Idoia Santamaría Urkaregi
Geruzak. Hizkuntzek ematen dituztenak. Hizkuntzak. Aktore-lana.
Gaur ez zait axola itzulpenen zuzentasuna, ezta egokitasuna ere; ez corpusak, ez hiztegiak, ez itzulpen automatikoa. Itzulpen ororen aurreko fasea nahi dut gaur hizpide. Sufrimenduaren aurrekoa (“sufrimendu goxoa” beharbada?), gozatzeko eta deskubritzeko fasea —eta, ahal izanez gero, “etxe”tik kanpo bizitzekoa—: hizkuntzak ikastea.
Beti iruditu zait hizkuntza bakoitzak pertsona bat izateko aukera ematen duela, beste hizkuntza batean zaren horretatik desberdina. Ez dakit. Ez zarete aspertzen zuen buruarekin? Ni dozena-erdi bat aldiz egunean.
Alemana, esaterako. Hasteko, alemana Berlin da niretzat. Eta Berlin oso handia da. Eta da 1990eko ekialdeko Berlingo kale-labirinto oraindik dendarik eta tabernarik gabea. Eta dira etorbide infinituak. Eta, hasieran, Christa Wolf. Eta Günter Eich. Eta hori baino “hasierago”, Humboldt Unibertsitateko alemanezko eskolak. Etxeko altzari zaharrekin espaloietan inprobisatutako egongela-itxurako lekuak (“terraza” deitzea egongelatxoak menostea litzateke). Eta mendebaldeko aldirietako kapela-fabrika ohietan moldatzen hasitako bizilekuak, eta eraikin horien azpiko zineklub txiki miniaturazko beti jendez beteak. Eta ezkien lurrina hirian barrena. Eta oinez, oinez, oinez, oinez ibiltzeko irrika. Eta, gero, askoz geroago, Dürrenmatten Konolfingen, Suitzan, eta Bachmannen Klagenfurt, Austrian (eta, hara!, “antzaratik antzarara neu berriro jokora”, Musil ere han bertan jaiotakoa da, eta Italia oso hurbil dago, eta Eslovenia are hurbilago), eta Sebalden Allgäu, Alemanian, bai, baina Austriako mugatik oso gertu, eta handik hizkuntzaren tripetara, Klemperer mesanotxean, LTI. Hirugarren Reicheko hizkera. Filologo baten apunteak. Alemana dira hotsak, bai, letrak, bai, baina orobat dira usainak, balkoiak, iparraldeko leiho handiak, ilunantz zuria, argiantz grisa, kebaba, unibertsitateko Mensako otordu merkeak, bigarren eskuko liburu-dendak, Europako ekialdearen lurrin-presentzia-absentzia mamu benetakoa. Eta orduan da Roth, eta judu errariak, eta Zweig, eta judu “asimilatuak”. Geruzak, geruzak, Berlingo aleman frantsestua, hitz bakar baten erabilerak austriar eta alemanen artean pitz dezakeen herra zahar beti berria. Eta judu desagerraraziak, eta aleman desplazatuak, eta gutxiengo germanofonoak nonahi ekialdean, ukrainar, errumaniar, bulgariar edo txekiar germanofonoak (Celan, Müller, Canetti, Kafka…). Zer hizkuntzatan egiten zuen amets Jacques Austerlitzek? Nolako alemana darabilte naziek gas-ganbera batean kiskalitakoen seme-alabek? Geruzak. Lumazko edredoiak bezain arinak eta porlana baino astunagoak.
Eta bizitza horiek irudikatzea. Horiekin guztiekin hitz egitea. Behin, ingelesezko irakasle batek gomendatu zidan bakarrik hitz egitea; hori omen zen ikasten ari garen hizkuntza bat praktikatzeko ariketarik onena, hori esan zidan. Ez zekien ondo zenbaterainoko arrakasta izango zuen bere gomendioak. Lehendik ere praktikatzen hasia nintzen. Ez ikasten ari nintzen kanpoko hizkuntzekin, etxeko hizkuntzekin baizik. Inguruko jendearekin izandako elkarrizketa irudizkoak, euskaraz eta gaztelaniaz, batzuetan etxean gezur bat nola esan probatzeko, adibidez, modurik sinesgarriena asmatu arte, hitzez eta tonuz; edo eskolan ahoz azaldu beharreko testu bat entseatzeko. Kalean bakarrik hizketan joaten den horietako bat naiz, batzuetan eskuekin-eta keinuak eginez gainera, halako batean ni neu neure buruarekin eskandalizatzen naizen arte eta korrika eskuak patriketan sartzen. Beraz, kirol ezaguna zait alemanez ere bakarrik hitz egitea. Berlinen denbora guztian praktikatzen nuen, denda batera, liburutegira, superrera sartu aurreko aleman-“erakustaldia” entseatzeko. Eta, gero, amigo, zaila da ohiturak aldatzea. Maiz hitz egiten dut Bachmannen “Aintzirarako hiru bide” ipuineko Elisabethekin, adibidez. Gustatzen zaizkit haren aldarte-aldaketa bat-batekoak, maitale-katalogo zorrotz disekzionatua, galdetzen diot ea zer ari den idazten, ea non argitaratuko duen hurrengo artikulua, ea zer moduz Trottarekin, ea aitak haserre jarraitzen duen turista alemanekin. Eta kontatzen dizkit azken berriak Austriako bere aleman ingelesarekin “kutsatua”n, aitaren ateraldi atzenekoa, Trottarekin ez dela bizi orain, Klagenfurteko basora itzultzekoa dela berriz, eta galdetzen dit ea zertan ari naizen eta kontatzen dizkiot egia diren gezur batzuk, eta galdetzen dit ea badakidan zer esan nahi duen Parisko metroan berriki ikusitako afixa batek, berak ez duela asmatzen. Edango dugu zerbait? “Une pression?” “Milchkaffee?” “Nik hutsa”.
Eta, Elisabethekin nagoen bitartean, beste pertsona bat naiz. Naizena baino askoz hobea beti. Denean. Eta pentsatzen dut zer ote den zu jaiotako hiriaren izena —eta izana?— behin eta berriz aldatzea historiaren, gerren, hizkuntzaren arabera. Lviv hiria, adibidez, zeinaren historia Philippe Sands-ek kontatzen baitu East West Streeten: XIX. mendean, Lemberg, Austria-Hungariako inperioaren ekialdeko ertz-ertzean; Lehen Mundu Gerraren ostean, Polonia independente berrian, Lwów; Bigarren Mundu Gerra hastean, sobietarren agindupean, Lvov; 1941an, alemanen esku ostera, Lemberg berriz, eta 1944ko udan Armada Gorria naziei gailendu zitzaienean, Lviv, Ukrainako hiri bihurtua. Nola esaten diote hiri horri bertako biztanleek? Zein da “bertako”, zer da “bertako” hiri horretan? Nola idatzi behar da hiri horren izena itzulpenetan?
Aktoreak gara itzultzaileak, autore bila dabiltzan pertsonaiak. Testuan barrena azpijanean dabiltzan satorrak, galeriak ireki nahian baso sarrian, azpiko geruzatik gain-gainekora, gainekotik barrunbeetakora. Geruzak. Geruzak. Beste leku bat, beste bizitza bat, beste bizimodu bat kontatu. Eta kontatzean, hara joan, han bizi, han hitz egiten dutena ikasi, imitatu, kopiatu, kode desberdinak mamurtu, beste kode batera ekarri, izan komisario, interprete, kazetari, arkitektura-historialari, espia…
31 eskutik 