Benfican edo piztiak bizi diren lekuan

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela urtebete baino gehiago, Asier Larrinagak euskarazko bikoizketaren aldeko aldarria egin zuen (ez lehenengoz eta ez azkenekoz ere) blog honetan. Eta aitortza gisa egin zuen, irakurleoi euskarazko bikoizketaren bere historia sentimentala eskainiz. Ariketa polita iruditu zitzaidan hura, aitortza guztiek bezala hunkigarritik ere bazuena. Denbora aurrera doa, blog honetako postak pilatzen doaz, eta, gehiago edo gutxiago, 31 eskuotako bakoitzaren interesguneak, setak eta obsesioak agerian geratzen ari dira. Niri, honezkero, nabarituko zitzaidan itzulpenak euskal literaturari eta euskarari oro har ustez egiten dizkion onurak bistaratzeko tema. Dela literatur kanona osatzen laguntzen duelako, dela literatur estilo eta korronte berriak ekartzen dizkigulako, dela hizkuntzaren garapenean eta (ber)hornitze-prozesuan laguntzen duelako, ni ere, Anjel Lertxundik 1993 hartan esan zuenarekin bat, itzulpena euskal literaturako albiste esanguratsuenetako bat delakoan nago[1]. Itzulpenetako euskara ezaugarritzeko ahaleginari buruz idatzi ditudan azken post akademiko(egi)etan ere igarriko zitzaidan itzulpenak euskarari dakarzkion onurak frogatzeko asmoa. Oraingo honetan bazter utziko ditut akademiakeriak, eta Asierren ereduari jarraituz helduko diot nire tema pertsonalari: aitortza eta omenaldi subjektibo-sentimentalaren bidetik.

Esango nuke 1990eko hamarkadatik aurrera euskarazko literatur itzulpenak izan duen garapen kuantitatibo eta kualitatiboari esker, garai hartan nerabe edo gazte ginenok —alegia, literatura unibertsala esploratzen hasteko adin zoragarrian geundenok— literatur eta kultur erreferente asko zuzenean euskaraz jasotzeko zortea izan dugula, orduan eta harrezkero, lehenbiziko aldiz denbora luzean[2]. Eta ordutik hona gutako bakoitza osatuz joan den literatur ondarean —oso zentzu zabalean ulertuta literatur ondarea: irakurritako liburuak, baina baita izenburu hutsez baino ezagutzen ez ditugunak ere, edo pertsonaien esaldi ospetsuak— aurreko belaunaldienean baino pisu handiagoa duela euskarak. Euskalduntasun hori, jakina, norberaren gustuen, zaletasunen eta ibilbidearen araberakoa da; errepikaezina, beraz, literatur ondarea bezalaxe.

Nire kasuan —Hegoaldeko hiztuna, etxe erdaldun batean jaio eta eskolan euskaldundutakoa, literaturazalea, nahi baino gutxiago baina estatistikek zehaztutako batez bestekoa baino gehiago irakurtzen duena—, Faulkner-en obraren bat aipatzeko eskatuko balidate, honela zerrendatuko nituzke, ziur aski: Mientras agonizo, Hotsa eta ardaila, Santuario… Mientras agonizo aipatu eta gero, As I lay dying zehazteko gai izango nintzateke, modu automatiko samarrean. Eta Hotsa eta ardaila esandakoan, The sound and the fury. Eta luze gabe, El sonido y la furia itzuliko nuke. Baina, hara: lerrook idazten ari naizen bitartean wikipediara jo dut, ziurtasun bila, eta El ruido y la furia dela deskubritu dut.

Bartleby, ordea, hein berean da escribiente eta izkribatzailea nire garunean. Eta haren esaldi ospetsua gogoratu nahi badut, aukeran nahiago ez eta preferiría no hacerlo-ren artean duda egiten dute nire neuronek. Ziur aski garai bertsuan irakurri nituelako Ereinen argitaratutako euskarazko itzulpena eta Augusto Monterroso eta Barbara Jacobs-en Antología del cuento triste hartan topatu nuen gaztelerazko bertsioa.

Primo Levi-ren Sistema periodikoa iltzatuta geratu zitzaidan gogoan. Hau gizon bat bada-k, aldiz, heldu samarra nintzela harrapatu ninduen, eta susmoa dut liburu hori Si esto es un hombre izango dela niretzat betiko.

Duela ez asko, Spike Jonze-ren azken filma ikustera joan nintzen zinemara, eta gure auzoko Carrefoureko langileetako baten ondoan esertzea egokitu zitzaidan. Handik egun gutxira, supermerkatuan erosketak ordaintzen ari nintzela, filmaz galdetzera ausartu nintzen azkenean, eta Jonze-ren filmografiari buruzko elkarrizketa labur bat izan nuen mutil harekin, salgaiei barra-kodea irakurtzeko gailua pasatzen zien bitartean. Duda egin nuen ikaragarri gustatu zitzaidan film bat aipatzean: Donde viven las bestias edo Donde viven los monstruos? Filma inspiratu zuen liburua Where the wild things are da, Maurice Sendak-ena. Gure etxean Piztiak bizi diren lekuan da; halaxe irakurtzen diogu umeari gau askotan, eta halaxe geratu zait grabatuta nire literatur ondarean.

Garai bertsuan edo, El país egunkarian Bohumil Hrabal-en Trenes rigurosamente vigilados liburua aipatuta ikusi nuen. Ezaguna zitzaidan zerbaiten oihartzuna ekarri zidan izenburu horrek, baina ezin izan nuen erabat kokatu itzulpen intrakraneala egin nuen arte: Zorrotz begiratutako trenak obraz ari ziren.

Aurreko maiatzaren 24an, Europako Parlamenturako hauteskundeen bezperan, UEFAko Txapeldunen Ligako finala jokatu zuten Espainiako bi taldek Lisboan. Partida Estádio da Luz delakoan izan zen, Benfica auzoan, S.L. Benfica futbol-taldearen zelaian, hain zuzen. Egun hartan, edo aurreko egunetako batean, komunikabideren batean Benfica lehenengoz aipatzen entzun nuenean, harritu eta poztu egin nintzen nire ezjakintasun erabatekoan. “Hara, orduan, Lobo Antunesen nobelan hainbestetan aipatzen den Benfica horretan estadio bat dago!”. Eta Lobo Antunesen nobela, jakina, euskaraz irakurri dut: Gauzen ordena naturala[3].

Zerrenda amaigabea da. Coetzee Lotsaizuna obrari esker deskubritu nuen (bide batez, nola itzuli zuten gaztelerara: Desgracia? Deshonor?). Boris Vian Ttu eginen dut zuen hilobietan-en bidez. Flannery O’Connor ere euskaraz ezagutu dut. Eta Horace McCoy, eta Irène Némirovski, eta Raymond Carver, eta Steinbeck, eta…

Eskerrak ematea baino ez zait geratzen euskarazko nire literatur ondarea aberasten lagundu didaten guztiei: Maria Garikano, Juan Garzia, Mikel Irurtia, Koldo Izagirre, Fernando Rey, Oskar Arana, Juantxo Ziganda, Itziar Otegi, Xabier Olarra, Eider Rodriguez, Mikel Garmendia, Jose Antonio Sarasola, Juan Mari Mendizabal, Koro Navarro, Iñigo Errasti, Iñigo Roque… Bihotz-bihotzez.

[1] “Itzulpengintzan egin den ahalegina jotzen dut, batere zalantzarik gabe, azken urteotako euskal literaturan gertatu den albiste esanguratsuen”. Anjel Lertxundi (1993) Jakin 79, 59-60.

[2] Baina ez ezinbestean lehen aldiz euskal literaturaren historian. XVII-XVIII. mendeetan Kempisen Kristoren imitazioa edo XIX. mendean Brabanteko Genobebairakurtzen zutenek ere orduko bestsellerrak irakurtzen zituzten euskaraz zuzenean.

[3] Inork azken anekdota honetan pose bat ikusi usteko balu, jakin dezala ez dela hala. Inondik inora harrotzen ez nauen ezjakintasun baten seinale da, besterik ez.