Hilabetea: ekaina 2014

Posted on

Benfican edo piztiak bizi diren lekuan

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela urtebete baino gehiago, Asier Larrinagak euskarazko bikoizketaren aldeko aldarria egin zuen (ez lehenengoz eta ez azkenekoz ere) blog honetan. Eta aitortza gisa egin zuen, irakurleoi euskarazko bikoizketaren bere historia sentimentala eskainiz. Ariketa polita iruditu zitzaidan hura, aitortza guztiek bezala hunkigarritik ere bazuena. Denbora aurrera doa, blog honetako postak pilatzen doaz, eta, gehiago edo gutxiago, 31 eskuotako bakoitzaren interesguneak, setak eta obsesioak agerian geratzen ari dira. Niri, honezkero, nabarituko zitzaidan itzulpenak euskal literaturari eta euskarari oro har ustez egiten dizkion onurak bistaratzeko tema. Dela literatur kanona osatzen laguntzen duelako, dela literatur estilo eta korronte berriak ekartzen dizkigulako, dela hizkuntzaren garapenean eta (ber)hornitze-prozesuan laguntzen duelako, ni ere, Anjel Lertxundik 1993 hartan esan zuenarekin bat, itzulpena euskal literaturako albiste esanguratsuenetako bat delakoan nago[1]. Itzulpenetako euskara ezaugarritzeko ahaleginari buruz idatzi ditudan azken post akademiko(egi)etan ere igarriko zitzaidan itzulpenak euskarari dakarzkion onurak frogatzeko asmoa. Oraingo honetan bazter utziko ditut akademiakeriak, eta Asierren ereduari jarraituz helduko diot nire tema pertsonalari: aitortza eta omenaldi subjektibo-sentimentalaren bidetik.

Esango nuke 1990eko hamarkadatik aurrera euskarazko literatur itzulpenak izan duen garapen kuantitatibo eta kualitatiboari esker, garai hartan nerabe edo gazte ginenok —alegia, literatura unibertsala esploratzen hasteko adin zoragarrian geundenok— literatur eta kultur erreferente asko zuzenean euskaraz jasotzeko zortea izan dugula, orduan eta harrezkero, lehenbiziko aldiz denbora luzean[2]. Eta ordutik hona gutako bakoitza osatuz joan den literatur ondarean —oso zentzu zabalean ulertuta literatur ondarea: irakurritako liburuak, baina baita izenburu hutsez baino ezagutzen ez ditugunak ere, edo pertsonaien esaldi ospetsuak— aurreko belaunaldienean baino pisu handiagoa duela euskarak. Euskalduntasun hori, jakina, norberaren gustuen, zaletasunen eta ibilbidearen araberakoa da; errepikaezina, beraz, literatur ondarea bezalaxe.

Nire kasuan —Hegoaldeko hiztuna, etxe erdaldun batean jaio eta eskolan euskaldundutakoa, literaturazalea, nahi baino gutxiago baina estatistikek zehaztutako batez bestekoa baino gehiago irakurtzen duena—, Faulkner-en obraren bat aipatzeko eskatuko balidate, honela zerrendatuko nituzke, ziur aski: Mientras agonizo, Hotsa eta ardaila, Santuario… Mientras agonizo aipatu eta gero, As I lay dying zehazteko gai izango nintzateke, modu automatiko samarrean. Eta Hotsa eta ardaila esandakoan, The sound and the fury. Eta luze gabe, El sonido y la furia itzuliko nuke. Baina, hara: lerrook idazten ari naizen bitartean wikipediara jo dut, ziurtasun bila, eta El ruido y la furia dela deskubritu dut.

Bartleby, ordea, hein berean da escribiente eta izkribatzailea nire garunean. Eta haren esaldi ospetsua gogoratu nahi badut, aukeran nahiago ez eta preferiría no hacerlo-ren artean duda egiten dute nire neuronek. Ziur aski garai bertsuan irakurri nituelako Ereinen argitaratutako euskarazko itzulpena eta Augusto Monterroso eta Barbara Jacobs-en Antología del cuento triste hartan topatu nuen gaztelerazko bertsioa.

Primo Levi-ren Sistema periodikoa iltzatuta geratu zitzaidan gogoan. Hau gizon bat bada-k, aldiz, heldu samarra nintzela harrapatu ninduen, eta susmoa dut liburu hori Si esto es un hombre izango dela niretzat betiko.

Duela ez asko, Spike Jonze-ren azken filma ikustera joan nintzen zinemara, eta gure auzoko Carrefoureko langileetako baten ondoan esertzea egokitu zitzaidan. Handik egun gutxira, supermerkatuan erosketak ordaintzen ari nintzela, filmaz galdetzera ausartu nintzen azkenean, eta Jonze-ren filmografiari buruzko elkarrizketa labur bat izan nuen mutil harekin, salgaiei barra-kodea irakurtzeko gailua pasatzen zien bitartean. Duda egin nuen ikaragarri gustatu zitzaidan film bat aipatzean: Donde viven las bestias edo Donde viven los monstruos? Filma inspiratu zuen liburua Where the wild things are da, Maurice Sendak-ena. Gure etxean Piztiak bizi diren lekuan da; halaxe irakurtzen diogu umeari gau askotan, eta halaxe geratu zait grabatuta nire literatur ondarean.

Garai bertsuan edo, El país egunkarian Bohumil Hrabal-en Trenes rigurosamente vigilados liburua aipatuta ikusi nuen. Ezaguna zitzaidan zerbaiten oihartzuna ekarri zidan izenburu horrek, baina ezin izan nuen erabat kokatu itzulpen intrakraneala egin nuen arte: Zorrotz begiratutako trenak obraz ari ziren.

Aurreko maiatzaren 24an, Europako Parlamenturako hauteskundeen bezperan, UEFAko Txapeldunen Ligako finala jokatu zuten Espainiako bi taldek Lisboan. Partida Estádio da Luz delakoan izan zen, Benfica auzoan, S.L. Benfica futbol-taldearen zelaian, hain zuzen. Egun hartan, edo aurreko egunetako batean, komunikabideren batean Benfica lehenengoz aipatzen entzun nuenean, harritu eta poztu egin nintzen nire ezjakintasun erabatekoan. “Hara, orduan, Lobo Antunesen nobelan hainbestetan aipatzen den Benfica horretan estadio bat dago!”. Eta Lobo Antunesen nobela, jakina, euskaraz irakurri dut: Gauzen ordena naturala[3].

Zerrenda amaigabea da. Coetzee Lotsaizuna obrari esker deskubritu nuen (bide batez, nola itzuli zuten gaztelerara: Desgracia? Deshonor?). Boris Vian Ttu eginen dut zuen hilobietan-en bidez. Flannery O’Connor ere euskaraz ezagutu dut. Eta Horace McCoy, eta Irène Némirovski, eta Raymond Carver, eta Steinbeck, eta…

Eskerrak ematea baino ez zait geratzen euskarazko nire literatur ondarea aberasten lagundu didaten guztiei: Maria Garikano, Juan Garzia, Mikel Irurtia, Koldo Izagirre, Fernando Rey, Oskar Arana, Juantxo Ziganda, Itziar Otegi, Xabier Olarra, Eider Rodriguez, Mikel Garmendia, Jose Antonio Sarasola, Juan Mari Mendizabal, Koro Navarro, Iñigo Errasti, Iñigo Roque… Bihotz-bihotzez.

[1] “Itzulpengintzan egin den ahalegina jotzen dut, batere zalantzarik gabe, azken urteotako euskal literaturan gertatu den albiste esanguratsuen”. Anjel Lertxundi (1993) Jakin 79, 59-60.

[2] Baina ez ezinbestean lehen aldiz euskal literaturaren historian. XVII-XVIII. mendeetan Kempisen Kristoren imitazioa edo XIX. mendean Brabanteko Genobebairakurtzen zutenek ere orduko bestsellerrak irakurtzen zituzten euskaraz zuzenean.

[3] Inork azken anekdota honetan pose bat ikusi usteko balu, jakin dezala ez dela hala. Inondik inora harrotzen ez nauen ezjakintasun baten seinale da, besterik ez.

Posted on

Zuei ere bai?

Koro Garmendia Iartza

Sortu al zaizue inoiz euskarazko esaldietan hitzei azentu-marka jartzeko tentazioa? Tildea, bai. Irakurleari indarra zehazki non jarri behar duen adierazteko.

Euskaraz mintzatzeko moduak asko dira; hain da zabal bere txikitasun horretan gure Euskal Herria! Mintzaera horietako askotxo dira zuzenak. Hitzei doinua emateko orduan, aukera batzuk ere badira tartean. Euskarak berezko dituen tonu eta ahoskerak, seguruenera, eraldatzen joaten dira denborarekin, baina ez dut uste aldaera guztiak direnik egokiak. Erdaren eragina, ohi bezala, handia da oso. Bilakaera horretan, faktoreak faktore, hitz batzuk berezko ez duten moduan erabiltzen ari garela iruditzen zait; erabiliaren erabiliaz, zabaltzen joaten dira, eta, azkenerako, normaltasunaren babesa jasotzen dute.

Euskararik ez dakitenei euskaraz irakurri beharra egokitzen zaienean, luzatzen zaizkien testuetan, azentu-marka jarri ohi zaie euskarazko hitzei, euskara txukun samarra egin dezaten entzuleen aurrean. Bada, tentagarria iruditzen zait ohitura hori beste esparru batzuetara zabaltzeko ekimena bultzatzea… Hasteko eta behin, nik neuk hitzak ondo erabiltzen ikas dezadan, izaten baitut zalantzarik. Nola behar du: bénetan ala benétan? Onéspen ala ónespen? Abizenekin eta leku-izenekin, beste horrenbeste… Mendizábal beharrean, Mendízabál behar duela iruditzen zait, eta Tolosaldéa beharrean Tolósaldeá.

Ez da gai sinplea, baina bai interesgarria, nire ustez.

Posted on

Egun on, buenos días, bonjour

Bego Montorio Uribarren

Gaurkoan, proposamen bila natorkizue. Badakit gura adina kontu izango dituzuela burua nekatzeko, baina, benetan diotsuet, apur bat saiatuz gero, denok irtengo gara irabazten.

Hona egoera: jendaurreko aurkezpen formal bat. Ez dio inporta zein den erakundea –gobernukoa zein gobernuz kanpokoa, herri txiki batekoa edo nazioartekoa–, berdin dio horrek, baina Euskal Herrian da eta jendarte zabalari eskainia. Entzuleen artean badaude euskaldunak zein erdaldun elebakarrak, eta antolatzaileak horren jakitun dira.

Hara bada, hartu du mikroa lehen hizlariak eta… zein hizkuntza erabiliko? Nola egingo entzule guztiengana heltzeko?

Irtenbideetako bat aldibereko itzulpena da, jakina; aukera eskaini eta bakoitzak nahi duen hizkuntzan egin dezala. Alabaina, pentsaezina da jendaurreko saio guzti-guztietan interpretazio zerbitzua egotea; ezinezkoa, behar bezainbeste interprete topatzea; ordainezina, kabina-ordu horien kostua; labur esanda, absurdoa litzateke pentsatzea horrekin arazo guztiak konponduko liratekeela. Kasu batzuetarako konponbidea da, baina bestelako jokabideak ere beharrezkoak dira.

Hizkuntza batean esandakoa bestean errepikatzea da beste aukera bat. Txarra nire ustez; aspergarria eta nekosoa. Hizlariak gauza bera bi hizkuntzatan errepikatu behar du, elebidunak birritan entzun behar gauza bera, eta elebakarrak aldizkako jardun etena pairatu behar.

Baten batzuek jokamolde horri eusten diote aldibereko itzulpena egon arren, zeren, protokolozko saioetan edo hiztunak politikariak direnean, entzule guztiei euren hizkuntzan berba egin nahi izaten baitiete hizlariek, guztiengandik hurbil agertu nahi izaten dute, eta lehendabizi euskaraz esaten dutena errepikatu egiten dute erdaraz. Denon kalterako, nire iritziz. Euskaldun elebidunek birritan adituko diote gauzabera hizlariari, autoitzulpen ariketaren lekuko; erdaldunek ere, errepikaturik jasoko dute mezua, behin interpretearen ahotsean eta behin hizlariarenean. Eta atzerriko entzulerik egonez gero, hura ere ez da salbatuko; itzuliko dizkiote lehendabiziko agurrak frantsesera, ingelesera edo dena delako hizkuntzara, eta gero, interpreteak esango dio gauza bera errepikatzen ari dela hizlaria, beste hizkuntza batean (eta atzerritarrak ez du ezer ulertuko, eta… barkatu, hariak nahasten ari naiz! Hori, agian, hurrengo batean).

Arazo handirik ez legoke denok elebidunak bagina, elebidun pasiboak gutxienik. Zuek ere ikusiko zenituzten honela bideratutako bilerak: itzultzailerik gabe, batzuek euskaraz eta beste batzuek erdaraz; hala hasi eta hala buka; batere arazorik gabe. Inguru jakin batzuetan horrela joka daiteke, eta hobe ohitura bilakatuko balitz, baina, oraingoz, gutxitan egoten da horretarako parada.

Nahita aipatu ez dudan beste irtenbide bat ere badago, oso begi-bistakoa gainera: denok ulertzen badugu erdara (salbuespenak salbuespen, Hegoaldeko euskaldun guztiok badakigu gaztelaniaz eta Iparraldeko guztiek frantsesez), zergatik ez erabili erdara hori, eta kito? Erantzuna erraza da: hasieran esan dut EHn geundela; ez naiz azaltzen hasiko ez zaidala onargarria iruditzen egoera horretan erdara hutsez aritzea.

Orduan, zer egin interpretazio zerbitzurik ez badago eta entzule guztiek ez badituzte hizkuntza biak ulertzen? Bada, irudimena dantzan jarri eta irtenbideak (pluralean!) asma ditzagun.

Kasu batean egokia dena –esaterako, diapositibak hizkuntza batean proiektatu eta azalpena beste hizkuntzan eman– tokiz kanpokoa gerta daiteke beste batean. Hizlari berak hizkuntza biak erabil ditzake, baina dena errepikatu gabe, automata programatuaren itxurak hartu gabe. Erraza, ez dakit, baina posible bada; duela gutxi horrelako egoera batean egon nintzen, entzule, eta funtzionatu zuela esango nuke. Ondo eginez gero, elebidunek gehiago jasoko dute, bai, baina elebakarrek ez dute funtsezko ezer galduko.

Entzuleak nor diren…, ingurua zein den…, oreka bilatu behar. Norberak markatutako lehentasunen araberako orekak, tokian tokikoak, unean unekoak. Irudimenaz, ausart. Besteenganako begirunez. Bide berriak urratu, erratu… Saiatu ezean ez baitago asmatzerik.

Zuek baduzue adibide esanguratsurik, proposizio berritzailerik? Jardunbide egokien bilduma osa dezakegu; zorte apur batekin, oihartzuna izango du, eta, patua benetan alde badugu, bide horiek erabiltzen hasiko dira.

Posted on

Configuración > Idiomas > Euskera

Esti Lizaso

Euskaldun eta katalanekin hitz egitean (hizkuntza gehiago ere izango dira egoera berean, seguru) aitzakia berberak entzuten ditut ordenagailua, mugikorra edo dena delako gailu edo programa euskaraz zergatik ez daukaten galdetzen diedanean:

— Ba al dago, ba? Ez nekien euskaraz erabil zitekeenik!

— Uf… oso traketsa naiz gauza horietarako, ez dakit hizkuntza nola aldatzen den.

— Eske nik traste horien euskara ez dut ulertzen, oso hitz arraroak erabiltzen dituzte eta ez naiz moldatzen.

— Gaizki itzulita egon ohi dira, akats asko izaten dituzte eta urduri jartzen naiz.

— Beti aldatzekotan, baina… ez dut inoiz tartea hartzen.

Ezagunak egin zaizkizue? Bada, orain, pentsa dezagun: zenbat ordenagailu ditugu inguruan (etxe, bulego, lantoki, ikastegi eta abarretan)? Eta zenbatek ditugu telefono mugikor, tableta eta antzerako gailuak? Eta gure bikotekide, pisukide, lagun, senide eta abarrenak ere kontuan hartuko bagenitu? Eta… haietako zenbat daude konfiguratuta eta erabiltzen dira euskaraz?

Batzuk-batzuk bai. Hala ere, seguru euskaraz ditugunen artean ere oraindik badugula zer edo zer euskaraz konfiguratzeke: ordenagailua bai, baina telefonoa ez; Windows bai, baina Word ez; Gmail bai, baina YouTube ez; Twitter bai, baina Facebook ez…

Bada, gure esku dago aitzakia horiek baliogabetzea:

Telefono mugikorren ez modelo guztiak, baina bai asko, euskaraz erabil daitezke. Marka batzuk aipatzearren: Alcatel, BlackBerry, HTC, LG, Nokia, Samsung, Sony …

Ordenagailu, tableta eta programa ezagunetako asko eta asko ere euskaraz erabil daitezke: Linux eta Windows; Microsoft Office (Excel, Outlook, PowerPoint, Word, etab.) eta OpenOffice; Adobe Acrobat; FireFox, Internet Explorer eta Opera…

Eta sareko zerbitzu ugari ere bai: Bing, Blogger, Facebook, Google (Bilaketa, Gmail, Google Maps, Google+…), Skype, Tuenti, Twitter, Wikipedia, YouTube…

Salbuespena: sagarrak mantzana izaten jarraitzen du (oraingoz). Apple produktuak hizkuntza «txikietara» itzultzeko inbertsioa egitea ez dago haien lehentasunen artean, baina euskal kontsumitzaile kopurua igota ere erraz geniezaieke bidea…

Hizkuntzari dagokionez… erabilera alor berria izan daiteke batzuentzat, baina, arituz gero, beste edozein hizkuntzatan bezala, berehala ohitzeko modukoa da. Izan ere, ez dut uste «Configuración» edo «Ajustes» menuak euskaraz «Ezarpenak», «Doikuntzak» edo «Konfigurazioa» izena duela ikastea zailagoa denik, gaztelaniaz «Fuente» esanda letra mota esan nahi digutela ulertzea baino.

Akatsak ere izango dira, baina ez dut uste beste hizkuntzetan baino askoz gehiago egongo direnik. Eta akatsak konpontzeko eskarmentua bezalakorik ez da. Hortaz, kontsumitzaileak behar ditugu, fabrikatzaileak euskaraz gero eta produktu gehiago eskaintzera anima daitezen. Horrela, itzultzaile zailduagoak izango ditugu, eta eskainitako kalitatea hobea izango da.

Anima zaitezte, beraz, alferkeria utzi eta minututxo batzuk hartzera gailu, produktu eta zerbitzuak euskaraz konfiguratzeko. Saltzaileek dioten bezala, klik gutxi batzuk izango dira.

Hau irakurri ondoren gutako bakoitzak gutxienez gauza bat gehiago euskaraz jartzea lortzen badugu (gurea zein ingurukoena), ez da gutxi izango.

Posted on

Miyesker

Irantzu Epelde Zendoia

Oso erraz irakurtzeko modukoa egiten ari zait, ongi idatzia egoteaz gain gaia gustukoa dugulako, Garbiñe Bereziartuak orain dela gutxi aurkeztu duen ikerlana: Ingurune euskalduneko gazteak eta hizkuntza idatzia, eskolan eta eskolatik kanpo. Esan dezagun, lehen-lehenik, inguru euskaldun hori egilearen jaioterria dela, Azpeitia, eta gazteen jardunetan oinarritu duela, osoki, bere lana. Gaurko sarrerarako hizpidea izenburuko eskolatik kanpoko horrek emango digu, hain zuzen; zehatzago, ikasle gazte horiek sare sozialetan-eta erabiltzen duten hizkerak. Hobeto esanda, hizkeraren ezaugarri batek.

Hemen tesian transkribatuta datorren elkarrizketa pasarte bat[1]:

____

15. elkarrizketa zatia

1- Eneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee (:

bizi al alaiz?

2- ke pasaaaaaaaaa

ba bai emenxeeeee jaja

zmz

1- bienn bienn alaa berdU (:

ba ondo taa zuu?

2- baitare earki emenxe jajaj

poztn naiz

1- pOzztee naaaizz nire zuu ondo eotieez (:

2- jaja

1- aazpaldiyen hitzein gaabee eeee! hitzein genun azkena oindala 5 iyebetee inguru izengoozan… santo tomasetan!

____

Gazte horiek esparru informalean erabiltzen dituzten hizkuntza ezaugarri nagusiak, egilearen corpus hedatuan ageri denez, hauexek dira: euskalkia erabiltzea, laburdurak erabiltzea, eta, askotan, ahozkora hurreratzeko bestelako bide edo estrategia batzuetara jotzea: letrak eta puntuazio ikurrak errepikatzea, hizki larriak erabiltzea (oihu egiten dutela simulatzeko), eta abar.

Ez dakit ahozkora gerturatzeko ahalegin horregatik izango ote den, edo bestela bi letraren ordez bakarrarekin (ll > y), motxago, moldatu nahi izateagatik, baina begira eman dit azken aldera azaltzen den 5 iyebetee horrek. Ohituta naukate iyabeteetara Txingudialdeko gazteek, ez pentsa, baina Urola ez da Txingudi, eta beharbada, barren-barrenean, ez nuen espero —aitortu behar dut— azpeitiarren mezu-trukeetan miyesker-eta topatzea, han eta hemen.

Teknikoki, fonetika-fonologiaren aldetik, ez ninduke honenbesteraino harritu behar kontu honek: artikulatorioki eta akustikoki oso antzekoak dira, nonbait, illebete eta iyebete aldaeren bokalarteko lehen kontsonanteak. Lehena izanik markatuena, artikulatorioki konplexuena, ulertzekoa da hizkuntzak bat galtzekotan horixe galtzea[2]. Nolabait esateko, fonetikoki onenak irauten duela. Gaztelaniaren historia hurbilean gertatu da hori, eta euskaraz ere ari da gertatzen, nahiz oraindik ez den sakon ikertu fenomenoaren hedadura zehatza. Nahi nuke jakin Azpeitialdean, eta oro har ingurune euskaldunetan, nola diren kontuak.

Millesker

[1] Bereziartua, G. 2013. Ingurune euskalduneko gazteak eta hizkuntza idatzia, eskolan eta eskolatik kanpo. EHUko doktore tesia., 278. or.

[2] Oñederra, L. Ahoskeraren jabekuntza (H1) vs ikaskuntza (H2) elebitasunaren esparruan. EHUren XXXII. Uda Ikastaroetan emandako hitzaldia. 2013ko uztailaren 29a.

Posted on

ADITZ-izena eta aditz-IZENA

Xabier Aristegieta Okiñena

Susmoa daukat batzuetan nahiko itsuki heltzen diogula aditz-izenaren itxura hutsari, alderdi formalari alegia, besterik gabe aditz-izen hori izen peto-peto baten parekotzat jotzeko. Esan nahi dudana da, adibidez, eman aditza aditz-izen bihurtua ikusten dugula emate bat begiz jo bezain laster, eta, behin horri “aditz-izen” etiketa jarri ondoren, askotan ez dugula hortik aurrerako gogoetarik egiten horren erabilerari dagokionez. Aditz-izen guztiak berdinak izango balira bezala, alegia.

Baina kontuak badu mami gehiagorik, eta komeni da ohartzea aditz-izen baten portaera ez dela beti bera izaten; horrela, nola erabiltzen dugun, batzuetan gehiago hurbiltzen zaio aditz baten portaerari, eta, beste batzuetan, izen batenari.

a)   Aditzetik hurbilago: ADITZ-izena

Ikus dezagun honako adibidea:

  • Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketak erretiratzeari buruzko azterlan bat egin dezan.

Adibide horretan, “erretiratze” aditz-izenak osagarri zuzen bat du: “genero indarkeriaren salaketak”. Eta, dakigunez, osagarri zuzena aditzaren osagarri bat da, ez izenarena. Beraz, aditz-izena izan arren, aditzaren ezaugarri horri heldu dio.

Eta aditzaren ezaugarri gehiagori ere euts diezaioke ADITZ-izenak, honako adibide honetan ikus dezakegun bezala:

  • Nire aitak amari gona gorria ekartzeari buruzko kanta hori oso entzuna dago.

Hor, ekartze ADITZ-izenak, osagarri zuzenaz gain (“gona gorria”), subjektu bat ere badu (“nire aitak”), bai eta zeharkako osagarri bat ere (“amari”). Horiek guztiak, aditz bati loturiko elementu sintaktikoak, eta ez izen bati lotuak. Horiek bezalaxe, adizlagunak ere lasai-lasai erants lekizkioke ADITZ-izenari:

  • Nire aitak amari atzo gona gorria ekartzeari…
  • Nire aitak amari atzo Eskoziatik gona gorria ekartzeari…
  • …eta abar.

b)   Izenetik hurbilago: Aditz-IZENA

Lehenbizi jarritako adibideari kontrajarrita, honako hau proposa liteke:

  • Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketen erretiratzeari buruzko azterlan bat egin dezan.

Ikusten denez, -EN atzizkia gehituz, lehenengo adibidean aditz-izenaren osagarri zuzena zena orain izenlagun bihurtu dugu. Erretiratze aditz-izena da, bai, baina izenaren osagarri horri heldu dio. Eta, horri ez ezik, adjektiboari ere bai. Adibidez:

  • Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketen erretiratze kezkagarriari buruzko azterlan bat egin dezan.

Beraz, ADITZ-izena / aditz-IZENA aukera horretan, aditz-izen baten aurrean gaude bi kasuetan, baina badirudi esan genezakeela ADITZ-izena hurbilago dagoela aditz-izaeratik, eta aditz-IZENA, aldiz, izen-izaeratik.

Bataren edo bestearen alde hartutako erabakiak baldintzatu egiten ditu konbinaketa sintaktikorako aukerak, ikusi dugunez. Baina konbinaketa sintaktikoari loturikoez bestelako eragin semantiko bat ere izaten du erabaki horrek. Eragin-mota hori abstraktutasun / zehaztasun ardatzean kokatzen da, eta jarraian horretantxe sakondu nahiko nuke pixka bat, esango bainuke euskarazko itzulpenetan ez dela beti oso aintzat hartzen.

Aurrera jarraitu aurretik, esanda utzi nahi nuke gogoan izan beharrekoa dela ezen, euskalki batean ez bada ADITZ-izena erabiltzeko aukerarik ematen, ez dugula eskueran izango, pentsatzekoa denez, aditz-IZENarekiko kontrajarpen-aukera hori ere, ez eta horren ondoriozko bereizketa semantikorik ere.

Abstraktutasun / zehaztasun ardatza

Oro har, badirudi ADITZ-izenak abstrakzio-maila batean formulatuta adierazten duela kasuko ideia edo ekintza; horrenbestez, ez digu ematen errealitatean gauzatutako ideia edo ekintza baten berri. Horrek ez du esan nahi ADITZ-izena ikustetik ezinbestean interpretatu behar denik ideia edo ekintza hori ez dela errealki gauzatu, baizik eta ADITZ-izena ez dela iristen horri buruzko informazioa emateraino.

Aldiz, ADITZ-izenaren eta aditz-IZENaren arteko bereizketa egiten den hizkeran (eta euskara batuan egin egiten dugu bereizketa hori), aditz-IZENA, gehienetan, egiazki gauzaturiko ideia edo ekintza bat adierazteko erabiltzen dugula iruditzen zait. Hori erakusteko, onena adibide batzuk jartzea izango da:

  • “Titanic”en hondoratzea / “Titanic” hondoratzea.

Titanicen hondoratzea gertakari –edo, nahiago bada, “gertakin”– historiko bat da. Gertakari gertatu bat, alegia. “Titanic hondoratzea”, ordea, bere horretan, ideien eta kontzeptuen mailako elementu bat besterik ez da. Berdin gertatzen da ondoko bi adibideetan.

  • Amerikaren aurkitzea edo aurkikuntza / Amerika aurkitzea.
  • Normandiako lehorreratzea / Normandian lehorreratzea.

Bada, aurreko adibide horien bidez defendaturiko interpretazioarekin ados baldin bagaude, komeni litzateke begirada zorroztu genezan hain historia ezagunekoak izan ez arren halaber gertatuak eta, beraz, historikoak diren esaldiak euskaratzean:

  • Comparecencia del Consejero para informar sobre la ejecución del Plan Foral de la Juventud 2013.

Bi aukera:

ADITZ-izena: Kontseilariaren agerraldia, Gazteriari buruzko 2013ko Foru Plana betetzeari buruz informatzeko

Aditz-IZENA: Kontseilariaren agerraldia, Gazteriari buruzko 2013ko Foru Planaren betetzeari buruz informatzeko

Foru Plana dena delako moduan bete izanari buruz ari bada gaztelaniazko esaldia, eta ez Foru Plana betetzearen inguruko ideia abstraktu bati buruz, bigarren aukerak ematen du egokiena.

  • Fundazioa desegiteari buruzko bere iritzia azaldu zuen.

Fundazioaren desegiteari buruzko bere iritzia azaldu zuen.

Fundazioa desegitea egitasmo bat baldin bada –hots, desegitasmo bat–, edo gogoetagai huts bat, egokia iruditzen zait lehenbiziko aukera. Baina fundazio-desegite hori jadanik gertatu bada, nire ustez bigarrena litzateke zuzena, ez lehena.

Abstraktutasun/zehaztasun ardatza eta nominalizazioak

Azken adibide horiek agerian uzten duten beste gauza bat da kasuan kasuko ekintza gauzatu izanaren edo ez izanaren berri ez emate hori euskarazko ADITZ-izenak gaztelaniazko (eta beste hizkuntza batzuetako) nominalizazioarekin duen ezaugarri komuna dela (artikulu honetan defendatzen ari naizen ikuspegitik, ezaugarri hori nominalizazioak ez luke konpartituko, paradoxikoki, aditz-IZENarekin).

Horregatik, sorburu hizkuntzako nominalizazio batekin topo egitean (ere), behar-beharrezkoa da itzultzaileak arreta handiz jokatzea, eta azter dezan ea nominalizatutako aditzak ekintza gauzatu bat ala gauzatugabe bat adierazten duen. Dena delakoagatik (ikerlanerako denbora-faltagatik, adibidez) itzultzaileak ez badu lortzen horri buruzko zalantza argitzea, zuhurragotzat jotzen dut ADITZ-izena erabiltzea aditz-IZENA baino (eta, zer esanik ez, aditz jokatua erabiltzea baino, horrek dakarren orainaldi, lehenaldi eta geroaldiaren artean aukeratu beharrarekin); zeren, esan bezala, ADITZ-izenak ekintzaren gauzatzea ez baitu ez baieztatzen ez ezeztatzen.

Ikus ditzagun bi adibideok:

  • Seminario “imagen y realidad mediática”, sobre la representación de las mujeres en los medios de comunicación.

Representación horrek ez digu bere horretan argitzen ea representación que se ha ofrecido en los medios de comunicación esan nahi duen (alegia, gertaturiko ekintza bat), ala representación hori modu intenporalagoan jorratzen den; adibidez, emakumeak komunikabideetan islatzeak oro har dituen nondik norakoei buruzko mintegi bat izateagatik.

o   Esan bezala, itzultzaileak hori argitzerik ez duen bitartean, zuhurragoa eta ziurragoa iruditzen zait ADITZ-izena erabiltzea, bai eta islatze hori modu abstraktuan jorratua dagoela egiaztatzen duenean ere:

“Irudia eta errealitate mediatikoa” izenburupeko mintegia, emakumeak komunikabideetan islatzeari buruzkoa.

o   Baldin eta itzultzaileak ziurtatu egiten badu representación de las mujeres [efectivamente ofrecida] en los medios de comunicación dela esanahia, orduan, aditz-IZENA:

…mintegia, komunikabideek eskaintzen duten emakumeen islatzeari buruzkoa (beste itzulpen-aukera batzuen artean, eta izen baten ordez –isla edo irudia, adibidez– aditz-izena erabiltzea erabakitzekotan; ohar bedi komunikabideetan adizlagunak halakoa izateari utzi egin diola aditz-IZENA erabiltzean).

  • El Parlamento de Navarra vuelve a mostrar su más profundo rechazo a la prolongación de la vida útil de la central nuclear de Garoña.

Prolongación nominalizatuak ez du argi uzten jadanik gertaturiko egintza bat adierazten duen (alegia, se ha prolongado esan nahi duen) ala ideia huts bat den (plan bat, gogoetagai bat…).

o   Ziurtatzen badugu jadanik harturiko erabaki bat dela (hots, gauzaturiko zerbait):

Nafarroako Parlamentuak berriro ere adierazten du zeharo arbuiatzen duela Garoñako zentral nuklearraren balio-bizitzaren luzatzea.

o   Zalantza gelditzen bazaigu egiazki gauzatu ote den, edo ziur baldin badakigu ideia huts bat dela:

Nafarroako Parlamentuak berriro ere adierazten du zeharo arbuiatzen duela Garoñako zentral nuklearraren balio-bizitza luzatzea.

 

Ziur nago hemen adierazi dudan ideiak salbuespen bat baino gehiago izango duela. Nolanahi ere, uste dut orain arte eskaini izan zaiona baino arreta handiagoa merezi duela.

Posted on

Deklinabide-printzak

Alfontso Mujika Etxeberria

Blog honetan maiz plazaratzen diren gai potolo eta hainbatetan soziolinguistikoak ikusirik, ia lotsagorritu egiten naiz nire gai ñimiñoekin agertuta, baina —Xabier Letek kantatu zuen bezala— Fidel Castro izateko ez bainintzan jaio, txikikeria horietako batzuei helduko diet oraingoan, ordenagailuaren pantailak begi aurrean pausatzen dizkidan testuetan behin eta berriro agertzen diren kontuak baitira.

Lehenengo txikikeria: nola deklinatzen dituzu kontsonantez amaitzen diren leku-izenak, hala nola Gasteiz eta Eibar? Gasteizko eta Eibarko ala Gasteizeko eta Eibarreko? Gasteiztik eta Eibartik ala Gasteizetik eta Eibarretik?

Sistematikoki hautatzen duzu molde bat ala unean-unean erabakitzen duzu?

Jakina da bietara ondo dagoela. Euskaltzaindiaren gramatikan (EGLU I) argi eta garbi ageri da bi aukerak zuzenak direla, eta Eibar(re)tik Bilbora 50 km inguru daude. Eibarr(er)a joateko bide erosoena autopista da adibideak ere ematen dira han.

Nik, sistematikoki, –e epentetikorik gabeko aldaerak erabiltzen ditut: Gasteizko, Eibartik…

Eta, jakina, ez naiz bakarra: hori da joera nagusia, Google orojakilearen arabera:

Gasteizko: 2.910.000 agerraldi; Gasteizeko: 231.000 agerraldi.
Eibartik: 24.700 agerraldi; Eibarretik: 2.300 agerraldi.

Hala ere, adlatiboekin (NORA, NORANTZ, NORAINO) ez naiz ondo moldatzen –e epentetikorik gabeko formekin (ahozkoan bai, baina hori beste kontu bat da: etxea ere esaten dut, baina etxera idatzi) , Gasteiza, Eibarraino… , eta epentesira jotzen dut, Gasteizera, Eibarreraino…, nire koherentzia-nahiari zaplatekoa emanda.

Zaplatekoaren eztigarri, Google daukat:

Eibarrera: 51.700 agerraldi; Eibarra: 1.360 agerraldi.
Gasteizera: 146.000 agerraldi; Gasteiza: 14.200 agerraldi.

Badut esperantza (urruna), inkoherenteok % 90 baikara, noizbait inkoherentzia estandarizatu eta arau bihurtuko dela (dutela dagokienek).

Hala ere, ohar bat: kanpoko leku-izenetan kasuistika oso zabala da, eta, nahi izanda ere, epentesirik gabeko moldea ezin da beti-beti erabili: Londresko eta Paristik gisakoetan bai, baina, amaieran bi kontsonante daudenean, nekez erantsiko dugu hirugarrena. Horregatik, New York(-)eko, New York(-)etik (New Yorkko, New Yorktik???) eta abar (saiatu, adibidez, hauekin: Burgenland, Txerepovets, Vorarlberg, Halytx… Eta badira amaieran hiru kontsonante dituztenak ere: Novokuznetsk, s-Hertogenbosch…). Halakoetan, koherentzia-nahiari beste zaplateko bat emanda, epentesira jo behar izaten dut (gehienetan, marratxoa tartekatuz): Burgenland-eko, Txerepovetsk-etik, Novokuznetsk-eko, (eta, amaieran kontsonante bakarra izanik ere, euskaraz guztiz arrotzak gertatzen diren kontsonante-elkarketetan ere epentesira jo behar da ia ezinbestean: Volvograd-eko, Vladivostok-etik…)

Bigarren txikikeria: nola deklinatzen dituzu Usurbil eta Baztan? Euskaltzaindiaren gramatikak, deklinabide-tauletan, ez ditu kasu horiek berariaz aztertzen. Horrenbestez, ondorioztatu behar genuke Usurbileko zein Usurbilko eta Baztaneko zein Baztanko formak zuzenak direla; baita Usurbiletik zein Usurbiltik eta Baztanetik zein Baztantik ere.

Hala ere, denok dakigu –l eta –n ondoren–d bihurtu ohi dugula berez –t dena. Euskaltzaindiaren gramatikaren tauletan ageri ez bada ere, hau dakar, ohar gisa, Euskal gramatika laburrak:

Hor ditugu Usurbildik eta Baztandik. Zalantzagarriagoa da Portugal-en kasua eta oro har Euskal Herritik kanpoko geografi izenen kasua: Portugaldik, Portugaletik; Afganistandik, Afganistanetik. e.a.

Eta, deklinabide-tauletan ez bada ere, honela dio Euskaltzaindiaren gramatikak (EGLU I) adlatiboari buruzko atal orokorrean (1.4.7), kasuaren markari buruz ari dela:

(…) Berebat leku izenetan: Maulerik diote euskalki batzuetan; gehienetan, ordea, Paristik, Eibartik, Zarauztik… , baina Lyondik, Zeraindik, Usurbildik, Zizurkildik; Madrildic, dio Mendiburuk. Hauetan, haatik, Parisetik, Eibarretik eta abar ere onartuak ditu Euskaltzaindiak.

Zer ondorio atera hortik? Nik ulertzen dudan moduan, adierazi nahi da leku-izenetan halakoetan ohikoa dela –tik atzikiaren ordez –dik forma erabiltzea: Usurbildik eta Baztandik. Nik, sistematikoki, hala jokatzen dut: Usurbildik, Baztandik, Andoaindik, Muruzabaldik, Azkoiendik…

Eta Euskaltzaindiak oharrik egin ez duen leku-genitiboan (NONGO), zer? Usurbilgo elizaren hormak eta Baztango bazterrak kanta gogoangarriak gogoan, –l edo –n letraz amaitutako leku-izenetan –go bihurtzen dut sistematikoki berez –ko den atzizkia: Usurbilgo, Baztango, Andoaingo, Azkoiengo, Barañaingo, Aizarnazabalgo, Muruzabalgo, Santsolgo…

Bada, hala ere, ohar deigarri bat Euskaltzaindiaren 150. arauan (Arabako herri-izendegia) Asparrena herri-izenari buruz (erreparatu azken lerroari):

Gogoratu behar da Asparrena izenaren bukaerako –a artikulua dela. Hortaz, Udalaren izen osoa erabiltzean honakoa da bidea: Asparrena, Asparrenarekin…; baina Asparrenean, Asparreneko, Asparrenetik, Asparrenera… Era berean, izen honek bere azken –a galtzen du ondoan beste determinatzaile bat edo adjektiboa daramanean; adibidez: Asparren maitea, Asparren osoan, Gure Asparren hau...

Beraz, ez bedi erabil: Asparrengo, Asparrendik, Asparrenen.

Deigarria da, besteak beste, orrialde berean Harana herri-izenari buruzko antzeko oharra baitago «Beraz, ez bedi erabili…» azken debeku-lerro hori gabe. Ez dakit zein den arrazoi ezkutua Asparrengo eta Asparrendik gaitzesteko. Udalak, behintzat, Asparrengo Udala izendapena erabiltzen du, eta IVAPeko estilo liburuak ere Asparrengo eta Asparrendik proposatzen du (84. or.). Pentsatzen dut leku-izenaren jatorrizko osagaietan barren hitz arrunta egotea izan daitekeela arrazoia, eta, hala, hitz arrunten deklinabidea nahitaez erabili beharra dagoela adierazi nahi izan dela. Hala izatera, Harana leku-izenaren kasuan gauza bera gertatuko litzateke, baina ez da esplizitatu debeku hori, ezta Nafarroako Abaurregaina leku-izenaren kasuan ere. Eta, bestalde, Debagoiena eta Debabarrena leku-izenen kasuan, hau jakinarazi zuen Euskaltzaindiko Onomastika batzordeak Mankomunitateak eskatuta emandako irizpenean:

“Deklinabideari dagokionez, egokiago ikusten da bertako joerari so eginez: Debagoieneko, Debagoienean, Debagoienetik, e.a erabili, nahiz eta Debagoiengo ere zuzena izan.“

Eta kanpoko leku-izenetan, nola? «Zalantzagarriagoa da» dio Euskal gramatika laburrak. Hala ere, kanpoko leku-izenak arautu direnean, sistematikoki aplikatu da molde hori (-NGO: Afganistango Estatu Islamiarra, Azerbaijango Errepublika, Bahraingo Erresuma, Beningo Errepublika, Bhutango Erresuma, Irango Islamiar Errepublika… -LGO: Madrilgo Erkidegoa, Brasilgo Errepublika Federala, Israelgo Estatua, Nepalgo Erresuma, Portugalgo Errepublika…). Salbuespen bakarrak Esperantza Oneko lurmuturra, Mindanao Musulmaneko Eskualde Autonomoa eta Kanaleko uharteak dira, on, musulman eta kanal hitzak arruntak direlako.

Aitortu behar da, hala ere, leku-izen silababakarretan gogortxo gertatzen dela: Poza de la Salgo, Silgo… baina, egia da, bestalde, halaber gertatzen dela gogortxo Eibarko moldea kanpoko leku-izen silababakarretan; Elxko, Pasko, Brestko…

Hirugarren bitxikeria: nola deklinatzen duzu Zarautz eta Agoitz? EGLUk, deklinabide-tauletan, ez ditu kasu horiek aztertzen. Beraz, ondorioztatu behar genuke Zarautzeko zein Agoitzeko formak zuzenak direla. Baina epentesirik gabeko formak erabiltzen ditugunok Zarauzko (eta ez Zarautzko) eta Agoizko (eta ez Agoitzko) erabiltzen dugu sistematikoki, TZ + K = ZK legea aplikatuz. Ez dago hori arauetan esplizitatuta, baina, adibidez, ohar hau eman du Euskaltzaindiak Nafarroako udal-izendegian (155. araua):

Gogoratu behar da Agoitz izenaren bukaerako txistukaria frikari bihurtzen dela hainbat kasu marka hartzean. Hortaz, deklinatzean, honakoa da gomendatzen den bidea:

Agoitz, Agoitzen, Agoitzekin…, baina Agoizko, Agoiztik.

Sistematikoki, Euskal Herriko leku-izenetan, baina kanpoko leku-izenetan? Koherentzia-nahiari hirugarren zaplatekoa emanda, kanpokoetan epentesira jotzen dut; alegia, Zarauzko eta Agoiztik bai, baina Metz-eko (eta ez Mezko!!) eta Lutz-etik (eta ez Luzetik!!).

Azken bitxikeria: nola deklinatu behar dira ez leku-izen, ez pertsona-izen diren izen bereziak? Adibidez, Elhuyar, Opus Dei, Renfe edo Podemos erakundeak? Euskaltzaindiak ez digu esan, baina pentsatu beharko dugu leku-izenen sailera biltzekoak direla. Beraz, Eibar edo Bilbo bezala deklinatuko ditugu. Baina, kontsonantez amaitzen direnetan epentesia aukerakoa denez, zer egin behar dugu? Eibarko, Eibartik egiten badut, berdin jokatu behar dut? Elhuyarko beraz, eta ez Elhuyarreko? Koherentzia-nahiari laugarren zaplatekoa emanda, epentesia erabiltzen dut/dugu:

Elhuyarreko, Podemoseko, Repsoleko, CAFeko, Petronorretik, IVAPetik…

Halakoxeak baitira, askotan, hizkuntzaren txikikeriak: arau adina salbuespen.

Posted on

Itzulpenaren argi-ilunak

Iñaki Iñurrieta Labaien

Administrazio-prosa itzulia asko aurreratu da azken 30 urteotan. Uste dut denok gaudela ados horretan; garai batean baino askoz testu irakurgarriagoak ematen dira euskaraz gaur egun. Ahalegin handia egin da testuek korri dezaten, ahalik eta argienak izan daitezen. Hori zen helburua, hori izan da kontsigna nagusia, eta IVAPek ondo markatuta utzi zuen bidea Hizkera argiaren bidetik liburuan (1994).

Ahalegin horretan zorroztu dituzte begia eta luma itzultzaile askok. Irakurle zorrotz izan beharra zegoen jatorrizko testu maiz ilun, lauso, gaizki idatziak interpretatzen asmatzeko eta ondoren, behar izanez gero, testua berrantolatzeko, testu irakurgarriak lortzea helburu. Ahalegin horien guztien ondotik, jatorrizkoa baino prosa argiagoa da askotan euskarazko itzulpena.

Aspaldi ez dela, Administrazioko langile batzuekin kontu hauez ari nintzelarik, ekarri zuen solasak nola izan daitezkeen Administrazioaren zenbait testu hain bihurri idatziak. Eta jakin nuen ezen jatorrizko testuen iluntasun edo lausotasuna ez zaiola beti zor idazlearen zabarkeriari edo estilo txarrari; izan daitezkeela beste arrazoi batzuk.

Arrazoi bat Igone Zabalak behin hemen esandakoa da, noski: ulergaitz izatea berezko helburua dela askorentzat, profesional asko bizi baita Administrazioaren eta herritarren arteko bitartekaritza horri esker.

Beste arrazoi bat honako hau izan daiteke: arau bat egiten denean, errekurritu egingo dutela uste bada, ilun uztea komeni da, legea egin duenak aukeran izan dezan irtenbideren bat errekurtsoaren aurrean. Esate baterako, gobernu zentralak ohiz kanpoko soldata bat ez ordaintzeko araua emana badu eta gobernu autonomoak ohiz kanpoko soldata hori ordaintzeko araua ematen duenean.

Letra ilun uzteko hirugarren arrazoi bat politikoa izan daiteke, politiko hitzaren adiera estuagoan; aurrez aipaturiko arrazoiak ere politikoak baitira, jakina. Esate baterako, zurian beltz jartzen denaren atzean dagoen auzia sakonera politiko handikoa eta oso korapilatsua bada, eta aldi berean irtenbide bat eman behar bazaio nahitaez, eztabaidan diren parte guztiek adostu dezakete gauzak lauso jartzea. Lauso jartze hori bera aurrerapausoa da denentzat, soluzio bat aurkitu beharra nahitaezkoa bada baina hoberik ez badago.

Demagun Estatu-auzi politiko sakon, irtenbide zaileko baten aurrean gaudela, hain dira kontrajarriak batzuen eta besteen helburuak. Oso ikuspegi, interes eta helburu kontrajarriak izanik, hala ere nahitaezkoa da denentzat ataka horretatik itun baten bidez irtetea, egoera hari irtenbide itundu bat ematea. Orduan, testua adosten da halako moldez non testu horrek interpretazio kontrajarri horiek denak ameti litzakeen in potentia. Alegia, letra ilun hori interpretatzeko moduak irekita uzten dira, gero eragile batzuek eta besteek joko-eremu bat izan dezaten gauzak beren interes desberdinen arabera interpretatzeko.

Demokrazia ulertzeko bi modu daude argi-itzaletarako joera horien atzean, iruditzen zait. Bat, plain language edo euskara argiaren bidetik lihoakeena da: gauzak ahalik eta argien eta zehatzen adieraztea da xedea, ahalik eta ulergarrien herritarrentzat, hartara denek jakin dezaten zer egin daitekeen eta zer ez, zertara behartuak diren, zergatik…

Beste interpretazioaren arabera, joko-eremua geroaldi balizko batera atzeratzen da, alde batek, boterea duenak, badakielako, edo uste duelako, geroaldi horretan ere bere alde izango dituela instantzia erabakitzaileak, edo kontrolpean izango dituela; eta beste aldeak, ahulagoak, uste edo espero duelako botere-egoera hori aldatu egin daitekeela gerora, eta abagune hobe bat noiz agertuko zain geratzea komeni zaiola, non interpretazioa aldekoago izango baitu.

Puntu horretara heldurik, pentsa liteke hori jada ez dela itzultzailearen egitekoa, hor Artxihermeneutaren alorrean sartzen garela: Hasieran Hitza zen, eta harrezkero Oro da Testu Iruzkin. Edo pentsa liteke itzultzaileak izan behar duela gai horretarako ere; alegia, bere lanabesak neke handiz zorroztera iritsi ondoren, are gehiago zorroztu behar dituela, zertarako eta jatorrizkoaren lausotasun bera zehaztasun osoz emateko.

Posted on

Aditz-kohesioa eta modalizazioa euskarazko ikerketa-testuetan: zenbait gogoeta

Igone Zabala Unzalu

Maiatzeko artikuluan ikerketa-testuetan erabiltzen diren aditz-jokoez aritu ginen. Orduan ingelesezko eta gaztelaniazko corpusen azterketetan oinarritutako ikerketa sendoen emaitzak azaldu genituen. Ikerketa-artikulu espezializatuak ingelesez edo bestelako hizkuntza handietan argitaratu ohi direla esaten genuen baina, hala ere, egun ez direla gutxi unibertsitatean euskaraz idazten diren ikerketa-lanak: gradu bukaerako lanak, master-tesiak eta doktoretza-tesiak, besteak beste. Aurreko artikuluaren jarraipen logikoa, beraz, euskarari buruz zerbait esatea dateke baina, corpusetan oinarritutako ikerketa sakonen emaitzak eskaintzerik ez dugunez, adibide gutxi batzuetan oinarritutako gogoeta txiki bat baino ez dugu egingo.

Ikerketa-lanak espezialitate-alor bateko jakintzaren garapenari egiten zaizkion ekarpenak dira. Komunitate zientifiko baten kideak urratsez urrats garatzen doaz, elkarlanean, ikerketa-ildo bat, eta ikerlan bakoitza ale txiki bat baino ez da lankidetza horretan. Ez da nahikoa ikerketa egitea, lana ez da bukatuta egongo ikerketa horren emaitzak dagokion ikertzaile-komunitateari ezagutarazten zaizkion arte. Hortaz, esan daiteke ikertzaileak jakintza-komunitate baten kide ez ezik, diskurtso-komunitate espezializatu baten kide ere badirela. Ildo horretatik, ikerketa-lanetan funtsezkoa da dokumentazio-fasea, gure lana beste batzuek egindako lanen testuinguruan egokiro kokatuko dugula bermatu beharko duena. Dokumentazio-fasea eta ikerlanaren fase esperimentala bukatutakoan, egindako lana testu batean islatzeko unea iritsiko da, alegia, gure komunitate epistemiko-diskurtsiboaren gainerako kideei ahoz edo idatziz lortutako emaitzak eta ondorioak komunikatzeko unea. Testua gure diskurtso-komunitatean finkatutako testu-generoen arabera egituratu beharko dugu. Hortaz, bereizi beharko ditugu hasierako laburpena (abstract), lan osoaren berri labur eman beharko duena, eta aurrera eramandako ikerketa azalduko duten atalak: sarrera, material eta metodoak, emaitzak eta eztabaida, eta ondorioak. Testuratze prozesuan, askotariko diskurtso-helburuei aurre egin beharko diegu eta, une oro, helburu horietarako hizkuntza-baliabide egokienak bilatzen saiatu beharko gara. Besteak beste, aditz-joko egokiak hautatzen joan beharko gara ahotsen kudeaketa eta modalizazioa gure diskurtso-helburuekin egokiro uztartzeko eta, era berean, aditz-kohesioa deritzon testualtasun-baldintza zaintzeko.

Ahotsen kudeaketari dagokionez, une oro zaindu beharko dugu ondo bereiztea gure komunitate zientifikoan oro har onartutzat eta finkatutzat hartzen den jakintza, egile jakin baten edo batzuen lehenagoko ekarpenak, aurreko lan batzuetan guk edo gure ikerketa-taldeak egin dituen ekarpenak eta esku artean dugun testuan aurkezten ari garen lanaren ekarpena. Lanaren izaeraren eta edukiaren arabera, lau plano horiek lanaren atal guztietan ager daitezke, baina gerta daiteke baita horietako batzuk bakarrik agertzea ere. Nolanahi ere, diskurtsoa egokiro antolatuko badugu, erabiliko ditugun aditzen pertsonak eta aldiak egokiro hautatu beharko ditugu, une oro zer planotan ari garen garbi gera dadin.

(A) Finkatutzat hartzen den jakintzarekin lotutako baieztapenak orainaldi burutugabean (da, dauzkatela, ageri da..) edo burutuan (neurtu izan da…) adierazten dira eta hirugarren pertsonan edo inpertsonalean ager daitezke. Izan ere, baieztapen horien subjektuak hizpide ditugun objektuak, fenomenoak edota datuak izango dira maiz (detritua, makroalgek, makrofitoen ekoizpen primarioari buruzko datu gutxi…) eta, beste batzuetan, ikertzaileen komunitatearen barruan kokatzen diren zehaztu gabeko subjektuak (oro har onarturik dago, neurtu izan dira…).

(1) Detritua esekiduran dagoen materia organiko partikulatuaren zati garrantzitsua da, batez ere oso sakonak ez diren itsasadarretan…

(2) Oro har onarturik dago makroalgek landare baskularrek baino karbohidrato disolbagarri gehiago dauzkatela…

(3) Mundakako itsasadarrean dauden makrofitoen ekoizpen primarioari buruzko datu gutxiageri dabibliografian.

(4) Oro har, itsasadar honetako ekoizpen primarioa fitoplanktonaren ekoizpen primario modura neurtu izan da.

(B) Egile jakin baten edo batzuen lehenagoko ekarpenarekin lotzen diren ideiak adierazteko orduan, hainbat egoera egon daitezke:

(B1) Berrikustapen bibliografikoan ondo ezarritako ideiei oinarri sendoa emateko beste ikertzaile batzuen lanei erreferentzia egiten zaienean, lanak beraiek hauta daitezke subjektu modura (ikerketa ugarik, materia partikulatu bizigabeen erabilera aztertzen dituzten lanak,…) edota inpertsonala erabil daiteke (askotan aztertu dira, egin dira…). Bestalde, orainaldi burutua (ezagutarazi dute, aztertu dira, egin dira…)edo burutagabea (urriak dira…) erabil daitezke. Finkatutzat ematen diren ideiak orainaldi burutugabean azaldu ohi dira (osagai nagusia bada ere, beste osagai batzuk erabiltzen dituztela, erakusten dituzten erantzun fisiologikoak, berresekiduran dagoen…).

(5) Bibalbio iragazleentzako janariaren osagai nagusia fitoplanktona bada ere, ikerketa ugarik ezagutarazi dute itsas bazterretan molusku horiek sestonaren beste osagai batzuk erabiltzen dituztela energia-iturri modura: fanerogamoak (Lucas eta Newell 1984; Kharlamenko et al. 2008), makroalgak (Cranford eta Grant 1990),…

(6) Fitoplankton-espezie desberdinen aurrean bibalbio suspentsiboroek erakusten dituzten erantzun fisiologikoak askotan aztertu dira (Webb eta Chu 1981; Whyte 1987; Prins et al. 1991; Rouillon eta Navarro 2003), baina materia partikulatu bizigabeen erabilera aztertzen dituzten lanak urriak dira eta, gainera, horietariko gehientsuenak janari bezala berresekiduran dagoen sedimentua erabiliz egin dira (Frechette eta Grant 1991; Turner eta Miller 1991; Navarro et al. 1992; Velasco eta Navarro 2003).

 

(B2) Beste batzuetan, aldiz, beste egileen ekarpenak (metodologia, emaitzak, ondorioak) erkatu egiten dira azaltzen ari den lanaren ekarpenekin, dela ekarpen horiekin bat etortzeko, dela zalantzan jartzeko.

(B2.1) Beste ikertzaileen ekarpenak gure ekarpenekin bat datozenean, beste egileen lanetan edota gureetan finkatutzat ematen diren ideiak orainaldi burutugabean azal ditzakegu (eratzen dituzte, ekarpena altua da, garrantzitsua da, eragina du…). Honelako baieztapenen subjektuak hizpide ditugun objektuak, fenomenoak edo datuak izango dira ([Juncus eta Spartina algek], beraien biomasaren ekarpena, partikulen konposizio biokimikoa…). Besteen ikerlanei beraiei erreferentzia egiten diegunean, aldiz, orainaldi burutua erabil dezakegu (askotan aztertu da, eman dute horren berri,..). Baieztapenen subjektuak ikertzaileak edo beraien lanak izan daitezke (beste autore batzuek, beste lan batzuek…) eta, beste batzuetan, inpertsonalean gauzatuko dira baieztapenak (askotan aztertu da…). Erkaketaren beste aldea den gure lanari dagozkion azalpenak orainaldi burutuan adieraz ditzakegu, egin ditugun hautu metodologikoak, edo aurrera eraman ditugun prozedurak eta jarduerak azaldu behar ditugunean, eta inpertsonala edo pluraleko lehen pertsona aukeratu ditzakegu subjekturako (aukeratu dira, aukeratu ditugu…). Lanaren emaitzak edo ondorioak adierazteko, aldiz, orainaldi burutugabea erabili beharko dugu maiz; honelako baieztapenen subjektuak datuak, emaitzak edota hizpide ditugun objektuak beraiek izango dira zenbaitetan (emaitzek agerian uzten dutenez, …aleek aklaramendu-tasan erakusten dituzten desberdintasunak…) eta, beste batzuetan, ikertzaileak beraiek izango dira subjektua, inpertsonalean edota pluraleko lehen pertsonan islatuta (ondoriozta daiteke, ondoriozta dezakegu...). Azpimarratu beharrekoa da gure emaitzak eta ondorioak azaltzen ditugunean bereziki garrantzitsuak direla zenbait modalizazio-estrategia: gure komunitateko kideekin ezagutza bilatzekotan partekatzen dugun ibilbidean etorkizunean beste ikertzaile batzuek gure lanari egingo dizkioten kritiketatik gure burua babesteko mekanismotzat hartu ohi direnak (eragin positiboa dutela ondoriozta daiteke…).

(7) [Lan honetarako] landare baskularren artean Juncus eta Spartina aukeratu dira, zelai zabalak eratzen dituztelako eta itsasadarretan beraien biomasaren ekarpena altua delako (Benito eta Onaindia 1991; Rozas et al. 2006).

(8) Esperimentu-sorta honetan lortutako emaitzek agerian uzten dutenez, partikulen kontzentrazioaz eta janeurriaren eduki organikoaz gain, zeintzuen eragina askotan aztertu den (Bayne 1993), partikulen konposizio biokimikoa ere elikatze-faktore garrantzitsua da, energia-irabaziaren edo janariaren xurgapenaren gainean eragina duena.

(9) Isochrysisen zelula biziekin eta liofilizatutakoekin elikatutako aleek aklaramendu-tasan erakusten dituzten desberdintasun ikaragarri eta esangarrietatik, margolen iragazte-jardueraren gainean zelula biziek eragin positiboa dutela ondoriozta daiteke. Beste autore batzuek (Cranford eta Grant 1990a; Grant eta Cranford 1991; Alber eta Valiela 1996; Navarro et al. 2009) ere eman dute gertaera horren berri.

(B2.2) Gure lanaren metodologia edota emaitzak beste ikertzaile batzuenekin edo gure taldearen beste lan batzuenekin bat ez datozenean, orainaldia eta iragana erabil ditzakegu erkatzen ari garenak plano desberdinetan kokatzeko. Aditz-kohesiorako bide bat izan daiteke orainaldi burutua edota burutugabea erabiltzea gure lanaren ekarpenei erreferentzia egiteko (erabili ditugu, erakutsi dugu, erabaki da…), eta iragana erabiltzea erkatzen ari garen beste lanei erreferentzia egiten diegunean (erabili zituzten, ondorioztatu zuten, aurkako ondorioetara heldu ziren, ondorioztatu zen…). Aurreko puntuetan azaldu ditugun kasuetan bezala, finkatutzat ematen diren ideiak orainaldian adierazi ohi dira (prozedurekin bateraezina dela, gutxi xurgatzen dutela…). Pertsona dela eta, gure ekarpenak (aztertzen ari garen lanenak, zein beste lan batzuenak) inpertsonalean edo pluraleko lehen pertsonan eman ditzakegu (erabili ditugu, erabili dira, [aurreko ikerketetan] erabili genituen…) eta, beste ikertzaileen ekarpenak, singularreko edota pluraleko hirugarren pertsonan (erabili zituzten, frogatu zuen…) edo inpertsonalean (aurretik egindako ikerketetan …ondorioztatu zen…).

(10)   Crosby et al.-ek (1989) ostrak elikatzeko landare baskularretatik ateratako eta ligno-zelulosan joriak ziren partikulak erabili zituzten, eta bibalbioen energia-balantzean detrituak duen ekarpena eskasa zela ondorioztatu zuten. Esperimentuetan bibalbioak elikatzeko makroalgak erabili zituzten autoreek (Stuart et al. 1982; Cranford eta Grant 1990b; Alber eta Valiela 1994), aldiz,aurkako ondorioetara heldu ziren, …Lan honetarako, hiru makroalga erabili ditugu…detrituen ekarpena esangarria dela erakutsi dugu.

(11) Aurretik egindako ikerketetan (….) ondorioztatu zen Fucusetik erauzitako materia organikoa digestibilitatearen neurketarako erabiltzen den Nelson-Somogyi-ren prozedurarekin bateraezina dela eta, beste makroalgekin alderatuz gero, margolek gutxi xurgatzen dutela. Beraz, ikerketatik kanpo uztea erabaki da [ikerketa honetan].

Hemen erakutsi ditugun aditz-kohesiorako aukerak, adibide batzuk baino ez dira, eta garbi dago bestelako aukerak ere egongo direla ikerketa-testuetan ahotsen kudeaketa egokiro bideratzeko. Berriro ere gehiegi luzatu garelakoan, uztailerako utziko ditugu hizpide dugun gaiarekin lotuta urte hauetan zehar gure arreta erakarri duten zenbait aholku eta erabilera zalantzagarri.