Argitalpenak

Posted on

Biktima eta bekatari

Uxue Rey Gorraiz

«Herdoildu» aditzarekin erantzuten dut nire frantses mailari buruz galdetzen didaten aldiro. Modu egokia eta aski poetikoa iruditzen zait adierazteko ez naizela kasik deusetaz oroitzen.

herdoildu, herdoil/herdoildu, herdoiltzen

1. da/du ad. Herdoilez estali, herdoilak joa gertatu. Burdina, herdoildua egon arren, sutegian goritzen denean, suak jaten dizkio herdoilak. Ezin herdoilduzko metalak. || (Partizipio burutua izenondo gisa). Aingura herdoilduak. Ezpata zahar herdoildu bat.

2. da/du ad. Trebetasuna edo zalutasuna galdu edo galarazi. Alferkeriak gizonak herdoiltzen ditu. Geroztik bere luma ez da herdoildu.

Lehenbiziko adierari heldu, eta irudikatzen dut nire frantsesa herdoilak joa, berdekara kolorekoa tolesetan. Are, gorrixka subjuntiberan eta aditz irregularretan. Lizunak hartua ere bai. Eta hari esanen nioke zera, «leku abandonatuen/ edertasun arraro hori» duela, Anarik esanen liokeen bezala. Ordea, herdoila erromantizatzeari uzteko aski arrazoi bildu ditut azkenaldian. Maialen Berasategik eta Irene Arraratsek «herdoil burokatikoa» kontzeptua parera ekarri didatenetik, are eta gehiago. Izan ere, beste gomendio bat utziko dizuet blog honetan, lagunok: Ezer ez eta festa podcasta.

Aitorturik ez naizela objektiboa, eta halere jakinda honetan ez zaidala arrazoirik falta, lasai asko esan dezaket: aditu ezazue podcastaren lehenbiziko saioa. Izugarri garbi, bizi eta atsegin mintzo dira bi hizlariak hizkuntzaren «herdoil burokratikoaz», antilinguaz, «txosteneraz», egurrezko hizkeraz, «hipertrofia linguistikoaz». Alegia, dotorezia erakutsi nahian-edo, esateko askorik ez dugula disimulatzeko-edo, anbiguo, nahasgarri, sobrako hitz mordoarekin eta zehaztasunik gabe idazteko –edo hitz egiteko– maneraz.

Berasategik eta Arraratsek azalpen sakon eta aldi berean ulerterrazez bete dituzte saioaren 59 minutuak, «kolaborazio» eta guzti. Besteren hitzak ere ekarri baitituzte saiora. Anjel Lertxundik Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk zutabean idatzitako hauek, esaterako:

«Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Gauzen eta gertaeren izaera lausotzen du halakoak; zehaztasuna kamusten du ustezko dotorezia baten izenean; hitzak eta esaldiak luzatzen ditu; burokrazieraz gainezkatzen ditu legeak, diskurtsoak, informazioa; antilinguaren gristasuna barreiatzen du hizkuntzaren zirrikitu ezkutuetaraino ere».

Podcastaren hamargarren minutura iristerako ohartu naiz zenbatetan aritu naizen neroni txosteneran. Zenbatetan egin dudan aditzak gehiegitan nominalizatzeko akatsa, nola tematu naizen modu inpertsonala erabiltzearekin eta esaldiak esajeratuki luzatzearekin. Aitorpen bat: erredakzioan pilotaleku deitzen diogu esaldiak luzatu behar ditugunean erabiltzen ditugun trikimailuei. Zazpi letra baititu frontoi hitzak. Beraz, zergatik ez erabili hamar letrako pilotaleku?

Saioari esker gelditu zait argiago zer neurritan dagoen antilingua itxurakeriarekin lotua, egoarekin. Oihane Zuberoak behin kontatutako zera etorri zait burura: «Esango nuke idazten hasten zarenean, gaztetan, mezu bat transmititu edo irakurlearengana iritsi baino gehiago, erakutsi nahi izaten duzula zenbat dakizun. Idazten dituzu esaldi ponposoak eta inork erabiltzen ez dituen sinonimoak, eta kizkurtzen duzu hizkuntza, nahiz eta orduan ez zaren konturatzen». Dena dela, ez du zertan izan gaztetasunarekin lotua, eta, hain justu, halaxe nabarmendu zidan 60 urteak paseak dituen itzultzaile batek joan den otsailean, WhatsAppez: «Badakizu dinosauroon jarrera beti izaten dela zenbat dakigun erakutsi nahia».

Baina ez nadin ni ere alferrikako luzamenduetan aritu. Saioa aditu bitartean sakelakoan hartutako apunteetako bat utziko dut hemen, eta aski honekin. Ez dut egiten zuei deus deskubritzeko, baina polita da ikustea zer ez nekien eta orain badakidan, podcastari esker. Espezie inbadituen eta espezie inbaditzaileen atalean dago aipatua, zehazki, eta kontua da -ekiko kasu markaren erabilera baten berri izan dudala.

Euskaltzaindiaren hiztegian halaxe dago esplikatua:

Estiloak estilo, izenlagun-erabilera, testua arintzeko baliabide erosoa gertatzen zaie idazle askori izen konkretuekin: arkabuzekiko erasoa, zaldunekiko erasoa, datiboarekiko komunztadura, zain urdinekiko eskua, leiho beltzekiko eraikina, begi urduriekiko mutila…

Herdoil burokratikoaren ideiara itzulita, eta Iñigo Astizek esan bezala, «argi hitz egitea elkartasun ekintza bat da». Eta jendeari kalitatezko edukiak gomendatzea ere elkartasun keinu bat delakoan ekarri dizuet Ezer ez eta festa honaino. Hau da: antilinguaren biktima eta bekatari batek. Ongi izan.

Posted on

Oharkabean pasatzea

Isabel Etxeberria Ramírez

Nor bere zoroak bizi du, eta blog hau irakurtzeko ohitura duzuenok konturatuko zineten jadanik zerk dantzarazten nauen ni. Azken aspalditxoan, euskarara itzulitako literatur testuetako hizkera eta euskal idazleek sortutako testuetakoa konparatzen jardun dut, nire doktorego-tesiaren aitzakian edo haren erruz. Labur azalduta, lexiko-aberastasuna, zehaztasunerako eta ñabardurarako joera, eta lexiko-sorkuntzari lotutako jarrera berritzaileak/kontserbadoreak izan ditut aztergai. Ez da hau lekua gai horiei buruzko ondorio nagusiak aurkezteko. Baina izan dira han eta hemen ezustean bidera atera zaizkidan zenbait auzi, txikiagoak-edo, zer pentsatua eman didatenak; bada, hemen gaur horietako bat.

Tesian, besteak beste, denbora-adberbioak aztertu ditut. Hiztegiak eta gramatikak arakatu, eta 391 denbora-adberbioko zerrenda bat osatu nuen. Ondoren, aztergai izan dudan corpuseko[1] itzulpenetan termino horietatik zenbat erabili diren neurtu nuen, bai eta termino bakoitza zenbat aldiz eta zenbat liburutan erabili den ere. Eta gauza bera egin nuen testu ez-itzulietan. Datuek erakutsi didate termino zehatz batzuetan alde handia dagoela testu ez-itzulietako agerraldi kopuruaren eta testu itzulietakoen artean; hau da, termino batzuk askoz gehiagotan erabili dira testu ez-itzulietan testu itzulietan baino, eta alderantziz. Tira, alderantziz ez horrenbeste. Gehiagotan gertatzen da termino bat euskal idazleen testuetan askotan erabiltzea eta euskal itzultzaileek itzulitako testuetan oso gutxi agertzea, kontrakoa baino. Bada, testu itzulien eta ez-itzulien arteko erabileran alde handia antzeman diedan denbora-adberbioetako hainbatetan, erabilera hori luma bakar bati edo ia bakar bati zor zaiola ikusi dut. Adibideren bat jarrita hobeto ulertuko dugu:

  • Gauak gauari iparraldeko forma testu ez-itzulietan erabiltzen den 15 aldietako 13 Itxaro Bordaren 8 testuri dagozkie. Gainontzeko biak Xipri Arbelbiderena eta Lucien Etxezaharretarena dira. Itzulpenetan ez da ageri.
  • Orainik formak testu ez-itzulietan dituen 48 agerraldietako 39 Pello Salabururenak dira. Gainontzekoak beste 5 idazleren testuetan ageri dira, eta horietako 3 Xalbadorren bertso famatuaren aipuak edo aipuaren aldaerak dira («txistuak jo dituzute bainan / maite zaituztet orainik»). Itzulpenetan ez da ageri.
  • Santa sekulan: Testu ez-itzulietako 19 agerraldietatik 14 Patziku Perurenarenak dira. Gainontzeko 5ak beste horrenbeste idazlerenak dira. Itzulpenetako 7 agerraldiak, bestetik, 2 itzultzaileren lumatik iritsi dira: Elena Touyarou eta Karlos del Olmo.

Bada kasuren bat zeinetan agerraldi gehienak itzultzaile bakar bati zor zaizkion (noizik behinka formak itzulpenetan dituen 14 agerraldietatik 13 Karlos Zabalarenak dira, eta testu ez-itzulietan Ramon Saizarbitoriak baino ez du erabili, behin), baina, esan bezala, halako desorekak euskal idazleen lumatik iristen dira gehien-gehienetan.

Badirudi, beraz, erabilera pertsonalak ugariagoak direla idazleen artean itzultzaileen artean baino. Hau da, termino zehatz bat maiztasun nabarmen handiagoz erabiltzeagatik bereizten direnak idazleak izaten dira, itzultzaileak baino sarriago. Kopuruak ez dira bereziki nabarmenak, baina bide ematen digute baieztatzeko itzultzaile baino idazle gehiago ausartzen direla erabilera idiosinkratikoak egiten.

Bada, bigarrenik, beste auzi bat, euskalkien erabilerari lotutakoa, bereziki interesgarria iruditu zaidana. Hain zuzen ere, oraintsu azaldu dudan erabilera pertsonalen kontu hori eta oraintxe aurkeztuko dudan euskalkien erabilerari buruzkoa lotuta ikusten ditut, eta joera beraren erakusgarri direla uste dut. Azaldu dezadan. Euskalkien erabilerari buruzko auzia blog honetako aurreko testu batean ere aipatu nuen. Orduko hartan kolore-izenen eremu semantikoaz jardun nuen, baina bi eremuetan ikusi dut joera bera: koloreenean zein denbora-adberbioenean. Izan ere, ohargarria da ezen, testu ez-itzulietan koloreak izendatzeko zein denbora markatzeko euskalki bateko formak erabiltzen direnean, euskalki hori hitz egiten den eremuko idazleek erabiltzen dituztela nagusiki, baina joera hori ez da hain argia testu itzulietan. Hau da, itzultzaileek euskalkietako formak erabiltzen dituztenean ez dute sistematikoki beren euskalkiari dagozkion formetara jotzen; itzultzaileek gutxiagotan erabiltzen dituzte euskalkietako formak oro har, baina erabiltzen dituztenean edozein euskalkitakoak aukeratzeko joera handiagoa ageri dute. Egun oroz, noiztenka, ordukotz eta hemendik aitzina formen atzean forma horiei dagokien euskalkiko itzultzaileen eskua ikusten bada ere, beste hainbat adibidetan dena delako euskalkiari dagozkion itzultzaileak eta ez dagozkionak antzeko kopuruetan dabiltza, eta batzuetan are gehiago dira beste euskalki bateko itzultzaileak euskalki horri dagozkionak baino (ardurenean, jagoitik, orainokoan, belu, eten barik, oraindino eta beste orduz formetan, adibidez). Idazleak, esan bezala, nor bere euskalkiari leialago ageri dira.

Gauzak zertxobait sinplifikatuz, beraz, esan daiteke ia beste inork erabiltzen ez dituen terminoak erabiltzen aiseago animatzen direla idazleak itzultzaileak baino, eta era berean idazleak direla beren testuetan beren euskalkiko hitzak sueltoen erabiltzen dituztenak. Itzultzaileak, aldiz, nekez ausartzen dira ia beste inork erabiltzen ez duen termino bat beren itzulpenetan erruz baliatzen, eta euskalkietako hitzak txertatzen dituztenean han-hemengoak hautatzen dituzte, beren euskalkia oso agerian utzi gabe. Niri Lawrence Venutiren[2] itzultzailearen ikusezintasunaren ideia datorkit burura ezinbestean. Balirudike itzultzaileek beren ahots bereizgarria agertzeari uko egiten diotela eta beren idiosinkrasia ezkutatzen saiatzen direla, sorburu-testuaren egilearen estiloa beren tasun pertsonalez ez zipriztintzeko. Oharkabean pasatzen saiatzen dira, desagertzen (vanishing, dio Venutik), alegia, testuaren benetako egileari (jatorrizko testuaren idazleari) itzal edo traizio ez egiteko moduan.

Ez dugu, ziurrenik, ez genekienik azaldu. Denok gutxi-asko erraz errekonozituko dugu geure burua jokabide horretan. Baina datuek berretsita ikusi dugu behintzat.

[1] Probaleku gisa erabili dudan corpusa Egungo Testuen Corpuseko literatura atala da gutxi gorabehera, eta 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako euskarazko 1.134 literatur testuk osatzen dute: euskaraz idatzitako 698 liburuk eta hainbat hizkuntzatatik euskarara itzulitako 436 liburuk.

[2] Venuti, Lawrence (1995). The Translator’s Invisibility. A History of Translation. Routledge.

Posted on

Oilarrak kukurruku?

Iñigo Satrustegi Andrés

Aitortu behar dut haurrentzako ipuinak itzultzen aritu izan naizenetan, generoak dituen zailtasunen artean, onomatopeiek buruhauste handiak sortu dizkidatela. Batzuk txiki-txikitatik ongi ikasiak ditugu, beste batzuk irakurri eta kontsultatu ahala barneratu. Baina, ai, batzuetan… Gehiegitan ikusi dut nire burua sekula lehenago pentsatuko ez nituzkeen soinuak euskaraz eman nahian.

Hala sortu da hain justu blogerako ideia zoro hau. Zer onomatopeia eta nola eman dituzte gure idazle eta itzultzaileek? Nola egiten du katuak gure haurrentzako albumetan, miau, mau ala marramau? Oiloek benetan esaten al digute kukurruku? Eta korrokadak nola adierazi?

Tira, ba horietako batzuk bildu ditut hurrengo tauletan. Arratsalde pasa izan naiz egun bat baino gehiagoan Txantreako Liburutegiko haurren txokoan. Han ibili naiz, irizpide eta zehaztasun zientifiko gehiegirik gabe, “lehenengo irakurketak” saileko zientoka albumak aztertzen. Batzuetan marrazki bidez, besteetan testuan bertan topatu ditut bilatzen nituen hots horien ordainak. Kolpeak, animaliak eta gizakion hotsak imitatzen dituztenak nagusiki. Beste batzuk, berriz, han edo hemen sartu ditut, irudimenaren mugek gure errealitateak gainditzen dituztelako. Bide batez, hau zortea gure umeena, istorio ederrak ditugu irakurgai, eta liburutegietan gainera, muxutruk.

Jarraian ikusiko dituzue topaturiko onomatopeiak sailkaturik. Testuingurua, onomatopeia bera, itzultzailea edo egilea, liburua eta argitaletxea jaso ditut.

1. oharra: Grisez adierazitakoak itzulpenak dira, eta zuriz ageri direnak, berriz, jatorriz euskaraz idatzitakoak.

2. oharra: Hartu bedi biltegia den horren moduan, zerrenda soil baten gisara alegia.

Egin klik hemen taulak orri berri batean bistaratzeko
Posted on

Kaierik ez duten bi ale

Fernando Rey Escalera

Estimatzekoa, eskertzekoa eta goraipatzekoa da Munduko Poesia Kaierak proiektua, eta, nola ez, haren bultzatzaileak.

Proiektuak, gutxienez, balio handiko bi osagai ditu: hari esker, batetik, munduko poeta handien obra irakurtzeko aukera ematen zaigu, pixkana-pixkana kanoneko poeta aunitzen poema sorta ederrak itzultzen ari baitira euskarara; bestetik, itzultzaile eskarmentudun zein hasiberri askori atea ireki zaie errekonozimendua duen idazle baten obra ekartzeko euskarara.

Niri ere egin zidaten eskaintza, eta, une hartan, baiezkoa esanik ere, itxoiteko esan nion Maialen Berasategiri, bestelako lanak bainituen esku artean, eta burua kezkaz aski betea.

Dena dela, Maialenek asmatu egin zuen eskaintza eginez, aspaldikoa baitut gustuko poemak euskarara ekartzeko zaletasuna.

Berriki, EIZIEk eskaini eta Maialenek berak martxoaren 12an gidatutako ikastaro batean, poemen itzulpen prozesuaz aritu ginen, gakoez, zailtasunez, erronkez. Eta gogoa piztu zitzaidan berriz. Ez diot heldu inongo lani, baina ohartua naiz aleka-aleka poema asko ditudala euskaratuak, noizbait neure barreneko zerbait ukitzen duten poemak itzultzeko bulkada sentitzen baitut tarteka.

Hemen dira haietako bi. Jatorrizkoa ere hemen da, inork konparaziorik (edo kritikarik edo hobetzeko proposamenik) egin nahi badu ere. Lehenbizikoa Bertalicia Peralta panamarrarena da, “La única mujer” izenekoa. Bigarrena, Eduardo Galeanorena da, eta “Nosotros” du izena.

LA ÚNICA MUJER
Bertalicia Peralta
 
La única mujer que puede ser
es la que sabe que el sol para su vida empieza ahora
la que no derrama lágrimas sino dardos para
sembrar la alambrada de su territorio
la que no comete ruegos
la que opina y levanta su cabeza y agita su cuerpo
y es tierna sin vergüenza y dura sin odios
la que desaprende el alfabeto de la sumisión
y camina erguida
la que no le teme a la soledad porque siempre ha estado sola
la que deja pasar los alaridos grotescos de la violencia
y la ejecuta con gracia
la que se libera en el amor pleno
la que ama
la única mujer que puede ser la única
es la que dolorida y limpia decide por sí misma
salir de su prehistoria.
 
 
EMAKUME GUZTIZKOA
 
Emakume honek baizik ez du iristen izana:
ongi dakiena orain ateratzen ari dela bere bizitzarako eguzkia;
malkorik isurtzen ez duena,
baizik eta bere lurraldearen hesia ereiteko azkonak;
erreguka ari ez dena;
bere iritzia esan eta, burua tentetuz eta bere gorputza inarrosiz,
lotsarik gabe goxoa dena eta, aldi berean, gogorra gorrotorik gabe;
mendekotasunaren alfabetoa desikasi
eta tente dabilena;
bakardadeari beldurrik ez diona beti egon delako bakarrik;
indarkeriaren uhuriei iskintxo egin
eta xarmaz bortizkeria suntsitzen duena;
maitasun bete-betekoan askatasuna erdiesten duena;
maite duena.
Emakume bat baizik ez daiteke izan emakume guztizkoa:
minberaturik ere, aratz, aske erabakitzen duena
bere historiaurretik ateratzea.

___

NOSOTROS
Eduardo Galeano
 
Nosotros
tenemos la alegría de nuestras alegrías.
Y también tenemos
la alegría de nuestros dolores.
Porque no nos interesa la vida indolora
que la civilización del consumo
vende en los supermercados.
Y estamos orgullosos
del precio de tanto dolor
que por tanto amor pagamos.
Nosotros
tenemos la alegría de nuestros errores,
tropezones que muestran la pasión
de andar y el amor al camino,
tenemos la alegría de nuestras derrotas.
Porque la lucha
por la justicia y la belleza
valen la pena también cuando se pierde.
Y sobre todo tenemos
la alegría de nuestras esperanzas
en plena moda del desencanto,
cuando el desencanto se ha convertido
en artículo de consumo masivo y universal.
Nosotros
seguimos creyendo
en los asombrosos poderes
del abrazo humano.
 
 
GUK
 
Guk
geure pozen poza daukagu.
Bai eta gure minen poza ere.
Ez zaigulako interesatzen
kontsumoaren zibilizazioak
supermerkatuetan saltzen duen
bizitza oinazegabea.
Eta harro gaude
hainbesteko maitasunagatik
ordaintzen dugun
min handiaren prezioaz.
Guk
gure okerren poza dugu,
estropezu horiek
ibiltzeko grinaren eta
bideari diogun maitasunaren
adierazgarri direlako.
Gure porroten poza dugu,
justiziaren eta edertasunaren
aldeko borrokak
merezi duelako frakasatuta ere.
Eta, desilusioa puri-purian dagoen garaian,
desilusioa jende guztiaren
kontsumo-gai bihurtu den honetan,
gure esperantzen poza dugu batez ere.
Guk
gizon-emakumeen besarkadaren
ahalmen harrigarrietan
jarraitzen dugu sinesten.
Posted on

Udaberriko izokina

Castillo Suarez

Maite dut elurraz idaztea. Beharbada horregatik algoritmoak samiei buruzko artikulu bat ekarri dit hemen aipatzeko. Samiek ba omen dituzte 300 hitz baino gehiago elurrarendako. Areago, ba omen dute hitz bat elur-orein izutuak izendatzeko. Badirudi klima aldaketak ekarriko duela hitz horietako batzuk desagertzea.

Izokina ere desagertzen ari da bertako erreketatik. Izan ere, ozeanoa gero eta beroagoa eta gero eta azidoagoa da. Horregatik debekatu dute izokinen arrantza ibai batzuetan, geratzen diren aleak babesteko. Bertako bati galdetu eta arratza egitera joaten zireneko irteerak faltan sumatzen dituela erantzun du. Orduan izaten zituzten elkarrizketak.

Hitz zaurgarriak klima aldaketarekin oso lotuta daude. Jada ez dago udaberriko izokin goiztiarrik, alegia ibaiko izotza desegin eta berehala agertzen ziren haiek. Izan ere, arrantzaldia laburtu eta atzeratu egin da. Izotzik ez dago ibaietan arrantzan ari direnean. Iraganeko hitza dajiekklinaguolli, udaberriko izokin hitza. Iraganaz hitz egitean erabiltzen da soilik, arrainak ugari zirenean.

Samien jarduera tradizionaletako hizkuntza espezializatuak desagertzen ari dira, esate baterako arrantza eta elur-oreinen artzaintza. Eguraldiaren berri ematekoak ere bai. Alabaina, hitz berriak sortu dira, klima aldaketa aipatzeko, esate baterako.

Erabiltzen ez diren hitzak jaso eta gorde daitezke. Zer gertatzen da, ordea, izan ez diren elkarrizketekin?

Haurra nintzela, osabarekin joaten nintzen arrantzatzera. Orduak pasatzen ziren ezer harrapatu gabe. Ez genuen sakelakorik, ez genuen libururik eramaten. Hizketan aritzen ginen. Tarteka isilik egoten ginen, inguruari erreparatzen. Beti izan naiz isila eta behatzailea.

Lurrarekin eta urarekin dugun loturak ere eratzen ditu hizkuntza komunitateak, ez bakarrik hizkuntzak. Hori dio artikuluan arrantzale gazteenetako batek. Horregatik samiak hitz batekin moldatzen dira elurraren ezaugarri baten berri emateko; guk, ordea, esaldi bat baino gehiago behar ditugu. Izan ere, urtaro osoak ari dira desagertzen samieratik. Hizkuntzek beti erreparatzen diote naturari.

Posted on

Armadiloa

Estitxu Irisarri Egia

Bazen behin jakin-minez beteriko armadilo bat, bere begiek, sudurrak, belarriek eta hankatxoek hara eta hona egiten zuten gauza berriak ikusteko, sentitzeko, ikasteko eta bizitzeko gogoz. Gauero bidaiatzea gustatzen zitzaion eta, ahal izanez gero, lagun berriak egitea. 

Udaberriko lehen gau hartan bidaia luze bat egiteko garaia zela pentsatu zuen, ausardia bildu eta ohi baino urrunago joan nahi izan zuen. Hankatxoen, buruaren eta bihotzaren indarra neurtzeko eskualde ezezagun ederretako lurrak bisitatu nahi zituen. 

Halere bere barruko beldurrak gainditzeko herriko jakintsuarengana joatea erabaki zuen:

―Gabon, jakintsu. Zure hitz lasaigarrien bila nator. Bidaia luze bat egitekotan naiz eta konfiantza eta lasaitasuna nahiko nituzke.

―Gabon, armadilo. Konfiantza eta lasaitasuna zure baitan daude beti, zurekin doaz noranahi. Bidaia ederra izan dezazula, ikusi arte.

Armadiloak muturra okertu zuen, zerbait lasaigarriagoa espero zuen. Baina urduritasun eta guzti bidaiari ekin zion. Dena dela, zalantzati eta beldurti sumatu zuen bere barrua. Are gehiago, gorputzaren kolorea ere ilundu zitzaiola nabaritu zuen. Ardurak loa ere nahastu zion. 

Nekeak jakin-nahiak baino pisu handiagoa zuen une hartan atseden hartzea ezinbestekoa zitzaion. Ur-ertz batean egin zuen pot. Flamenko bat hurbildu zitzaion:

―Ondo zaude? Zerbaitetan lagun zaitzaket, armadilo?

―Leher eginda nago. Inguru eta jende berria ezagutu nahi nuenez, nire lurraldetik urrundu nahi izan dut, baina beldurrak oztopoak jartzen dizkidala sentitzen dut.

―Armadilo, beldurra zerbait naturala da, egoera larrietan salba gaitzake, baina indar handiegia ematen badiozu, geldiarazi egingo zaitu. Beldurra izan arren, norberarenganako konfiantza indartzea ezinbestekoa da. Hori bai, pazientzia eta denbora beharko dituzu berriz ere zure buruaren lagun izateko.

Bekozko iluna jarri zitzaion eta eskerrik eman gabe bizkarra eman eta aurrera jarraitu zuen. Argi zegoen: bihotza itxita zuenez, zentzumen guztiak itxita zituen. Bidaia atsegin izan zitekeena sufrimendu-iturri bilakatu zitzaion. Belztasun hartan zarigueia batekin egin zuen topo. Hara eta hona zebilen, une berean hainbat gauza eginez, sekulako energia eta argitasuna helarazten zizkion armadiloari:

―Kaixo, zarigueia. Nola egin dezaket zu bezain kementsu izateko?

―Kaixo, armadilo. Galdera itzela egin didazu! Zure barnean izango duzu erantzuna. Zuk zeuk ezagutzen duzu ondoen zeure burua. Nire kasuan, egunean zehar indarra izateko, lo egitea, ondo jatea, kirola egitea eta pentsamendu positiboak izatea ezinbestekoa da, eta, noski, goizero nire barnearekin elkarrizketa izatea.

Erantzun bereziaren aurrean armadiloak bekain bat altxatu zuen. Eskerrak eman eta bideari jarraitu zion. Porru eginda zegoen. Hala ere, burua eta gorputza ez zetozen bat. Buruak ez zionez gorputzari kasurik egiten, halako batean, indarrik gabe ziplo erori zen lurrera.

Neke hark behartutako egonaldi hartan, barnearekin elkarrizketan hastea baino ez zitzaion gelditu. Begi-belarriak itxi zituen eta bihotza entzuten hasi zen une hartan, hainbat hitz eta irudi etorri zitzaizkion: Konfiantza eta lasaitasuna zure baitan daude beti, zurekin doaz noranahi; beldurra zerbait naturala da, egoera larrietan salba gaitzake, baina indar handiegia ematen badiozu, geldiarazi egingo zaitu; zure barnean izango duzu erantzuna. Zuk zeuk ezagutzen duzu ondoen zeure burua.

Hitz horiek guztiak berdez margoturik eta dirdira handiz agertu zitzaizkion barne-munduan. Maitasun handia sentitu zuen niarekin izandako elkarrizketa hartan, aurrez aurrekoetan ulertu ez zituen hainbat kontu ulertu zituen. 

Aginte-makila koloretsu eta miragarri batekin irudikatu zuen bere burua. Sekulako indarra eman zion irudi hark. Segurtasuna eta konfiantza berreskuratu zituela sentitu zuenean, begiak ireki eta kementsu ekin zion bideari.

Berehala sumatu zuen betikoa zela, gogoa eta kolorea berreskuratu zituen. Ematen zuen pauso bakoitza deskubrimendutzat hartzen hasi zen berriz. Begi-belarriak zabal-zabalik zituen berriro, bihotzak bere lekua berreskuratu baitzuen. 

Eta hala jarraitu zituen hainbat hilabete. Lagun, leku eta ikasketa nahikoa bildu zituela sentitu zuenean, jaioterrira itzuli zen eta herriko jakintsuaren etxera joan zen. Ez zegoen inor. Harritu egin zen. Ezohikoa zen hustasuna nabaritu zion etxeari. Pentsamenduetan zebilela, harri bati ostikoa eman eta paper bat ikusi zuen lurrean. Jakintsuaren ohar bat zegoen:

Armadilo, bidaian zehar hainbat gauza ikasiko zenituen, orain zurea da jakinduriaren makila, nire meditazio-txokoan utzi dizut, herrikoen gidaritza-lanari sendo ekin diezaiozun. Nire bidearen bukaerak eta zurearen hasierak bat egin dute. Ikusi arte edo sentitu arte.

Posted on

Forma eta edukia

Asier Larrinaga Larrazabal

Bilbao aldizkariaren urtarrileko alean, Igone Etxebarria Labayru Fundazioaren zuzendariak zioen euskarak une honetan erronka bakarra duela, irautea. Ez noa ni ezetz esatera, baina bai sinetsita nagoela euskarak bizirik jarrai dezan itzulpengintza nahitaezkoa dela, ezin utzizkoa.

Ez nuke nahi nire konbentzimendu hori derrotismoz interpreta ledin, alderantziz baizik. Oso gogobetegarri egiten zait itzulpenen bitartez eguneroko bizitzan zabaltzen zaidan mundua, esaterako ordenagailua edo mugikorra erabiltzen ditudanean. Nire eskerrik bihotzekoenak eman behar dizkiet IKTak euskaraz erabiltzea posible egiten didaten guztiei, batez ere musu truk ari direnei, bai baitakit Firefox, Zotero, LibreOffice eta beste lanabes asko euskaraz jartzea ez dela diruz ordaintzen den zeregina.

Soldatapean egiten diren lanek ere aitorpena merezi dute, ez baitugu gutxiago gozatzen euskarara ekarritako komikiekin, nobelekin, eta serie, film eta marrazki bizidunekin. Beste liburu, kartel, iragarki, buletin eta dena delako asko, gozamen-iturri barik, beharrezko erreferentzia zaizkigu egunerokoan, eta horiek ere euskaraz aurkitzea eskertzekoa da.

Zoritxarrez –orain dator brotxakada beltza–, itzuli beharraren itzuli beharraz, euskararen esentziak hondatuz eta galduz doaz. Horretaz, aurreko bidalketan mintzatu nintzen, baina ez nuen ezer esan arazo horren sorburuaz edo eragileez. Nire ustez, gakoa da itzulpenean zer lehenesten den, forma edo edukia.

Esku artean izaten ditudan testuetan –bat bera ez literarioa–, formari gehiegizko arreta ematen zaiola iruditzen zait. Errazegia litzateke esatea enpresa bateko txosten, memoria, akta eta kontratuetan, ikus-entzunezkoen gidoietan, makinen eta prozesuen eskuliburu teknikoetan eta, oro har, testu pragmatikoetan edukia ipini beharko litzatekeela beste edozeren aurretik itzultzeko orduan. Arazoa da testu horietako askok, ikus-entzunezkoetan behintzat, sormenetik ere badutela. Iragarkiak dira adibide oso ona. Iragarkien itzulpenek buruko min handiak ematen dizkigute, eta, gehienetan, irtenbidea formari desleial izatetik etortzen da.

Lehengoan, irratirako iragarki hau heldu zitzaigun: «Kultur Leioak “Gailurretan izan gaitun, mendizale, alpinista eta eskalatzaile aitzindariak 1924-2024” Nafarroako Euskal Mendizale Federazioak bere mendeurrena ospatzeko antolatutako erakusketa hartzen du», alegia, «Kultur Leioa acoge la exposición “Nos queremos en las cimas, montañeras, alpinistas y escaladoras pioneras 1924-2024” organizada por la Federación Vasco-Navarra de Montaña con motivo de su centenario». Guk forma berri bat eman genion, mamia aldatu barik: «Kultur Leioak erakusketa berri bat dakar: “Gailurretan izan gaitun, mendizale […]». Gure bertsioak ondo funtzionatu zuen irratian.

Posted on

“Maitearen erretratua egiteko” (Itzulpen desleial bat)

Itziar Otegi Aranburu

Ilobak eman zidan ideia. Edo, hobeto, haren euskara-irakasleak. Sukaldeko mahaian eserita aurkitu nuen behin iloba, etxeko lanak egiten. Poema ezagun bat hartu, eta, haren moldea baliatuz, beste bat sortu behar zuten. Oso interesgarria iruditu zitzaidan prozedura, hizkuntzarekin jolasteko bide emankorra, idazketa-lantegietan erabiltzeko aproposa.

Rodariren Fantasiaren gramatikan hizkuntzarekin jolasteko hainbat prozedura biltzen dira. Adibidez, alegiak kalkatzearena. Alegietatik urrun egon arren, Rodarik Joyceren Ulises jartzen du adibide, nola baliatzen duen Homeroren Odisea bere obra eraikitzeko koordinatu fantastikoen sistema konplexu gisa.

Laburragoan, egunotan irakurtzen ari naizen Gracias por la compañía ipuin-bilduman Lorrie Moore estatubatuar idazleak ezusteko atsegina eman dit, erreferentziakotzat daukadan –eta inoiz blog honetan aipatu izan dudan– Nabokov-en Signs and symbols ipuinarekin jolas egiten duen istorio batekin egin baitut topo ezustean: Referencial.

Beste adibide ezagun bat Joe Brainard-en I remember da, 1970ekoa. Molde horri jarraituz, Georges Pérec-ek Je me souviens ondu zuen 1978an. Gurean, Joseba Sarrionandiak Akordatzen sortu zuen 2004an, bide beretik. 2013an, Elearazi blogean, Danele Sarriugartek Akordatzen naiz (I) eta Garazi Arrulak Akordatzen naiz (II) sarrerak idatzi zituzten. Eta duela gutxi, 2022an, Aritz Galarragak Gogoan dut argitaratu du.

Atzera etxeko sukaldearen eskalara itzulita, Jacques Prévert-en poema bat hartu dut nik abiapuntu: “Pour faire le portrait d’un oiseau”, Paroles liburukoa. Susaren webgunean badaude Préverten zenbait poema, Mayak, Joseba Sarrionandiak, Julen Lekuonak edo Koldo Izagirrek euskaratuak, baina hura ez dut aurkitu, eta, behingoagatik, itzulpengintzan sakratua den jatorrizkoarekiko leialtasun-mandamentua bazter utzi eta aske aritzeko agindua eman diot neure buruari. Jolas honetan, jatorrizkoaren formari lotu natzaio, eta zenbait efektu gordetzen saiatu naiz, egokitzapena –edo ordezkapena– baliatuta; alegia, itzulpenetik guztiz urrundu gabe, nolabait.

Rodariren Gramatikan badago beste prozedura interesgarri bat: Zer gertatuko litzateke baldin eta…? Hortik ere joan liteke kontua. Izan ere, auskalo; Prévertek Artze irakurri izan balu, edo Laboa entzun, edo Istanbuleko txori-gizonak ezagutu, agian holako zerbait idatzi izango zukeen…

Maitearen erretratua egiteko
margotu lehenik ohe bat
goiko izara alde batean tolestuta
gonbidapen isilean
margotu gero
zerbait polita
zerbait soila
zerbait ederra
zerbait erakargarria maitearentzat
jarri hurrena oihala leku egokian
taberna batean
bulego batean
edo zinemarako ilaran
ezkuta zaitez atzean isilik
ezer esan gabe
zirkinik egin gabe
batzuetan maitea azkar azaltzen da
baina litekeena da urteak igarotzea
azaltzera deliberatu aurretik
ez etsi
itxaron
itxaron, behar bada, urte luzez
maitea arin edo astiro iristeak
ez baitu loturarik
margoaren azken emaitzarekin
 
maitea azaltzen denean
azaltzen bada
gorde isiltasun erabatekoa
itxaron ohean sartu arte
eta barruan denean
margotu artez izterrak oheari lotzen dizkion kate bat
eta gero
ezabatu banan-banan katebegi guztiak
kontu eginez maitearen larruazala ez ukitzeaz
margotu ondoren dekoratua
burdina forjatuzko oheburu eta guzti
zure maitearentzat
margotu baita ere zetazko izara berrien usain aratza
larruazal estreinakoz laztanduaren ikara
errai asetuek botatzen duten hasperena
itxaron gero ea maiteak lo hartzen duen
maiteak ez badu lo lasai hartzen
seinale txarra da
margoa txarra den seinale
baina lo hartzen badu seinale ona da
sina dezakezun seinale
orduan, poliki, egiozu maiteari zauri on bat
eta haren odol gorriaz
idatz ezazu zure izena margoaren bazter batean.
Posted on

Gatazkaz gatazka

Amaia Astobiza Uriarte

Otsailaren 23ko osoko bilkuran, Amorebieta-Etxanoko Udalak (ustez) Palestinaren aldeko eta (ustez) Israelen aurkako adierazpen instituzionala onartu zuen aho batez.

Hauxe dio testuak, besteak beste:

(…) Heriotzen kopuruak gora egiten du etengabe, eta argi-, ur- eta janari-mozketek zaurgarritasun-egoeran eta muturreko indarkeria-egoeran uzten dute Palestinako herritarren aurka.

Israelen okupazio militarrak Palestinako herritarren lurrak eta etxeak espoliatzen ari den kolonizazioa areagotu besterik ez du egiten geografia eta lurralde osoan, Israelen mesedetan.

(…)

Horregatik guztiagatik, Amorebieta-Etxanoko Udalak:

1.- Armada sionistak gogor arbuiatzen du lurralde palestinarrean egindako eraso eta eraso bakoitza, eta Israeli eskatzen diogu berehala utz ditzala bertan behera Gazako zerrendako bonbardaketak eta Zisjordaniako eta Ekialdeko Jerusalemgo atxiloketa administratiboak, ausazko tiroketak, etxeratze-ukituak eta errepide-mozketak.

4.- Espainiako Gobernuari eta Europar Batasunari eskatzen die beren esku dauden mekanismo guztiak aktiba ditzatela, eskualdean gatazka areagotu ez dadin eta bizitza errugabe gehiago gal ez daitezen, eskualdeko bakearen, segurtasunaren eta egonkortasunaren aldeko konpromiso irmoan. Era berean, Israeli gerra-materiala saltzeari berehala utzi zitzaion, eta Kanpo Arazoetako Ministerioak erabateko inplikazioa izan zuen espainiarrak eta asilo-eskatzaileak Gazako zerrendatik ateratzeko.

Jakina, agerikoa da zer gertatu den: jatorrizko testua gaztelaniaz idatzi zuten, ez guztiz egoki eta zuzen, eta norbaitek itzultzaile automatiko baten bidez itzuli zuen (ez nekatu: Itzuli da, baina beste edozein izan zitekeen; jatorrizko testua orraztuz gero, emaitza txukunagoa emango zuketen denek; eta, edozelan ere, ondotxo dakigu zer egin behar den automatikoki itzuli ondoren). Gero, inork behin ere irakurri gabe, webgunera iritsi zen, eta halaxe zabaldu zuten, bai sare sozialetan, bai bestelako tokietan. Eta hantxe dago oraindik, osorik irakurri nahi duenarentzat.

Baina, ageriko horretaz gain, ekar dezagun informazio apur bat gehiago.

Osoko bilkuran, alderdi guztiek adostutako testua irakurri zuen [5:40tik aurrera] Elkarrekin Podemoseko zinegotziak, gaztelaniaz (irakurtzen hasi aurretik azaldu zuenez, udaletxeko batzar-aretoan edo pantailaren bestaldean adierazpena entzuten egon litezkeen palestinarrek ere uler zezaten egin zuen erdaraz; zinegotziak harreman estua du Palestinarekin, eta bazekien bere lagun eta senide palestinar batzuk adi egongo zirela).

Biharamunean, larunbatarekin, adierazpena webgunean jarri zuten, euskaraz eta gaztelaniaz. Nik hurrengo asteartean izan nuen horren berri, otsailaren 27ko arratsaldean. Udalaren albisteei begira ari nintzela, «Gatazka Gazako zerrendan» titularra ikusi nuen, eta gogoz sartu nintzen testua irakurtzera.

Sutan jarri nintzen. Ez da edozein testu, ez du edozer esaten. Sare sozialetan salatu nuen, eta, gauerako, herriko alkateak, EAJkoa bera, bazuen zabarkeriaren berri. Beraz, ziurtzat jo nuen hurrengo goizean arazoa konponduko zutela. Ez ba. Hantxe jarraitzen zuela ikusita, EH Bilduko zinegotzi bati ohartarazi nion: «Jakin daiteke zer demontre onartu duzuen osoko bilkuran?». Ez nion horrela esan, baina horixe ulertu zuen berak, arrazoiz. Ate batzuk jo zituzten udaletxean, eta bazirudien nahastea laster argitu eta konponduko zela.

Ez, baina. Gaur ere, 2024ko martxoaren 22an, Amorebieta-Etxanoko Udalak, alderdi guztien onespenarekin, adierazten du armada sionistak gogor arbuiatzen duela lurralde palestinarrean egindako eraso bakoitza eta Israeli gerra-materiala saltzeari berehala utzi zitzaiola.

Nik behin eta berriro salatu dut sare sozialetan, baita Udalaren webgunearen bidez ere, eta Euskararen Behatokiari ere jakinarazi diot, egin beharrekoak egin ditzan. Baina testuak hor jarraitzen du, eta badirudi ez diola inori ardura. Ez alkateari, ez alderdiei, ez herritarrei.

Euskararen ez-kontrako legeak bete ezean, zeri eman behar diogu su?

Gaur arratsaldean, Korrikak Zornotzako kaleak hartuko ditu. Harro, herri herren?

Posted on

Zeharkakoa

Elizabete Manterola Agirrezabalaga

Joannes Jauregik eta Santi Leonék duela gutxi plaza honetan bertan idatziriko ekarpenak ditu abiapuntu gaurko honek. Zeharbidezko itzulpena izan zuten mintzagai bi-biek, abian duen liburu baten kasuan lehenak, eta amaitu berria duen lan baten kasuan bigarrenak. Itzulpen prozesuaren nondik norakoak deskribatu dizkigute biek ere, bai eta Amaia Apalauzak lehenengoari eginiko iruzkinean zein Karlos Zabalak eta Monika Etxebarriak Senez aldizkarian idatziriko artikuluetan ere. Hausnarketa aski interesgarriak topa litezke guztietan ere: jatorrizkoa baliatu ezean itzulpenerako zer zubi testu baliatu, zein ordenatan, zerekin edo norekin kontrastatu, eta abar. Planifikazio lan handia eskatzen du itzulpen molde honek, Joannesek bere ekarpenean aipatu moduan.

Itzultzaileok lehen eskuko esperientziari buruz mintzatu zaizkigu; nik, aldiz, zeharbidezko itzulpenari buruzko datu batzuk ekarri nahi izan ditut. 1980-2023 bitarteko itzulpenen azterketa egiten aritu naiz berriki, NorDaNor datu-basean bildutako informazioa oinarri hartuta, eta zeharbidezko itzulpenari dagozkionak aipatuko ditut jarraian. Euskaratutako literatur itzulpenetan, 7.011 itzulpenetatik 80tan besterik ez da zehazten zubi hizkuntza bat edo batzuk erabili izana, itzulpen guztien % 1,14tan alegia; aldiz, euskaratik erdaratutako literatur lanen artean, itzuli diren 1.545 liburuetatik 225 liburutan zehazten da zeharbidez itzuli izana, hau da, itzulpenen % 14,56tan. Datuotatik atera dezakegun ondorioa da aitortutako zeharkako itzulpenak nabarmen gehiago direla euskaratiko itzulpenetan, nahiz eta bi norabideetan datuak apalak izan. Baliatutako zubi hizkuntza kopurua, berriz, zabalagoa da euskararako norabidean: gaztelania 47 kasutan baliatu da eta ingelesa 19tan, frantsesa bitan, eta katalana eta errusiera behin. Horietaz gain, bi edo hiru zubi hizkuntza beste 10 kasutan baliatu dira. Erdaretarako norabidean, aldiz, gaztelania dugu zubi hizkuntza nagusi (216) eta bakanak dira ingelesetik (6) eta frantsesetik (1) eginiko itzulpenak. Horietaz gain, kasu bakarra topatu dugu hiru hizkuntza baliatu dituena (frantsesa, ingelesa eta gaztelania). Publiko motari erreparatuta ere alderik nabari daiteke: euskararako itzulpenetan proportzioan gehiago itzuli dira zeharbidez haur eta gazteentzako liburuak; kontrara, helduentzako liburu gehiago topa litezke euskaratik eginiko itzulpenetan. Azken datu hori ondo neurtzeko, baina, datu orokorrei begiratzea dagokigu. Izan ere, euskararako norabidean gehiago dira haur eta gazteei zuzenduriko liburuak oro har eta euskaratik erdaretarako itzulpenean, aldiz, helduei zuzenduriko liburuak.

Datuak datu, nabarmentzekoa da euskal literaturak erakusten duen irekitasuna zeharbidezko itzulpenak sortzeko. Joannesek zioen moduan, mesfidantzaz ikusten dira sarritan bigarren eskuko itzulpenak, saihestu beharreko jardunbidetzat jotzen da zeharbidezko itzulpena, betiere zuzenean itzultzeko aukerarik badago, hots, jatorrizko hizkuntzatik itzultzeko gai den itzultzaileren bat. Euskal literaturaren eremuan, dena den, badirudi, onargarritzat jotzen dela. Euskara xede duten itzulpenen kasuan, Literatura Unibertsala bildumarako itzulpen-lehiaketako oinarriek esaten dute jatorrizkoa baliatzen ez bada bi zubi hizkuntza erabili beharko direla. Jokin Zaitegi lehiaketaren oinarrietan ere zehaztu izan da halako irizpiderik. Lehiaketek ez ezik, itzulpen sariek ere ez dute espresuki baztertzen zeharbidezko itzulpena. Zeharbidez itzuliriko libururik topa liteke, esaterako, Euskadi Literatur saria irabazi dutenen artean, gorago aipaturiko Karlos Zabala, konparazio batera, Zubi bat Drinaren gainean liburuagatik. Kontrako norabideari dagokionez, Etxepare Euskal Institutuak diruz laguntzen dituen itzulpenen artean badira euskaratik zuzenean itzuli ez diren liburu zenbait. Horietaz gain, Etxepare-Laboral Saria zeharbidez eginiko bi itzulpenek irabazi dute orain artean: Behi euskaldun baten memoriak liburuaren ukrainerarako itzulpenak, Yaroslav Gúbarevek itzulia eta Anetta Antonenko argitaletxeak argitaratua, eta Amek ez dute eleberriaren nederlanderarako itzulpenak, Mariolein Sabartek itzulia eta Zirimiri Pressek argitaratua.

Gorago aipatu ditudan datuek, dena den, ez dute zeharbidezko jarduera bere osotasunean islatzen. Izan ere, sarritan ez da itzulpenerako erabili den testuaren berri ematen liburuetan. Hortaz, zail da neurtzen zeharbidezko itzulpenaren lekua itzulpen trukeetan. Ezin zehatz esan zenbateraino aitortzen den. Ikusgarritasun arazoak ditu, hortaz, zeharbidezko itzulpenak, eta, hain zuzen ere, saihesteko moduko jarduntzat dugun heinean, ezkutatzeko joera erakusten du horrek.

Auzi legalei ere erreparatu beharko litzaieke zeharbidezko itzulpenaz aritzean. Liburuen kredituetan liburu hori itzultzeko erosi diren eskubideak dituen bertsioak agertu beharko luke. Bat etortzen al dira, zeharbidezko itzulpenetan, itzultzaileak baliaturiko bertsioa eta eskubideena? Eta iturri bat baino gehiago erabiltzea aitor liteke eskubideak testu bakarrari badagozkio? Ardura legalei eta egiletza eskubideei dagokienez, ez da beti erraza izango testu bakoitzaren erabilera maila zehazki islatzea.

Itzultzaileen ahotsetik edo eskutik ezagutzen dugu sarritan zeharbidezko itzulpenaren berri; goian aipaturiko adibideak ditugu horren lekuko. Harribitxiak dira, itzultzaileen jardunbidearen nondik norakoak xeheki ezagutzeko eta zubi hizkuntzen erabilerari buruzko inplikazioei buruz hausnartzeko ez ezik, zeharbidezko itzulpenak euskal itzulpengintzaren eremuan duen lekua zenbatekoa den ezagutzeko ere.