenean

[-2] = azentua azken-bigarren silaban

Hiru azentu-arauek emaitza berdinak ematen dituzte hitz laburrekin. Aldea hitz luzeagoekin bakarrik agertzen zaigu:

[+2, -1]	óna	gizóna	alkátea	emákumea	gizónantzakoa
[+3, -1]	óna	gizóna	alkatéa	emakúmea	gizonántzakoa
[-2]	óna	gizóna	alkatéa	emakuméa	gizonantzakóa

Hiru azentu-sistemek lotura historiko garbia dute eta Bizkaiko kostaldeko doinu-azentu sistemarekin ere lotzen dira diakronian.

Artikulu honetan Bizkai-Gipuzkoetako hizkera batzuen azentueraz aritu gara. Hala ere, beharbada euskal azentu sistemarik konplexuenak Nafarroako zenbait hizkeratan aurkitzen ditugu gaur egun. Horretaz, hurrengoan.

[1] Antzeko azentu-lerratze bat Ondarrun ere aurkitzen dugu. Bizkai-Gipuzkoetako hizkera gehienetan, aldiz, hitz azentudun edo markatuen azentua ez da mugitzen:  léku, lékue, lékuko, lékukue.      

[2] Bizkaiko doinu-azentu sistemaren isoglosak lan honetan saiatu ginen zehazten: Hualde, J.I., G. Elordieta, I. Gaminde & R. Smiljanić. 2002. “From pitch accent to stress accent in Basque”. In: C. Gussenhoven & N. Warner, arg., Laboratory Phonology 7, 547-584.  Berlin: De Gruyter.