Itziar Otegi Aranburu
The ideal reader is the translator. He is able to dissect the text, peel back the skin, slice down to the marrow, follow each artery and each vein and then set on its feet a whole sentient being.
Alberto Manguel
Sarritan esaten da irakurketarik sakonena itzultzailearena dela. Maiz entzuten dira halakoak, adibidez, Idazlea itzultzailearen lantegian literatur itzulpen-mintegian parte hartzen duten idazleen ahotik. Sarritan, gainera, «disekzio»aren ideia erabiltzen dute itzultzailearen jarduna deskribatzeko (hortik, aukeratu dudan aipua). «Itzulpen oro irakurketa baten (ber)idazketa da», entzun edo irakurri nion behin baten bati, ez naiz oroitzen nori. Esan daiteke, beraz, itzulpenaren azken emaitza irakurketaren baitakoa dela: zenbat eta irakurketa sakonagoa, orduan eta itzulpen aberatsagoa. Izan ere, itzultzaile ororen amesgaiztoa izango da itzulgaiaren esangura —esangura guztia, eta modu egokian— ez harrapatzea. Alegia, azaleko irakurketa bat egitea, edo irakurketa okerra, edo, zergatik ez, sakonegi irakurtzea.
Hausnarketa honen abiapuntua duela gutxi itzuli dudan haurrentzako liburu batek eman zidan. Istorioa, itxura batean, konplikazio handirik gabea zen. On Kixoteren tankerako neska bat da protagonista, Tiger Lily. Izugarri gustatzen zaio irakurtzea, baina liburuak burua aztoratzen ari zaizkio. Liburuetan irakurtzen dituen abenturak bizi nahi lituzke, baina errealitateak beste bide bat hartzen dio beti, eta gauzak ez zaizkio nahi bezala ateratzen.
Kontakizunarekin tartekatuta, tradizio anglosaxoiko literatur lan ugariren aipuak ageri dira, zuzenak nahiz zeharkakoak, besteak beste Huckleberry Finn eta Altxor Uhartea. Erreferentziaz josita dago istorioa, gehienak literaturarekin lotuak, protagonistaren izenetik bertatik hasita, Tiger Lily Peter Pan eleberriko indiar printzesaren izena baita. Kontakizuna gertatzen zen herrian, kale batek Cannery Row du izena. Herrira etorri eta gauzak hankaz gora jartzen dituen kazetari arrotzari Big Unfriendly Giant jartzen diote ezizena, Roal Dahl-en Big Friendly Giantekin jolas eginez. Basurde batzuekin istiluak sortzen dira herrikoen artean, eta hor abiatzen da kazetariek The Boar War [Basurdeen Gerra] bataiatzen duten gatazka, The Boer War delakoari oihartzun eginez; alegia, Boerren Gerra. Zalantza sortu zitzaidan hamar urteko ume britainiarrek erreferentzia horiek guztiak harrapatuko ote zituzten, eta, halako zalantzak sortzen zaizkidan guztietan bezala, nire ingeles-«informatzaile» preziatuari hots egin nion, argibide eske.
«Haur literaturan oso tipikoa da bi mailatan idaztea», erantzun zidan. «Kontu sinplea umeentzat, eta gero erreferentzia pilo bat gurasoentzat. Ez aspertzeko, suposatzen dut!».
Erantzun horrek atezuan jarri ninduen. Bi mailatan, beraz. Baina zer zen bigarren maila hori? Gurasoen literatur gordailuan oihartzunak pizteko asmo hutsez tartekaturiko aipu gutxi-asko agerikoen multzo bat? Ala beste istorio bat, edo lehen mailako istorio «sinplea» argitzeko edo osatzeko edo zabaltzeko balio duten aztarnen sare nolabait egituratu bat? Gogoeta horrek Nabokov-en idatz-moldea ekarri zidan gogora. Editore bati idatzitako eskutitz batean, Nabokovek azaldu zuen bere istorioetako batzuetan bazela bigarren istorio bat, lehen mailako istorio erdi-gardenean bilbatua, edo haren atzean ezkutatua. Halakoak omen dira The Vane Sisters, edo niri hainbeste gustatzen zaidan Symbols and signs istorioa. Ziurrenik ezaguna izango duzue. Errusiar senar-emazte edadetu batzuk, Estatu Batuetara emigratuak, beren seme burutik nahasiari urtebetetze-opari bat ematera joaten dira erietxe batera. Lanak izan dituzte arriskurik gabeko zerbait aukeratzen oparitarako (hamar marmelada-potetxo, bakoitza mota eta kolore batekoa); izan ere, mutikoak, bere gaixotasuna dela eta, edozer har lezake mehatxu gisa, eta haren egoerak okerrera egin. Honela deskribatzen du narratzaileak mutikoaren gaitza:
Haren [mutikoaren] eldarnioaren sistema aztergai zuen artikulu konplexu bat agertu zen zientzia-hilabetekari batean, eta erietxeko medikuak irakurtzeko eman zien. Ordurako, ordea, aspaldi ebatzia zuten kontua emakumeak eta haren senarrak, beren kasa. «Mania erreferentziala», izendatu zuen artikuluak. Kasu bakan-bakan horietan, gaixoak imajinatzen du bere inguruan gertatzen den oro bere izaerari eta izateari eginiko erreferentzia erdi-ezkutu bat dela. Pertsona errealak konspiraziotik at uzten ditu, beste guztiak baino askoz azkarragotzat baitauka bere burua. Joaten den lekura joaten dela, isil-segika ditu izadiaren fenomenoak. Zeru zelatarian dauden hodeiek, keinu geldoen bidez, hari buruzko informazio harrigarriro xehea pasatzen diote batak besteari. Haren pentsamendurik ezkutuenak eztabaidagai hartzen dituzte, ilunabarrean, esku-alfabetoa darabilten zuhaitz ilunek. Hartxintxarrek edo orbanek edo eguzki izpiek marrazkiak eratzen dituzte, zeinek, modu beldurgarriren batean, baitezpada atzeman beharreko mezuak sortzen baitituzte. Den-dena kode bat da, eta den-denak bera du ardatz. Espioiak ditu inguru osoan. Batzuk behatzaile inpartzialak dira, hala nola beirazko gainazalak edo putzu geldoak; beste batzuk, hala nola erakusleihoetako berokiak, aurrejuzkuz beteriko lekukoak dira, lintxatzaile petoak; are beste batzuk (ura ibilian, ekaitzak), histeriak jota daude, ia eromenean erortzeraino, hari buruzko iritzi okerra dute, eta modu groteskoan interpretatzen dituzte haren eginak. Behartuta dago beti atezuan egotera, eta bere bizitzako minutu eta esparru oro gauzen ondulazioak deskodetzen ematera. Botatzen duen arnasa bera erregistratu eta artxibatu egiten da. Pizten duen interesa bere inguru hurbilera mugatuko balitz sikiera! Baina, zoritxarrez, ez da hala. Distantziarekin batera, areagotuz doa zurrumurru gaiztozko oldea, indarrean zein jarioan. Haren odol-korpuskuluen siluetak, milioi bat bider handiagotuak, jira-bira zoroan dabiltza lautada hedatuetan zehar; eta, are urrunago, gogortasun eta garaiera jasanezinezko menditzar batzuek, granitotan eta izei auhenkaritan, haren izatearen egiarik sakonena laburbiltzen dute.
Erietxera heltzean, ordea, ez diete uzten semea ikusten, berriz ere bere burua hiltzen saiatu denez bakartuta baitaukate. Tristurak jota, etxerako bidea hartzen dute, opari eman gabea eskuetan. Beren pisu xumera heltzean, afari-legea isilean egin eta ohera doa senarra. Emaztea bakarkako karta-jokoan geratzen da, eta argazki-bildumak ikusten hasten. Hala egiten du beren bizitzaren errepaso goibela, nozitu dituzten sufrikario eta galeren inbentarioa, eta, aldi berean, umearen bilakaera azaltzen, zortzi urte zituelarik ordura arte fobia txikiak ziren haiek trinkotu eta sare estu bat osatu zioten arte, eta gainerako guztiei harenganako bidea itxi. Halako batean, senarra, lo egin ezinik, sukaldera etorri, eta esaten du erabakia hartu duela: biharamunean semea erietxetik atera eta etxera ekarriko dutela, zeren, bestela, haiena izango baita gerta litekeenaren errua. Erabakia hartu ostean arindurik, tea hartzen hasten dira, eta uneak ospakizun xume baten tankera hartzen du. Une hartan, telefonoak jotzen du, eta denbora izoztu bezala egiten da. Albiste txarren susmoa airean, emakumeak hartzen du telefonoa: neska bat da, eta, asaldaturik, Charlie baten galde egiten du. «Okerreko zenbakia markatu duzu», esaten dio emakumeak, lasaiturik. Handik gutxira, berriz jotzen du telefonoak. Neska bera da, are asaldatuago. «Begira, badakit zer ari zaren egiten», esaten dio emakumeak, «O hizkia sakatzen ari zara, 0 zenbakiaren ordez». Eta hemen dator ipuinaren azken paragrafoa:
Emakumeak beste kikarakada bat te zerbitzatzen ziolarik, gizona, betaurrekoak jantzi, eta, atseginez, potetxo hori, berde eta gorri argitsuei begira jarri zen. Ezpain trakets umelekin, etiketa ele-ederrak ahoskatu zituen: abrikota, mahatsa, hondartza-arana, irasagarra. Sagar makatzera iritsia zen, telefonoak berriz jo zuenean.[1]
Hor abandonatzen gaitu idazleak, geure zorira. Irakurlea aztoratuta bezala geratzen da: nola? Zer esan nahi du? Zer da hirugarren dei hori? Esangura aurkitzeko behar gorriak ipuina behin eta berriz irakurtzera eramaten gaitu, eta, estreinako irakurketatik ere arraroak iruditu zaizkigun pasarte batzuetara itzuliko gara, aztarna bila: opariaren deskribapena irakurriko dugu behin eta berriz. Tartekatuta ageri diren zenbait irudiri erreparatu eta haiek analizatzen hasiko gara: etxerako bidean doazela, neskato bat ikusten dute, edadeko andre baten sorbaldan bermatuta negarrez. Txori ttiki zaurgarri bat jauzika dabil putzu baten ondoan. Soinean praka beltzak dituen gizon bat ikusten dute etxeko leihotik, ohean etzanda, etsipen-keinu batean bezala. Argazki-bildumari begira dagoelarik, emakumeari lurrera erortzen zaizkio jokorako karta batzuk (txanka-bihotza, bederatziko ezpata eta bateko ezpata) eta argazki bat edo bi, Elsa neskame alemaniarrarenak. Irudiok deskodetu nahian hasten gara, eta, bide horretatik, urrun hel daiteke interpretazioa. Irudi luke, nolabaiteko logika bati jarraituz, hirugarren telefono deiak berri txarrak ekarriko dituela: semeak lortu duela, enegarren saiakeran, bere burua hiltzea, eta te-hartze berantiar hura ere zapuztu egingo zaiela gurasoei. Izan ere, lerro batzuk lehenago hala esan du emakumeak bere baitan: azken finean hori baita bizitza, poz eta ilusioen galera etengabe bat.
Haatik, literatur aditu (boutadezale) batek idatzi omen zuen irakurketa hori egiten duen irakurlea, estetikoki, hiltzaile dela, berak hiltzen baitu mutikoa, eta ez idazleak. Fikzioa irakurtzen dugunean, ohituta gaude den-denak esangura bat izan dezan, arrazoi bat. Batez ere narrazio laburretan, non legetzat jotzen baitugu Txekhoven esaldi hura: ipuinaren hasieran iltze bat ageri bada, ipuinaren amaieran protagonistak handik zintzilikatuta urkatu behar du bere burua. Alegia, ekonomiaren printzipioa: ipuin baten arkitekturan elementu esanguratsuak soil-soilik sartu behar dira, ez besterik. Nik formulazio horretan ezagutzen nuen aipu hori, baina blog interesgarri batean aditzera ematen dutenez, Txekhoven jatorrizkoan ez omen da iltzerik ageri, pistola bat baizik, eta itzulpen-akats baten bidez igaro omen zen hala gaztelaniara. Nik dakita.
Ipuingintzari gagozkiolarik, ordea, pentsamendu-eskola bat baino gehiago dago, eta ezin zaie ipuin guztiei berdin heldu. Begira bestela Flannery O’Connor-en The Habit of Being eskutiz-bilduma zoragarritik harturiko gutun truke hau. Ingeles-irakasle batek honako eskutitz hau idatzi zion Flanneryri:
Gure saileko hiru irakasle eta beste hainbat ikasgelatako laurogeita hamar bat unibertsitate-ikasleren izenean idazten dizut. Astebetez Ez da erraza gizon on bat aurkitzea istorioa eztabaidatzen aritu gara, eta, zenbait balizko interpretazio aztertzen luze jardun arren, ez dugu aurkitu guztiz asebetetzen gaituen irakurketarik. Oro har, uste dugu Moldakaitzaren agerpena ez dela «erreala», ez behintzat istorioaren lehen zatiko gertaeren zentzu berean. Uste dugu Baileyk imajinatu egiten duela Moldakaitzaren agerpena, izan ere bezperan haren ekintzen berri eman zioten, eta errepide ondoko jatetxean egindako geldialdian gogora ekarri. Uste dugu, gainera, Bailey identifikatu egiten dela Moldakaitzarekin, eta haren pertsonaia antzezten duela istorioaren bigarren erdi imajinatuan. Baina ezin dugu erabaki, ahaleginik handiena eginda ere, zein puntutan lausotzen den errealitatea, eta ameskeria bihurtzen. Egiaz gertatzen al da istripua, ala hori ere Baileyren ametsaren parte da? Zinez diotsut ez gabiltzala gure arazoari irtenbide erraz bat aurkitu nahian. Miretsita gauzka zure istorioak, eta sakon aztertu dugu, baina uste dugu zerbait huts egiten ari garela, guk atzematea nahi duzun zerbait. Izugarri eskertuko genizuke goian azaldu dizudan interpretazioari buruzko iruzkin bat egingo bazenigu, eta istorioaren intentzioari buruzko argibideren bat eman.
Eta hona hemen Flanneryren erantzuna:
1961eko martxoak 28
Ingeles irakasle bati:
Zure laurogeita hamar ikasle eta hiru irakasleren interpretazioa fantastikoa da eta nire intentziotik ezin urrunago dago. Interpretazio zilegi bat balego, istorioa ez litzateke amarru bat baino askoz gehiago, eta psikologia anormalaren ikuspegitik soilik izango luke interesik. Ez zait interesatzen psikologia anormala.
Tentsio aldaketa bat badago istorioaren lehen zatiaren eta Moldakaitzaren agerpenaren artean, baina errealitatearen gutxitzerik ez. Istorioaren intentzioa, jakina, ez da errealista, Georgiako biztanleen egunerokoa erakusteko zentzuan. Estilizatua da, eta konbentzio komikoak darabiltza, esanahia serioa izan arren.
Amonaren seme bakarra eta autoaren gidaria den aldetik soilik axola du Baileyk. Amona da lehena Moldakaitza ezagutzen, eta harekiko kezkarik handiena duena, hasieratik bukaeraraino. Istorioa duelu bat da, amonaren azaleko sinesmenaren eta Moldakaitzak Kristoren ekintzengana duen inplikazio sakonagoaren artean, ekintzok munduaren oreka hankaz gora jarri baitiote.
Istorio baten esanahiak gero eta zabalagoa behar luke irakurleak hausnarketan sakondu ahala, baina esanahi hori ezin da interpretazio batean harrapatu. Irakasleek ikerketa-arazo bati bezala heltzen badiote istorio bati, pentsaturik edozein irakurketa dela sinesgarri, agerikoa ez den bitartean, nago ikasleek ez dutela sekula ikasiko fikzioaz gozatzen. Askoz okerragoa da gehiegizko interpretazioa gutxiegizkoa baino, eta istorioak berak sorrarazten ez duen sentimendurik nekez hornituko du interpretazioak.
Nire tonuak ez du desatsegina izateko asmorik. Shock egoeran nago.
Zorionez, Flanneryren erantzun zorrotzak zentzatu egin ninduen pixka bat, eta neure buruari barre pixka bat ere egin nion, irudimenari jarraituz urrunegi joateagatik. Nola egongo zen, bada, erreferentzia-sare egituratu bat nire haurrentzako liburu hartan. Ni bai On Kixotea! Erreferenzia ezkutuen xerka abandonatu, eta itzulpenari ekin nion berriz.
Aldi batez, dena ondo joan zen. Itzulpena amaitu nuen, eta entregatu, eta beste lan bati ekin nion. Denborarekin, ordea, poliki-poliki ahots apal bat hasi zitzaidan mintzatzen. Liburu hartan beharbada ez, baina… eta gainontzean? Izan ere, zuek ez duzue jakingo, baina bada gauza bitxi bat itzul ditzadan eskuetara jausi zaizkidan itzulgaien artean: guztietan ageri dira paumak eta Bibliako aipu ezkutuak. Guzti-guztietan. Onartuko didazue ezin dela kasualitate hutsa izan. Ez dago ageriko loturarik itzuli ditudan autoreen artean, eta, hala ere, bi elementuok guztietan agertu zaizkit. Oso bitxia da. O’Connorren itzulpena amaitu eta gutxira, nire etxe ondoan dagoen dekorazio-denda baten erakusleihoan pauma isats-luma batzuk jarri zituztela ikusi nuen. Badaezpada, erosi egin nituen, eta etxean jarri (ez badakizue ere, O’Connorren animalia kuttunak ziren paumak, eta sarritan agertzen dira haren ipuinetan. J.A. Coyneren eta M. Frielen testuetan ere agertu zaizkit paumak). Handik gutxira, berriz, denda hartan bertan hormako paper berezi bat jarri zuten erakusgarri, paumen isatsean ageri diren begi moduko horietan oinarrituriko marrazkia zuena. Kointzidentzia handia iruditu zitzaidan, eta erosi egin nuen hura ere. Harekin estali nituen bulegoaren lau paretak. Geroztik, luze egoten naiz hormako papereko begi horiei begira, eta konturatu naiz haiek ere neuri begira daudela. Ederrak dira oso, eta misteriotsuak. Iruditzen zait zerbait esan nahi didatela. Marrazkia konplexua da: errepikatu egiten da, baina ez beti berdin. Badago aldea begi batetik bestera, eta, gainera, iruditzen zait kadentzia moduko bat dagoela aldaketa horietan. Nondik begiratzen zaion, asko aldatzen da marrazkia. Batez ere lurrean etzanda jarrita hartzen diot traza. Pentsatu dut beharbada itzulgaietan atera zaizkidan Bibliako txatalen zenbakietan egongo dela kadentzia hori deskodetzeko gakoa, baina oraindik behintzat ez dut soluziorik aurkitu. Etgar Keret itzultzea aurrerapauso handia izan da, konturatu bainaiz marrazkiak eratzen dituzten marratxo eten moduko horiek ez direla marratxo soilak, hebreerazko hizkiak baizik. Hebreera ikasten ari naiz orain. Hastapenetan nago, baina ez dut etsiko. Egunen batean, lortuko dut hormako paperaren sekretua argitzea, eta nire itzulgaiek helarazi nahi didaten mezua atzematea, egia sakon hori. Lasai egon, lortzen dudanean jakinaraziko dizuet eta.
[1] Ezin garbiago ageri da arazoa paragrafo horren itzulpenean. Jatorrizkoak dio «His clumsy, moist lips spelled out their eloquent labels». Nola itzuli eloquent hori: «ele-eder»etik jota, ala «adierazgarri» edo «esanguratsu»tik? Eta spell out? «Letreiatu» edo «ahoskatu»tik jota, ala «ageriko egin»/«argi adierazi»tik? Edo, are, bi interpretazioak onartuko lituzkeen formulazio bat bilatzen saiatu? Hori erabakitzeko, interpretatu egin behar…
31 eskutik 